Morgunblaðið - 31.01.1991, Blaðsíða 18

eet.HAUttAl .18 JIUDAOUTMMI'í (IIŒAjaMUDHOM
18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. JANUAR 1991
Hvert er erindi leiklistarinnar við samtímann?
ÖLL LISTSKÖP-
UN ER SAMTAL
Rætt við Kjartan Ragnarsson, leikritahöfund, leikstjóra og leikara
Hér birtist annað viðtal af fjór-
ura í tilefni af leiklistarþingi sem
haldið verður laugardaginn 2.
febrúar á vegum Leiklistarsam-
bands Islands.
Sp.: Getur maður í einni setningu
eða örfáum sagt hvaða hlutverki
leikhúsið gegni í samtímanum?
Kjartan: I rauninni er maður að
svara þessari spurningu alla ævina,
þannig að það svar sem maður gef-
ur í einni setningu getur aldrei orð-
ið tæmandi. En við getum sagt það
að leikhúsið hafi það hlutverk að
örva og glæða sjálfsvitundina.
Sp.: Er leikhúsið skyggnt á þann
veruleika sem við lifum í?
Kjartan: Það á við leikhúsið og
allar listir að það verður aldrei hægt
að segja að þær séu skyggnar til
fullnustu á veruleikann þá og þá
stundina. En það eru hlutir sem
gerast í listum sem eru skyggnir á
þann veruleika sem við lifum í. Hluti
af listastarfi er óneitanlega markað-
ur af þeirri blekkingu sem við Iifum
í.
Sp.: Hvernig stendur leikhúsið í
þessum efnum?
Kjartan: Ég lít svo á að íslenskt
leikhús sé ekki mótað af einni skýrri
stefnu, heldur stefnu hvers lista-
manns fyrir sig — hvers höfundar
fyrir sig, hvers leikstjóra fyrir sig.
Það er til blekking og lygi í leikhús-
inu rétt eins og á auglýsingastofu,
en það er líka til viðleitni fólks til
að höndia sannleikann. Og ég met
leikhúsið fyrir lifandi viðleitni í þess-
um efnum. Þegar ég horfi á leikhús
annarra landa þá finnst mér vera
lífsneisti í okkar leikhúsi. Það er til
grein eftir Peter Brook sem heitir
„Dauða leikhúsið“..Þar gengur hann
út frá þeirri svartsýnu hugsun, að
leikhúsið sé alltaf í dauðateygjunum
— alltaf og alls staðar, vegna þess
að því er svo hætt við endurtekn-
ingu og samsömun við það sem var
að gerast í gær. En þegar vel ta-
kist til þá blási leikhúsmenn andar-
tak lífi í listgreinina.
Siðgæði og ábyrgðartilfinning
Sp.: Við tölum ekki oft um sið-
gæðisviðhorf í leikhúsinu. En höfum
við ábyrgð í Ieikhúsinu? Gagnvart
hveijum skynjum við hana?
Kjartan: Ég held að það sé nokk-
uð sterk löngun í leikhúsfólki til að
vera heiðarleg. En leikhúsið er
margþættur heimur þar sem til
kemur svo margháttuð reynsla og
flókið ferli. Þar gerist það því miður
oft að fólk blekkir sig og talar um
heiðarleika og er samt að koma til
móts við sjónarmið sem eru auglýs-
ingakennd, smjaðrandi við áhorf-
andann eða heldur á lofti gildi sem
vinsælt er að samsinna. Við lifum
í þjóðfélagi sem er í mjög mikilli
upplausn í leitinni að gildum —
íiæði pólitískar hugsjónir og trúar-
legar sannfæringar eru á hverfanda
hveli og það á hver maður fullt í
fangi með að höndla sjálfan sig.
Þetta birtist líka í leikhúsinu. Eg
held þó að við vitum hvað við erum
að tala um þegar við tölum um heið-
arleik og ég kann ekki að orða það
öðruvísi heldur en að ég sjái nauð-
syn þess að hver maður sé heiðarleg-
ur gagnvart sjálfum sér sem lista-
maður.
Sp.: Höfam við ábyrgðartilfinn-
ingu?
Kjartan: Ég held að dálítið sér-
stök ábyrgðartilfmning ríki í
íslensku leikhúsi. Við teljum okkur
trú um að við skiptum miklu máli
í sambandi við íslenska menningu
og kannski gerum við það. Það er
líka hluti af baráttu okkar fyrir eig-
in tilverurétti. Ef íslensk menning
þarf ekki á leikhúsinu að halda þá
er leikhúsið til lítils. Þetta skiptir
afskaplega miklu máli íyrir mig að
trúa því að það sem ég er að gera
styrki sjálfsvitund þess þjóðfélags
sem við lifum í.
Sp.: Snertir leikhúsið fólk raun-
verulega? Er það einungis eitthvað
sem fyllir upp í eina kvöldstund eða
vekur-'það einhveija umræðu? Það
hvarflar að manni að e.t.v. sé það
léttvægara fyrir fólki en það ætti
að vera, nú í þeirri umræðu sem
hefur orðið um Þjóðleikhúsið. Menn
hafa t.d. orðað það að það ætti
bara að leggja Þjóðleikhúsið niður.
Kjartan: Afstaða fólks er auðvit-
að misjöfn og söfnuðurinn er fjöl-
mennur. Fyrir fólki er leikhúsið
hvoru tveggja þetta sem þú nefndir.
Maður rekur sig á það að fólk sæk-
ir endumæringu og lífsfyllingu í
spennandi hluti í leikhúsinu og mað-
ur rekur sig á það sjónaonið að
fólk heldur að leikhúsið sé fyrst og
fremst afþreyingarstaður. Þú nefnir
umræðuna um Þjóðleikhúsið og ég
held að við höfum ekki staðið okkur
sem skyldi í þeirri umræðu. Ákveðn-
um þingmönnum og fólki annarra
hagsmuna hefur tekist að gera þá
umræðu neikvæða fyrir listina. Én
á seinni mánuðum held ég þó að
tekist hafi að snúa vöm í sókn. En
við lifum tíma þar sem við verðum
að vera afskaplega vakandi fyrir
því að halda því á lofti að ekki bara
þessi listgrein heldur íslensk menn-
ing yfirleitt er sjálfsagður hlutur.
Og við þyrftum að vera miklu, mér
liggur við að segja árásargjamari
við það að beijast fyrir og stækka
tilvem menningarinnar í íslenskri
þjóðfélagsvitund og íslenskri þjóðfé-
lagsmótun. Listamenn em svo
lukkulegir og hamingjusamir að fá
að sinna sínu og þeir em svo upp-
teknir af þeim hugmyndum að þeir
séu forréttindafólk að fá að fást við
sína list að þeir em gjaman dálítið
lítilþægir fyrir hönd listarinnar. Ég
held að íslenskt þjóðfélag væri mik-
ið betur komið ef við notuðum álíka
mikið fé í að greiða niður íslenska
menningu og við notum í að greiða
niður íslenskt lambakjöt. Okkur
væri betur borgið sem þjóð ef við
settum þá fjármuni í að styrkja
sjálfsvitund okkar.
Sp.: Ef leikhúsið styrkir ekki þá
sjálfsvitund og ef það speglar ekki
samfélag mannanna er það þá ekki
áhrifalítið? Er það á skjön við tilver-
una? Tekst það að einhveiju gagni
á við það sem það ætti að takast á
við?
Kjartan: Fyrir mér persónulega
gerir það alls ekki nógu mikið. En
það gerir það samt í það miklum
mæli að ég hef trú á tilveru þess
og viðleitni. Ef ég ber saman-
íslenskt leikhús og enskt eða
amenskt leikhús, sem þjóna fyrst
og fremst nú orðið skemmtanagildi,
þá finnst mér við vera skár sett.
Þá er ég að tala út frá því að við
höfum ekki nema 3 atvinnuleikhús,
auk leikhópanna. Mér finnst við-
leitnin vera fyrir hendi.
Sp.: Lætur listamaðurinn sann-
færingu sína eða persónulega hags-
muni ráða sínum gerðum?
Kjartan: Mér finnst hvoru tveggja
vera til staðar. Við horfum á lista-
menn sem láta sína hagsmuni og
jafnvel bara peningana stjóma
sínum gerðum. Og við horfum á
aðra sem láta það ekki gerast. Þeir
eru til sem halda sér utan við sölu-
hringinn, koma aldrei fram í auglýs-
ingum, láta ekki krafta sína fara
of mikið í skemmtanalíf á skemmti-
stöðum. Heldur reyna að Iáta krafta
sína fara í eitthvað sem þeir álíta
að skipti meira máli.
Sp.: En hvaða kraftar verða ofan
á í okkar leikhúsi og ráða ferðinni?
Kjartan: Ég get auðvitað best
talað um þetta út frá Borgarleikhús-
inu, þar sem ég sit sjálfur í stjóm.
Ég þykist vita það að viðleitni og
löngun er til staðar að vera með
krefjandi hluti og ögrandi fyrir okk-
ur sjálfa og annað listafólk, en þá
kem ég aftur að vanda leikhússins
í sambandi við rekstur. Við reyndum
t.d. að skila opnunarári með eintóm-
um íslenskum verkum og við komum
með 10 milljóna króna tap út úr
því. Slík skuld þýðir fyrir okkur
bankalán á fullum vöxtum. Þannig
að við urðum að snúa dæminu við.
Því ákváðum við það að skjóta
tveimur peningastoðum undir leiká-
rið núna, þ.e. gamanleik í byijun
leikárs. Við vildum reyna að fá fleira
fólk í húsið. Að vísu komu 55.000
manns sl. leikár en þó fannst okkur
ekki sá straumur liggja í nýtt leik-
hús, eins og von var á. Nú og svo
emm við með stóran íslenskan söng-
leik núna, sem við vonum að höfði
til margra. Það virðist sem þessar
stoðir hafi heppnast. Þessi peninga-
sjónarmið em eins og þið sjáið óum-
flýjanleg til að halda leikhúsinu
gangandi. Og ég er einn af þeim
sem tek ákvörðun um að þau ráði
í þessu tilfelli. Því segi ég það að
mér finnst að maður sé alltaf í leik-
húsinu að beijast við einhveijar innri
málamiðlanir. Menn verða að koma
sér saman og menn verða að nálg-
Kjartan
Ragnarsson
ast það umhverfi sem borgar brú-
sann. En draumurinn er að móta
þroskaðri og djarfari leikhúsmennt
með hveiju árinu. Manni finnstJaað
vera heldur vonlaus ósk og vonlaus
draumur ef maður horfir á dagana
og svona tvö ár fram í tímann. En
ég held að ef maður lítur yfir hvern
áratug fyrir sig: Hvemig var þetta
fyrir 10 árum, 20 ámm? Það var
margt að gerast þá, en þó held ég
að maður vildi ekki hafa leikhúsið
í dag eins og það var þá. Ég held
að eitthvað hafi gerst.
Gagnrýnið leikhús
Sp.: Ef við skoðun íslenskt leik-
hús innan frá er þá hneigðin sú að
það sé gagnrýnið eða er það sjálfhæ-
lið?
Kjartan: Það er mjög misjafnt.
Alhæfingin er hættuleg. En mér
finnst ég fínna fyrir hvoru tveggja.
Það á við um alla listamenn að til-
hneiging er til sjálfhælni og það ber
í sér að maður er hættur að vera
leitandi, þ.e.a.s. að maður sé orðinrn
staðnaður. Hættur að hlusta, hættur
að sjá, hættur að koma með eitt-
hvað nýtt. Ég vona að þetta sé ekki
almennt um allt íslenskt leikhús.
Sp.: Finnst þér leikhúsið meta
eigið starf hlutlægt?
Kjartan: Ég verð að taka sjálfan
mig sem dæmi. Ég hef verið leik-
ari, leikstjóri og höfundur. Mér
fínnst vera miklu auðveldara að
reyna að vera hlutlægur sem höf-
undur og leikstjóri heldur en sem
leikari. Starf leikarans er svo hug-
lægt og er svo bundið við hans eig-
in persónu og blandast henni svo
að það verður mikið erfiðara að fá
sýn á það sem hann er að gera. Það
er miklu sárara og erfiðara að fá
vonda gagnrýni í blöðum sem leik-
ari heldur en sem höfundur, því
manni hætti svo til að rugla því
saman við eigin sjálfsmynd sem
verið er að gagnrýna mann fyrir á
sviðinu. Viðleitnin að hafa hlutlæga
umræðu er viðkvæm, en hún verður
alltaf og stöðugt að vera fyrir hendi.
í hvaða aðstöðu lendir
listamaðurinn?
Sp.: Hvað segirðu um þá þróun
í harðnandi samkeppni að leikstjórar
þurfa að koma fram og lýsa ágæti
eigin verks?
Kjartan: Hún er allt annað en
eðlileg. Við horfum upp á samfélag
þar sem allir hrópa úr öllum horn-
um: „Hér er ég, hér er ég“ og auð-
vitað getum við reynt að þegja. En
ég held að við verðum að taka á
einhvern hátt þátt í því að vekja
athygli á því að við erum að starfa,
en hins vegar má starfið sjálft ekki
verða auglýsingamennska. En mað-
ur heyrir það gjarnán í viðtölum við
leikhúsfólk, að vart hefur það opnað
munninn fyrr en það tekur að bás-
úna hvað leikhúsið hafi mikið gildi
fyrir íslenskt samfélag og að þjóðin
verði að gera sér grein fyrir því.
Þetta værum við auðvitað ekki að
segja alls staðar og alltaf nema af
því að við erum pínulítið hrædd um
að við séum að glata þessu. Því er
einnig haldið á lofti erlendis hvað
leikhúsaðsókn er mikil. Hún hefur
aðeins dvínað. En það hefur dvínáð
aðsókn að öllu alls staðar vegna
þess að fólk lifir allt öðruvísi lífi en
það gerði fyrir 10 eða 20 árum.
Aðsókn
Sp.: Hvers vegna fer fólk í leik-
hús?
Kjartan: Það hefur svo mikill hluti
af hinni almennu rómuðu leikhúsað-
sókn á íslandi verið til að sjá létt-
meti. Leikhúsið var í hugum fólks
fremur skemmtistaður en staður þar
sem þú sóttir dýpri reynslu. Ég held
að þetta sé einmitt að þróast til
betri vegar ef eitthvað er. Ég held
að það sé smám saman að koma
upp á yfirborðið sá skilningur að
leikhúsið er sá staður sem þú sækir
til sammannlega og kannski þýðing-
armikla reynslu, en það er ekki stað-
ur þar sem þú ferð og sækir þér
innantóma afþreyingu. Hins vegar
megum við ekki ofgera þýðingu leik-
hússins. Það þarf ekki endilega að
vera staðurinn sem gefur lífi fólks
gildi. Þá þróun getum við misst út
úr höndunum á okkur — með sjálf-
umgleði, með sjálfhælni, með því
að blása út einhveija hluti sem eru
hvort eð er ónýtir. Þá sækir fólk
bara þessa reynslu annað. Það eru
til menningarþjóðfélög, rík af listum
og andlegum verðmætum, sem hafa
Sjómenn:
Ráðherra leyfi loðnuveiðar
Á FIJNDI loðnusjómanna með sjávarútvegsráðherra og fiskifræðingum
á mánudagskvöld samþykktu sjómenn ályktun þar sem skorað er á
ráðherra að leyfa loðnuveiðar þegar í stað.
Á fundinum, sem haldinn var á
vegum Farmanna- og fiskimanna-
sambandsins og Sjómannasam-
bandsins, var harðlega mótmælt, að
fyrirhugaðar aflabætur til loðnu-
skipa verði framseljanlegar. Þó styð-
ur fundurinn að heimilt verði að
skipta bótunum á milii fisktegunda.
Á fundinum kynnti Halldór Ás-
grímsson, sjávarútvegsráðherra,
hugmyndir ráðuneytisins um hvem-
ig staðið verði að bótum til loðnuflot-
ans sem fyrst um sinn myndu verða
ráðstöfun heimilda Hagræðingar-
sjóðs, samtals 9.000 þorskígildi auk
5 þúsund tonna rækjukvóta.
Hart var deilt á fundinum um
hvort aflaheimildir til loðnuskipanna
ættu að vera framseljanlegar. Sagði
ráðherra að ekki ættu að gilda sér-
stakar reglur um þessar veiðiheim-
ildir og það væri ekki andstætt hags-
munum sjómanna að banna fram-
sal. Sjómenn vöruðu á hinn bóginn
við möguleikum útgerða á að fram-
selja kvótann því þá sætu sjómenn
eftir, nema þeim verði á annan hátt
tryggður hlutur úr óveiddum afla.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Loðnusjómenn á fundinum í fyrrakvöld.