Morgunblaðið - 28.02.1991, Side 24

24
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. FEBRUAR 1991
pltrgwMalii
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1100 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 100 kr. eintakið.
Sá á kvölina
semá
fTinn 22. júlí sl. birti Morgunblað-
|~T ið að gefnu tilefni forystugrein
um rorystumenn Sjálfstæðisflokks-
ins. Þar sagði m.a.: „Þegar Geir
Hallgrímsson tók ákvörðun um að
láta af formennsku haustið 1983
hafði hann sameinað Sjálfstæðis-
flokkinn á ný, leitt flokkinn í gegnum
þingkosningar vorið 1983 með árang-
ursríkum hætti og tryggt aðild
flokksins að ríkisstjórn þeirri, sem
mynduð var þá um vorið og Geir
Hallgrímsson átti manna mestan þátt
í að var mynduð.
Engum duldist, að ógróin sár voru
enn í Sjálfstæðisflokknum fyrstu árin
eftir að Þorsteinn Pálsson tók við
formennsku hans, enda höfðu átökin
í Sjálfstæðisflokknum verið mjög
hörð um nokkurt skeið. Klofningur
Sjálfstæðisfiokksins fyrir þingkosn-
ingamar 1987 og niðurstaða kosn-
inganna þá urðu mikið áfali fyrir
Sjálfstæðismenn. En Þorsteinn Páls-
son bognaði ekki, hann stóð af sér
þessi áföll og fyrir nokkru tókust
' heilar sættir á milii hans, Sjálfstæðis-
fiokksins og Alberts Guðmundssonar,
sem hafði forystu um stofnun Borg-
araflokksins veturinn 1987.“
Og síðar í þessari sömu forystu-
grein segir: „Forysta Sjálfstæðis-
flokksins er vel komin í höndum
tveggja ungra manna, Þorsteins Páls-
sonar og Davíðs Oddssonar, varafor-
manns flokksins.“
Nú hefur það gerzt með óvæntum
hætti, að helztu trúnaðarmenn Sjálf-
stæðisflokksins, fulltrúar á lands-
fundi flokksins, standa frammi fyrir
því að velja á milli þessara tveggja
ungu manna við formannskjör á
landsfundi í næstu viku. Óhætt er
að fullyrða, að það er val, sem lang-
flestir landsfundarfulltrúar hefðu vilj-
að komast hjá og mörgum þeirra
þykir áreiðanlega óþægilegt að vera
settir í þá aðstöðu að standa frammi
fyrir slíku vali. Sá er munur á þessum
átökum og þeim, sem urðu um for-
ystu Sjálfstæðisflokksins fyrir rúm-
um áratug, að þá voru þau milli
tveggja mismunandi hópa innan
Sjálfstæðisflokksins, sem hafði greint
töluvert á um veigamikla þætti þjóð-
mála. Núverandi formaður og vara-
formaður Sjálfstæðisflokksins sækja
hins vegar fylgi sitt innan fiokksins
til sama kjamans.
Þá hefur það komið skýrt fram í
málflutningi þeirra beggja, að ekki
er um málefnaágreining að ræða
þeirra í milli. Þannig hefur Davíð
Oddsson, varaformaður Sjálfstæðis-
flokksins, tekið fram, að um skoð-
anaágreining sé ekki að ræða milli
hans og Þorsteins Pálssonar í mikil-
vægum málaflokkum eins og afstöð-
unni til fiskveiðistefnunnar og sam-
skipta við Evrópubandalagið. Þor-
steinn Pálsson hefur staðfest þá skoð-
un Davíðs, að málefnaágreiningur sé
ekki fyrir hendi. Sú staðreynd, að
ekki er um málefnaágreining að
ræða, gerir landsfundarfulltrúum enn
erfiðara um vik að taka afstöðu. Því
er áreiðanlega svo farið um flesta
sjálfstæðismenn, að þeir vilja veg
beggja þessara ungu manna sem
mestan.
Sjálfstæðisflokkurinn stendur
frammi fyrir mörgum öðrum erfiðum
úrlausnarefnum á þessum lands-
fundi. Eins og Morgunblaðið hefur
margoft vikið að skiptir verulegu
máli, að -sjáifstæðismönnum- takist 4--
völina -
þessum vettvangi að marka fiskveiði-
stefnu, sem þjóðin getur sameinast
um. Almenningur sameinast aldrei
um þá niðurstöðu, að afhenda eigi
fámennum hópi manna helztu auðlind
þjóðarinnar endurgjaldslaust. Þá er
mikilvægt, að landsfundi takist að
leggja línur í afstöðu til Evrópumál-
anna, þannig að menn geti áttað sig
á því, hvaða afstöðu flokkurinn hefur
til Evrópubandalagsins eða væntan-
legs efnahagssamstarfs í Evrópu í
grundvallaratriðum, þótt enginn geti
ætlast til afdráttarlausrar niðurstöðu
nú, löngu áður en samningaviðræðum
er lokið. Innan Sjálfstæðisflokksins
eru sterk öfl, sem telja, að aðild að
Evrópubandalaginu komi ekki til
greina við óbreyttar aðstæður og ráði
þar mestu um fullveldisatriði og
margyfírlýst stefna um algjör og
óskert yfirráð íslenzku þjóðarinnar
yfír fískimiðum sínum og sjávarút-
vegi. Innan flokksins heyrast þær
raddir, að ísland eigi sem fyrst að
sækja um aðild að Evrópubandalag-
inu og erlend fjárfesting í sjávarút-
vegi sé ekki óeðliieg. Er nokkur von
til þess, að landsfundinum auðnist
að komast að málefnalegri niðurstöðu
um þessi stórmál, þegar orka lands-
fundarfulltrúa beinist að baráttu um
formannskjör? Onnur mál bíða enn
úrlausnar og skiptar skoðanir um
margvísleg efni, sem landsfundur
verður að taka afstöðu til, þótt ef til
vill séu þau ekki jafn brýn og fyrr-
nefnd stórmái. Þar má nefna þætti,
sem snerta landbúnað og byggða-
mál, alþjóðlega fjölmiðlun á íslandi
og eflingu innviða ísienzks þjóðfélags
og menningar.
Vinnubrögð skipta máli í stjóm-
málum. Sú var tíðin, að forystumenn
Sjálfstæðisflokksins nutu óskoraðs
trausts flokksmanna sinna. Þá vegn-
aði flokknum vel. Síðar þróuðust mál
því miður á þann veg, að umgengni
og framkoma við forystumenn flokks-
ins var ekki við hæfi. Gengi flokksins
í stjómmálabaráttunni markaðist
óhjákvæmilega af því. Sú bitra
lífsreynsla Sjálfstæðismanna má ekki
gleymast, þótt nokkuð sé um liðið.
Hitt er svo annað mál, að ýmsir telja,
að nýr tími og nýjar aðstæður kalli
á önnur vinnubrögð og opnari póli-
tískar umræður en áður voru, og í
því ljósi má sjá framboð Davíðs Odds-
sonar. En þó er hverjUm flokki nauð-
synlegt, að friður sé milli forystu-
manna hans og þá ekki sjður, að frið-
ur riki um þá sjálfa. Á það hefur
Morgunblaðið oftsinnis bent og lagt
áherzlu á og ekkert það hefur gerzt,
sem breytir þeirri skoðun blaðsins.
Nú kemur til kasta landsfundar-
fulltrúa að hafa síðasta orðið um
það, hvernig þessi friður verður bezt
tryggður, þannig að borgaraleg öfl í
landinu geti í kosningum sótt þann
kraft til þjóðarinnar, sem leysti úr
læðingi til uppbyggingar og hagsæld-
ar og er sú þörf meiri en ella vegna
þeirrar hálfsósíölsku miliifærslu-
stefnu, sem framkvæmd hefur verið
í tíð núverandi stjómar. Eins og skoð-
anakannanir hafa sýnt er Sjálfstæðis-
flokkurinn það afl í landinu, sem þjóð-
in virðist treysta til að framkvæma
fijálslynda borgaralega stefnu.
Þrátt fyrir augljós og hörð átök á
miiii manna á landsfundi verður þó
að vona, að þau leiði tii góðs en ekki
ills. En - sá á kvölina sem á völina.
Úrslitastund er run
upp í Eystrasaltsrík
Lý ðræðisþróunin í Eistlandi ristir dýpra en í Litháen
Texti og myndir: Líney Karlsdóttur
ATBURÐIRNIR i Litháen voru runnir undan rifjum Kommúnista-
flokks Sovétríkjanna. Sviðsetningin var sú sama í Eistlandi og Lettl-
andi, en sýningin fór út um þúfur. Kommúnistaflokkurinn getur
ekki sætt sig við annað en forustuhlutverk. Lýðræðisþróunin í Eistl-
andi ristir dýpra en í Litháen. Að snúa þeirri þróun við er aðeins
unnt með blóðugri valdbeitingu, — segir Avo Meerits fertugur Eist-
lendingur, giftur og á tvö börn, þegar við hittumst í Tallinn, höfuð-
borg Eistlands fyrir skömmu. Þau hjónin vinna bæði á sviði menning-
armála. Kona hans, Heldi, er kennari í rússnesku. Avo er eðlisfræð-
ingur að mennt, en gerðist venjulegur skólakennari. Hann átti að
fara í herinn og eina leiðin til að losna undan því var að fara að
vinna sem kennari uppi í sveit. Seinna varð hann skólastjóri og deild-
arsljóri í menntamálalefnd héraðsins og fyrir tveimur árum varð
hann varaformaður í menntamálanefnd Tallinn-borgar. Núna sér
Avo um þjálfun og endurmenntun skólastjóra. Auk þess hefur hann
áhuga á því hvernig skólakerfið á Norðurlöndum er byggt upp.
— Hvernig meturðu ástandið í
Eystrasaltsríkjun um ?
— Dæmi Litháens sýnir, að
ástandið er eldfimt. Hvað leiddi til
þess? Þegar ég var í heimsókn á
Vesturlöndum, furðaði ég mig stöð-
ugt á þeirri einfeldni sem Vestur-
landafólk sýnir í mati sínu á Gorb-
atsjov. Við vitum nákvæmlega
hvernig skoðanir hans á iýðræði
eru. Hann er lýðræðissinnaður að
því tilskildu að einokunarstaða
Kommúnistaflokksins haldi áfram.
Ef það skapast einhver klofningur,
kemur strax annað hljóð í strokk-
inn.
— Hvaða öfl vinna helst gegn
baráttu Eystrasaltslandanna fyrir
sjálfstæði?
— Ég hef hugsað mikið um þetta
og kannski frá öðrum sjónarhóli.
Það er einfalt að útskýra þetta
þannig að sumir séu íhaldssamir,
en hinir lýðræðissinnar, en málið
er flóknara en svo. Ef við berum
saman Litháen og Eistland, þá get-
um við sagt að Litháum fínnast
baráttuaðferðir sínar áhrifameiri.
En ég held, að breytingar í lýð-
ræðisátt hafí gengið lengra og
dýpra í Eistlandi. Eg er ekki að
tala um stjórnarfarið heldur þjóðfé-
lagið í heild.
Rússneskumælandi íbúum hefur
vegnað vel í Eistlandi, þeir hafa
ekki þurft að leggja sig fram við
vinnu. Ástandið hefur þó breyst
mikið, en fæstir rússneskumælandi
íbúar í Eistlandi geta áttað sig á
breytingunum, og þetta veldur
hræðslu hjá þeim. Rússneskir
verkamenn leggja niður vinnu und-
ir þiýstingi sovésku stjórnarinnar
til þess að sýna samstöðu sína með
sovéska kerfinu.
Þeir vita einfaldlega ekki hvað
markaður er. Þetta er i fyrsta skipti
á ævinni sem þeir sjá að þeir geta
misst eitthvað. Hingað til hafa þeir
verið öruggir um að geta hætt vinnu
ef þeim líkaði hún ekki og fengið
aðra. Þetta ástand er að breytast.
— Af hverju hafa einmitt rúss-
neskumælandi íbúar orðið svo
íhaldssamir?
— Lýðræðisþróun hefur gengið
hraðara í Eystrasaltslöndunum en
\ öðrum lýðveldum Sovétríkjanna.
Áratugum saman höfum við verið
undir áhrifum upplýsinga frá Vest-
urlöndum. Við horfum á finnska
sjónvarpið á hveijum degi og skilj-
um mjög vel gildismat Vesturlanda.
Það var jafnvel brandari á Brezhn-
ev-tímanum: maður vinnur í sós-
íalismanum á daginn,, en á kvöldin
kemur hann heim, kveikir á sjón-
varpinu og er í kapítalismanum.
— Rússneskumælandi íbúar
hafa líka verið hér í Eistlandi og
hafa horft á sömu þættina.
— Já, en því miður er þetta fólk,
sem flutti til landsins fyrir um fimm
árum. Finnska og eistneska eru lík
og við fáum upplýsingar beint. Ég
vil ekki segja neitt slæmt um rússn-
eskumælandi fólk í heild, en ákveð-
inn hluti þess vill engar breytingar.
Þeir vilja búa í fátækt sósíalismanS.
Þetta er fólk sesm kom frá fátækum
svæðum Rússlands og taldi Eistland
kannski ekki vera himnaríki, en
þeim fannst að hér væri að minnsta
kosti mannsæmandi líf. Og núna
Hjónin Avo og Heldi Meerits.
em þeir orðnir órólegir. Hvað verð-
ur um þá? Og þeir leggja niður
vinnu. Áð mínu mati eru öll þessi
verkföll pólitískt spil. í raun og
veru fengu þeir samt kaupið sitt.
Það mun ekki endurtaka sig. Nú
stendur yfír verkfall, sem þeir verða
að þola kauplaust. Þeim tekst ekki
að halda lengi út, þetta fólk vill fá
peningana sína, en það er hrætt
við yfírmenn sína. Ég verð að viður-
kenna, að það hafa verið gerð mis-
tök gagnvart rússneskumælandi
fóiki. Þetta má útskýra með því,
að Eistlendingar hafi alltaf orðið
fyrir ofsóknum og kúgun. Til þess
að geta unnið og lifað í Eistlandi
varð Eistlendingur að tala rússn-
esku, en Rússar í Eistlandi nenntu
ekki að læra eistnesku, ekki nema
10% af þeim tala eistnesku.
Annað afl fjandsamlegt lýðræði
er samsteypa hernaðar og iðnaðar
sem reynir að skapa spennu í
landinu. Annars er mjög erfitt að
útskýra af hveiju það harf að veija
svo miklu til vopnaframleiðslu og
tii hermála. í Eistlandi hafa rússn-
eskumælandi verkamenn orðið
Verðlaunaafliendingiii sner-
ist upp í baráttufund Sama
Kaupmannahöfn. Frá Ólafi Þ. Stephensen, blaðamanni Morpunblaösins.
AFHENDING bókmennta- og tónlistarverðlauna Norðurlanda-
ráðs, sem fram fór í ráðhúsinu i Kaupmannahöfn á þriðjudags-
kvöld, snerist óvænt upp í baráttufund fyrir réttindum Sama.
Samíski bókmenntaverðlaunahafinn Nils-Aslak Valkeapaa hélt
þrumuræðu um óréttlætið, sem Samar væru beittir á Norður-
löndunum, og hengdi fána Samalands á hljóðnemastandinn, sem
hann stóð við.
„Heiðruðu fulltrúar næstum
allra þjóða á Norðurlöndum,“ var
upphafsávarp Valkeapaas. „Ég
tilheyri þjóðinni, semJskiiin ‘er út-
undan. Það er skammarlegt að
hér skuli enginn fulitrúi hinna
norðlægu frumbyggja fínnast —
það er skammarlegt."
Strax þegar hér var komið
sögu, hafði ógnvekjandi þögn
slegið á hér um bil þúsund boðs-
gesti, sem alls ekki höfðu átt von
á þessari uppákomu. Verðlaunaaf-
hendingin hafði verið með hefð-
bundnu sniði, innblásnir dóm-
nefndarmenn fjallað um ágæti
verðlaunahafanna og Anker Jörg-
ensen, forseti Norðuriandaráðs,
afhent verðlaun til Valkeapaas og
danska bassaleikarans Nils-Henn-
ings 0rsted Pedersens. Valkeapáá
bætti um betur þegar hann dró
fána Sama upp úr rauðri skjóðu
og hengdi hann á hljóðnemastand-
inn. „Eg skil þetta eftir handa
ykkur. Til þess að þið munið. Líka
til þess að þetta verði einhvern
tímann haft til réttra nota,“ sagði
Valkeapáá. Yfir höfði hans biöktu
fánar hinna Norðurlandanna, en
líklega var samíski fáninn í fyrsta
sinn í þeim félagsskap.
Valkeapáá nýtti sér skáldagáfu
sína tii hins ýtrasta í ræðu sinni,
sem var að stórum hluta til í formi
ljóðs um hina nánu sambúð Sam-
anna og landsins. Valkeapáá höfð-
aði til réttiætiskenndar Norður-
landabúa og likti stöðu Sama við
stöðu Indíána, Tamíla, íbúa
Eystrasaltslandanna, Kúrda og
Palestínumanna. Hann þakkaði
fyrir verðlaunin, og sagði að með
þeim hefði þjóð sinni verið sýndur
heiður. „En þið heiðruðuð rithöf-
und, sem kann ekki stafsetningu
í móðurmáli sínu. Víst gekk ég í
skóla um árabil, en ég fékk aldrei
neina kennslu á eða í samísku.“
Valkeapáá lauk ræðu sinni með
því að syngja langt samískt þjóð-
lag. Augljóst var að hann hafði
mikil áhrif á marga áheyrendur,
en ekki urðu allir til að klappa
fyrir rithöfundinum.
N
la
hí