Morgunblaðið - 31.01.1991, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. JANÚAR 1991
Um góðan aga
eftir Gunnar Inga
Gunnarsson
Er íslendingum illa við aga?
Margir útlendingar virðast hafa þá
skoðun, því þeir eru ófáir, sem hafa
fundið sig knúna til að benda á
það, sem þeir kalla hið íslenzka
agaleysi. Islendingar, sem hafa
búið erlendis áralangt, geta gert
haldgóðan samanburð á íslenzkum
og erlendum aga. Flestum, er
kynnzt hafa, er því ljóst, að það er
verulegur munur á agaregium hér-
lendis og t.d. á Norðurlöndunum.
Getur verið að íslenzkt þjóðfélag
sé laust við nauðsynlegan aga, eins
og útlendingar hafa bent á? Og ef
svo er, hvernig iýsir þá agaleysið
sér? Til að skoða málið skulum við
líta á ýmsa þætti hins íslenzka þjóð-
lífs.
Umferð
íslenzka umferðarmenningin er
flestum kunn. Margir hafa bent á,
að landinn eigi oft erfítt með að
fylgja formlegum umferðarreglum.
Þetta á bæði við bílaumferð og fót-
gangandi. Menn vilja „fara yfir“ á
ýmsum ljósum og ljósatilbrigðum.
Landinn talar jafnvel um að „fara
yfir“ á bleiku. Hann er þekktur
fyrir að „svína“ í umferðinni. Menn
eiga erfítt með að halda sér á hægri
akrein og margir þekkja dæmin,
þar sem landinn reynir að koma í
veg fyrir að aðrir komist „framúr“.
Sumir hafa einnig sagt, að hér noti
menn stefnuljós meira til að sýna
hvert þeir séu komnir fremur en
hvert þeir ætli, ef þeir vilja þá sýna
það á annað borð.
íslendingar eru m.a. snillingar í
að finna bílastæði. Prinsípið er að
leggja svo skammt frá ákvörðunar-
stað, að ekki þurfi að leggja í göng-
ur. Bezt þykir að brjótast alveg að
dyrum. Ef ekki eru merkt bíla-
stæði, þá merkja menn sér stæði í
t.d. grassvörð eyjanna, ellegar
koma sér vel fyrir á alauðum gang-
stéttum, eða við öruggan bruna-
hana.
Fótgangandi „fara yfir“, þegar
og þar sem þurfa þykir. Gönguljós
eru álitin fyrir blinda og dagheimil-
isbörn í göngutúr. Sumir beita einu
sýnilegu þjóðfélagsáhrifum sínum
með því að stöðva alla umferð við
gangbraut með ljósum, jafnvel þótt
þeir ætli ekki yfír.
Biðraðir
Fátt er íslendingum jafn illa við
og biðraðir. íslenzka biðröðin er
algert einsdæmi. Hún er mjög stutt
og alveg ótrúlega breið. Fremst í
röðinni finnur maður hve þétt ís_-
lendingar geta staðið saman. Á
rigningardögum getur maður staðið
fremst í svona röð og fundið gufu-
blandinn svitafnyk með ýmsu ívafi,
eða allt frá Dior til olímengunar frá
smurstöðvum. Og hver hefur ekki
haft hökuna á einhveijum landan-
um á annarri öxlinni á sér við af-
greiðsluborð bankanna.
Skemmtanir
Erlendis rekst maður oft á inn-
kastara við skemmtistaði. Þessir
menn vinna fyrir sér með því að
bókstaflega draga mann inn á við-
komandi skemmtistaði, um leið og
þeir halda ræður um ágæti pláss-
ins, matseðil og skemmtiatriði. Á
íslandi eru bara til útkastarar. Þeir
eru oft þjálfaðir aflraunamenn og
sinna hyoru tveggju, að kasta þeim
út, sem einhver vill ekki hafa leng-
ur inni og meina þeim inngöngu,
sem vilja fara inn. Margir muna
eftir Glaumbæ. Þar var stundum
svo troðið, að það mynduðust
óstöðvandi „innri fólksstraumar“,
sem voru þess eðlis, að festist mað-
ur í þeim, þýddi ekkert að beijast
á móti. Maður færðist með
straumnum, þar til farinn hafði
verið einn heill hringur, með við-
komu í fatahengi, salernum og
ýmsum börum. Þá fyrst reyndi
maður að kasta sér út úr rásinni.
Á leiðinni hringinn höfðu nokkrir
smakkað úr glasinu, sem maður
hélt á og margir hellt ýmsu utaní
fínu sparifötin. Þetta mun eitthvað
hafa skánað síðan, en ennþá heftlr
engin eðlisbreyting orðið, aðeins
stigsmunur.
Skólar
Agaleysi í skólum endurspeglar
agaleysi heimilanna. Nemendur
bjóða starfsfólki skólanna upp á það
siðferði, sem kennt er heima.
Skemmdarstarfsemi á skólahús-
næði er þekkt. Víða er allt brotið
og bramlað. í skólaheilsugæzlunni
kemur ekki bara í ljós hæð, þyngd
og ilsig. Þar sést einnig háttemi
og fas. Flestir nemendur standast
slíka könnun vel, en allt of margir
endurspegla rótleysi heimilanna.
Gunnar Ingi Gunnarsson
„Getur verið að íslenzkt
þjóðfélag sé laust við
nauðsynlegan aga, eins
og útlendingar hafa
bent á? O g ef svo er,
hvernig lýsir þá aga-
leysið sér?“
Stolt, byggt á sjálfstrausti ögunar-
innar, er alltof sjaldgæft.
Atvinna
Á íslandi taka menn út sína veik-
indadaga, veikir og frískir. Læknar
votta fjarvistir gegn greiðslu fyrir
vottorð, jafnvel þótt þeir telji sig
ekki votta veikindin. Þetta vitá at-
vinnurekendur, en heimta samt
vottorðin, enda séu þau bókhalds-
gögn. Svo hallmæla þeir læknunum
fyrir að skrifa ógild vottorih Stund-
vísi vekur umtal á íslandi. íslenzkt
vinnusiðferði er m.a. kennt í bæjar-
og borgarvinnu unglinga. Þar eru
verkefni stundum fundin upp, til
að liðið hafi eitthvað fyrir stafni.
Þarna eru fullfrískir og stálpaðir
unglingar stundum látnir vinna
aulaverkefni gegn greiðslu. Svo eru
menn hissa á versnandi vinnumóral.
Stjórnsýsla
Þegar þingflokksformaður rekur
hross á afrétti gegn gildandi laga-
ákvæðum, er það vegna þess, að
lögin eru vitlaus, ekki sökum aga-
leysis. Þegar bankar og aðrar stofn-
anir lána einstaklingum peninga
umfram endurgreiðslugetu, þá er
það ekki agaleysi, heldur fyrir-
greiðsla. Þegar bændur eru plataðir
í refa-, minka-, eða angúrukanínu-
rækt, er ekki um agaleysi að ræða,
heldur atvinnu- og byggðasjónar-
mið. Hér mætti einnig nefna Kröflu-
virkjun, fiskeldið, Hafskip, Amar-
flug, íslenzkar kóngafjölskyldur
með auðsöfnuð fiskveiðikvótans og
lögbundna framfærsluskyldu ís-
lendinga við bændur.
Niðurstaða
Útlendingar telja _sig hafa orðið
vara við agaleysi á íslandi. Senni-
lega telja margir landsmenn, að agi
sé andstæða mannlegrar reisnar og
sjálfstæðrar hugsunar. í erfðastofni
landans virðist því lítið um agagen.
Mörgum finnst þetta eiga að vera
svona. Þetta séu öfundsverð ein-
kenni á landsmönnum. Útlendingar
eru ekki sammála. Þeim íslending-
um fer líka fjölgandi sem telja, að
skortur á góðum aga sé eitt alvar-
legasta vandamál þjóðarinnar.
Höfundur er læknir.
rétturinn fyrir hendi og á grund-
velli hans gæti ríkisstjórn gefíð út
bráðabirgðalög, ef ófriðarástand
eða náttúruhamfarir kæmu í veg
fyrir að unnt væri að kalla þing
saman. jjj
Rétturinn til þess að ijúfa þing
hefur einnig haldist efnislega
óbreyttur frá upphafi stjórnarskrár.
Spyija má hvort ekki sé tíma-
bært að breyta því ákvæði stjórnar-
skrár og fella þingrofsrétt ráðherra
betur að þeirri þingræðisskipan sem
við búum við. Fram til þessa hefur
þingrofsrétturinn verið eingöngu í
höndum forseta og forsætisráð-
herra án þess að Alþingi sem slíkt
ráði þar nokkru um. Hefur ákvæðið
jafnan verið túlkað svo að heimilt
væri að ijúfa þing þótt ríkisstjórn
sem að þingrofinu stæði væri kom-
in í minnihluta á þingi eða hefði
jafnvel þegar hlotið vantraust.
Hér kæmi til greina að breyta
þingrofsákvæðinu á þá lund að ekki
væri heimilt að ijúfa Alþingi nema
með samþykki þess sjálfs. Með því
væri þingrofsrétturinn þrengdur frá
því sem nú er og fyrir það girt að
stjórn sem komin væri í minnihluta
á þingi gæti gripið til hans undir
slíkum kringumstæðum. Slík breyt-
ing væri án efa í betra samræmi
við þingræðisregluna en ákvæðið
eins og það hljóðar nú. Jafnhliða
þyrfti að bæta við því ákvæði að
alþingismenn haldi umboði sínu til
næsta kjördags, svo sem Stjórnar-
skrárnefnd lagði einnig til á sínum
tíma. Með því er komið í veg fyrir
að engir fulltrúar löggjafarvaldsins
sitji frá gildistöku þingrofs til næstu
kosninga.
Fram hefur komið í fréttum að
forsetar Alþingis undirbúa nú
stjórnarskrárbreytingar um eina
málstofu Alþingis og nokkur önnur
atriði. Við þá endurskoðun ætti að
gefast ráðrúm til að huga nánar
að breytingum á þeim tveimur
ákvæðum stjórnarskrárinnar sem
hér hafa verið gerðar að umtals-
efni. Gæti það orðið tímabær að-
dragandi þess að þingið tæki til
umræðu aðrar tillögur Stjórnar-
skrárnefndar, auk breytinga á
kosninga- og kjördæmaskipaninni.
Höfundur cr prófcssor í
stjórnskipunarrétti við Háskóla
íslands.
Úrelt stj ó r narskrárákvæði
eftír Gunnar G.
Schram
Fyrir skömmu samþykkti Alþingi
bráðabirgðalögin sem ríkisstjórnin
setti 3. ágúst sl. í kjölfar niðurstöðu
Félagsdóms í deilu ríkisins og
BHMR. Niðurstaða Félagsdóms
gekk sem kunnugt er BHMR í vil
og úrskurðaði dómurinn að hin
umdeildu ákvæði kjarasamningsins
væru í fullu gildi.
Segja má að kjarni bráðabirgða-
laganna hafi verið að breyta efnis-
legri niðurstöðu dómsins, afnema
BHMR-hækkunina frá 1. september
og festa með sama hætti launaþró-
unina hjá öðrum aðilum í þjóðfélag-
inu. Hér verða ekki raktar þær
miklu og harðvítugu umræður sem
átt hafa sér stað, bæði innan þings
og utan, um gildi bráðbirgðalag-
anna. Þær hafa að mestu snúist
um það megin álitaefni hvort setn-
ing bráðabirgðalaganna hafí að ein-
hveiju leyti verið andstæð efni og
anda þeirra stjórnarskrárákvæða
sem um þessi atriði gilda. Á það
hefur verið bent í fyrsta lagi að
óheimilt sé að breyta efnislegri nið-
urstöðu dóms hvort heldur með
bráðbirgðalögum eða venjulegum
lögum vegna ákvæða stjómarskrár
um þrískiptingu ríkisvaldsins. í öðru
lagi að það hafi ekki verið „brýn
nauðsyn" til lagasetningarinnar, en
það skilyrði er sett í 28. gr. stjórnar-
skrárinnar. Í þriðja lagi hafí réttur
félagsmanna BHMR til launa verið
eignarréttindi þeirra, sem njóta
verndar skv. 67. gr. stjórnarskrár-
innar og því sé óheimilt að gera
slík eignarréttindi upptæk án bóta.
Hér verður ekki úr því skorið
hvort bráðabirgðalögin hafí verið
ótvírætt brot á stjórnarskránni. Um
það álitaefni fæst senn niðurstaða
Norrænn samráðsfund-
ur KFUM og KFUK
ÁRLEGUR samráðsfundur formanna og framkvæmdastjóra
KFUM- og KFUK-félaga á Norðurlöndunum verður haldinn í safn-
aðarheimiii Askirkju 1.-3. febrúar næstkomandi. Slíkur fundur er
haldinn til skiptis á Norðurlöndunum og er mikilvægur skipulags-
og umræðuvettvangur í norrænu samstarfi KFUM- og KFUK-
félaga. Einu sinni áður hefur slíkur fundur verið háldinn hérlendis.
Á síðustu tveimur árum hafa broddi í því að aðstoða þessi ungu
eins og kunnugt er miklir og
óvæntir atburðir átt sér stað á
meginlandi Evrópu. Lýðræðisþró-
un síðustu missera í ýmsum lönd-
um Mið- og Austur-Evrópu hefur
m.a. skapað grundvöll fyrir
KFUM- og KFUK-félög að hefja
starf á nýjan leik, en starfsemin
hefur í mörgum þessara landa ver-
ið bönnuð í yfir 40 ár. Meðal þeirra
ríkja þar sem KFUM- og KFUK-
starf skýtur nú rótum eru Eystra-
saltsríkin, Eistland, Lettland og
Litháen.
KFUM- og KFUK-íélög á
Norðurlöndum hafa verið í farar-
félög með ýmsum hætti og því var
í haust ákveðið að taka til sérstakr-
ar umræðu á norræna samráðs-
fundinum hérlendis þróun mála í
Eystrasaltsríkjunum. Jafnframt
var ákveðið að bjóða fulltrúum
Eystrasaltsríkja að koma hingað
til að ræða málin og kynnast sam-
starfí norrænu KFUM- og KFUK-
félaganna. Horfur eru á að 3-5
fulltrúar komi hingað til lands frá
Eistlandi og Lettlandi en vegna
atburða síðustu daga og ótryggs
ástands er ekki útséð um hvort
eistienskir þátttakendur fái brott-
fararleyfi úr sínu landi.
(Fréttatilkynning)
Borgardóms Reykjavíkur en þang-
að var málinu skotið með stefnu
4. október sl En hitt er ljóst að
deilurnar sem sprottið hafa vegna
setningar laganna bera það með sér
að hér hefur ríkisvaldið gengið fram
á ystu nöf þess sem grunnreglur
íslenskrar stjórnskipunar heimila.
II.
Ákvæði stjórnarskrárinnar um
heimild til útgáfu bráðabirgðalaga
er efnislega óbreytt frá fyrstu gerð
hennar árið 1874. Það var miðað
við allt annað þjóðfélagsástand en
nú ríkir. Þing kom ekki saman nema
skamman tíma annað hvert ár og
samgöngur allar voru erfíðar. Boð-
un aukaþings var því ekki vænlegur
kostur.
í dag eru aðstæður allt aðrar og
þingið situr meiri hluta ársins að
störfum. Því er eðlilegt að menn
velti því fyrir sér hvort ekki sé tíma-
bært að endurskoða hinn rúma rétt
framkvæmdarvaldsins, ríkisstjórna,
til þess að setja bráðabirgðalög. Þar
kemur tvennt til greina. Annað-
hvort að takmarka réttinn verulega
eða afnema hann með öllu. í tillög-
um Stjórnarskrámefndar, sem
lagðar voru fyrir Alþingi í frum-
varpsformi síðla vetrar 1983, er
lagt til að fyrri leiðin sé farin. Þijár
breytingar er þar að finna sem all-
ar horfa til þrengingar á réttinum.
í fyrsta lagi skal ætíð leggja lögin
fyrir Alþingi í upphafi þings. Nú
er heimilt að draga það allt til þing-
loka. í öðru lagi falli bráðabirgðalög
úr gildi 3 mánuðum eftir þingsetn-
ingu, ef Alþingi hefur ekki sam-
þykkt þau. Nú halda þau hins veg-
ar gildi sínu allt til þingloka, þótt
Alþingi hafí ekki samþykkt þau. í
þriðja lagi lagði nefndin til að ráð-
herra væri skylt að kynna efni
bráðabirgðalaganna fyrir viðkom-
andi þingnefnd áður en þau væru
gefin út. Á þann hátt skyldi kanna
afstöðu þingsins til laganna og gefa
kost á gagnrýni á þau fyrirfram.
Allar eru þessar tillögur Stjórnar-
skrárnefndar til bóta frá því sem
nú er, myndu veita ríkisstjórn á
hveijum tíma meira aðhald við slíka
Gunnar G. Schram
„Við þá endurskoðun
ætti að gefast ráðrúm
til að huga nánar að
breytingum á þeim
tveimur ákvæðum
stjórnarskrárinnar sem
hér hafa verið gerðar
að umtalsefni.“
afbrigðilega lagasetningu og eru
líklegar til að koma í veg fyrir deil-
ur áþekkar þeim sem undanfarið
hafa staðið um beitingu þessa vand-
meðfarna réttar.
Margt mælir þó með því að mínu
mati að ganga hér enn lengra og
afnema með öllu réttinn til útgáfu
bráðabirgðalaga. Engin vandkvæði
eru á því lengur að kalla þing sam-
an að sumri eða í þinghléum, ef
brýn nauðsyn er talin á lagasetn-
ingu. Með því er þingræðið betur
tryggt.en nú er og á þann hátt firra
ríkisstjórnir sig.þeirri gagnrýni að
lagasetning þeirra kunni að stang-
ast á við stjórnarskrána. Er þar til
nokkurs að vinna eins og dæmin
sýna. Eftir sem áður væri neyðar-