Morgunblaðið - 20.03.1991, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. MARZ 1991
Kvótamir og lífs-
björg þjóðarhumr
eftir Snjólf Ólafsson
Varðveitir kvótakerfið í sjávarút-
vegi lífsbjörg þjóðarinnar eða rænir
það henni frá sjávarþorpunum? Eru
kvótakaupendur að kaupa köttinn í
sekknum? Grein þessi fj'allar um
þessar spurningar og aðrar fleiri.
Tilefnið er að skrif og ræður um
kvótasölu og kvótakerfið hafa af-
hjúpað mikið skilningsleysi á nokkr-
um grundvallaratriðum.
Gömul og ný mistök
Það voru mistök að undanskilja
báta undir 10 tonnum í kvótakerfmu
frá 1984 og undir 6 tonnum í kerf-
inu frá 1988. Ástæða mistakanna
var að meirihluta skorti á Alþingi
fyrir þeim sjálfsagða hlut að hafa
allar veiðar undir sama kerfi. Afleið-
ingar mistakanna voru fyrst gífurleg
fjölgun 9,9 tonna báta og síðar minni
báta. Nú er verið að stoppa í þetta
gat á kvótakerfinu og fylgir því sárs-
auki fyrir suma og ágóði fyrir aðra.
Það eru mistök 1 núgildandi kerfi
að hafa ekki í því auðlindagjald í
einhvetju formi. Gjaldið gæti verið
í formi veiðigjalds eða auðlinda-
skatts eða verið innheimt með sölu
veiðileyfa. Ástæða mistakanna er
að skilning skortir á Alþingi á þess-
um sjálfsagða hlut. Þessi mistök
verða væntanlega leiðrétt við endur-
skoðun á næsta ári, en það mun þó
ekki ganga átakalaust fyrir sig.
Nú munu einhvetjir hugsa sem
svo að útgerðarfyrirtæki séu ekki
rekin með miklum gróða og eigin-
fjárstaðan sé slæm hjá sumum
þeirra. Það er rétt, en ef þorskkvót-
inn verður 20% meiri en nú er, flot-
eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson
í síðustu viku var á bæjarþingi
Reykjavíkur kveðinn upp undirrétt-
ardómur í prófmáli BHMR þar sem
reyndi á lögmæti bráðabirgðalag-
anna frá síðasta sumri. Dómurinn
taldi lögin standast og sýknaði ríkið.
Við athugun á forsendum þessa
dóms kemur í Ijós, að fallist er á
flest sjónarmið þeirra, sem hafa
haldið því fram að bráðabirgðalögin
stæðust ekki. Þegar hins vegar kem-
ur að því hjá dómurunum að ljúka
dómi sínum með niðurstöðu í sam-
ræmi við þetta, þá bregðast þeir.
Er þá gripið til röksemdafærslu, sem
ekki fær staðist. í II. kafla hér á
eftir verður vikið að þessu. Fyrst
vil ég fara nokkrum orðum um ann-
að atriði í dómnum sem athygli vek-
í bréfi, sem Morgunblaðinu hefur
borizt frá forsvarsmönnum leiðang-
ursins, segir að ísland sé lítið sem
ekkert þekkt í Ungveijalandi, og því
hafi þótt ástæða til að gera út leið-
angur til rannsókna á landinu, í því
skyni að gefa út bók fyrir ungverska
lesendur Ágóðinn af sölu bókarinnar
mun renna til góðgerðamála.
inn 10% minni og loðnuvertíð góð,
þá munu birtast tölur um ofsagróða
fyrirtækjanna og há laun sem engin
þjóðarsátt mun standast. Reyndar
eiga margir nú þegar erfitt með að
sætta sig við laun tekjuhæstu sjó-
mannanna.
Því væri eðlilegt að hafa gjaldið
mjög lágt núna en hækka það veru-
lega þegar hagræðingin hefur aukist
og aflinn e.t.v. einnig.
Framtíð kvótakerfisins
Sumir vilja leggja kvótakerfið nið-
ur en þeir hafa ekki bent á neinn
betri kost. Betri kostur er vart til,
en rétt er að skoða þær tillögur sem
koma fram. Umræðurnar á Alþingi
einkennast allt of mikið af órétt-
mætri gagnrýni á kvótakerfið og
vanhugsuðum tillögum sem eiga
meira skylt við sveitarómantík en
raunveruleikann. Gera verður þá
kröfu til þingmanna sem hafna
kvótakerfinu að þeir bendi á raun-
hæfa valkosti.
Það þarf að laga núverandi kerfi.
Stærsta endurbótin felst í því að
framkvæma 1. grein kvótakganna
sem segir: „Nytjastofnar á íslands-
miðum eru sameign íslensku þjóðar-
innar.. . Uthlutun veiðiheimilda
samkvæmt lögum þessum myndar
ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt
forræði einstakra aðila yfir veiði-
heimildum."
Það má vera ljóst að þjóðin mun
ekki una því að útgerðarmenn og
sjómenn verði mun tekjuhærri en
aðrar þjóðfélagsstéttir. Þjóðin hefur
byggt velmegun sína á auðlindum
hafsins og mun halda áfram að gera
það. Því mun auðlindagjald í ein-
ur, einkum þó smákafla um lagaskil-
yrði fyrir setningu bráðabirgðalaga,
sem mér sýnist að dómararnir hefðu
betur sleppt úr dómi sínum.
I.
Dómstóllinn fellst á, að dómstólar
hafi vald innan þröngra marka til
að meta, hvort nauðsyn hafi verið
svo brýn, að réttlætt hafi setningu
bráðabirgðalaga. Dómstóllinn telur
síðan að sýnt hafi verið fram á að
nauðsynin frá síðasta sumri hafi
verið nægilega brýn. Látum þetta
vera. Verri er eftirfarandi viðbót við
þennan kafla dómsins:
„Rétt er að taka hér fram að ekki
þykir skipta máli hvort nauðsyn á
setningu laga í þessu skyni kann að
hafa legið fyrir einhvern tíma áður
en bráðbirgðalögin voru sett, því að
mat á nauðsyninni verður að miða
Ungveijarnir ætla að rannsaka
plöntu- og dýralíf, jarðfræði, bygg-
ingarlist, menningarlíf, aðferðir Is-
lendinga við umhverfisvemd og þjóð-
fræðileg einkenni landsmanna. Þá
verða ljósmyndarar með í för. Leið-
angursstjóri verður dr. György Szoll-
át, plöntulíffræðingur við Ungverska
náttúruminjasafnið í Búdapest.
hveiju formi verða lagt á þessa sam-
eign okkar fyrr en síðar. Það er að
vísu hægt að sólunda svo arði eign-
arinnar, t.d. með sóknarmarkskerfi,
að enginn græði á henni.
Gróði og tap við kvótasölu
Margir hafa hagnast mikið á kvót-
asölu síðustu mánuðina og einstök
tilvik verið blásin upp í fjölmiðlum.
Helstu ástæður kvótasölugi-óðans
(sem er oft mistúlkaður) eru annars
vegar aukin hagræðing og hins veg-
ar þau mistök sem útskýrð eru hér
að framan. En tapar þá einhver á
þessum viðskiptum? Margir álykta
að fyrst seljandinn græðir á viðskipt-
unum hljóti kaupandinn að tapa á
þeim. Þetta er rangt. Sá sem kaupir
kvóta telur sig hagnast á því. Þann-
ig leiðir verslun með kvóta til ha-
græðingar sem leiðir til gróða í stað
sóunar. Það er því verið að stækka
þjóðarkökuna með því að minnka
útgjöldin og sumir fá meira en aðrir
af þessari stækkun.
Það er þó ekki útilokað að sumir
hafí keypt köttinn í sekknum. Þeir
sem telja sig vera að eignast hluta
af auðlind þjóðarinnar, og hafa borg-
að samkvæmt því, gætu lent í erfið-
leikum eftir nokkur ár. Eg hef heyrt
að algengt sé að kaupendur miði við
að geta notað kvótann endurgjalds-
laust í fimm ár. Það er allt eins lík-
legt að þau verði aðeins tvö eða þijú.
Fræðimenn hafa í áratug haldið
því fram að flotinn væri of stór, að
minni floti væri hagkvæmari. Fleiri
og fleiri hafa tekið undir þá skoðun.
Með fijálsu framsali kvóta, sem er
forsenda kvótasölugróðans, hefur
minnkun flotans hafist. Því er spáð
við setningartíma bráðabirgðalag-
anna.“
Hér verða menn að hafa í huga,
að skilyrði setningar bráðabirgða-
laga er ekki aðeins að nauðsyn sé
brýn, heldur einnig að þing sitji ekki.
Dómurinn virðist með tilvitnuðum
orðum telja það standast að setja
bráðabirgðalög eftir að þingi er slit-
ið um nauðsynjamál, sem lá fyrir
svo tímanlega að leggja hefði mátt
það fyrir þingið. Fróðlegt væri að
vita, hvað dómurinn teldi gilda ef
svo stæði á, að málið hefði verið
lagt fyrir þingið tímanlega, en fellt
þar. Ætli stjórnvöld (forseti með
atbeina ráðherra) mættu þá setja
bráðabirgðalög um málið eftir að
þing er farið heim? Ég tel ljóst að
skýra verði þessi tvö skilyrði saman,
þannig að sú brýna nauðsyn, sem
talin er réttlæta setningu bráða-
birgðalaga, verði að hafa komið upp
meðan þing situr ekki.
H-
Aðalágreiningurinn varðandi lög-
mæti bráðabirgðalaganna hefur snú-
ist um hvort launaauki sá, sem
BHMR-menn höfðu öðlast með kjar-
asamningi sínum, telst vera eignar-
réttindi, sem verndar njóti skv. 67.
gr. stjórnarskrár. Hef ég m.a. haldið
því fram í blaðagreinum að svo
væri, en aðrir andmælt því.
Borgardómur Reykjavíkur kemst
að þeirri einu réttu niðurstöðu um
þetta, að um eignarréttindi sé að
ræða sem verndar njóti skv. 67. gr.
Og nú hefði meðgöngutími dómsins
átt að vera liðinn og dómsorðið svo
gott sem fætt. En ekki aldeilis, því
nú tekur dómurinn sér fyrir hendur
að athuga hvort einhveijar ástæður
hafi réttlætt bótalausa skerðingu
Snjólfur Ólafsson
Úr flokki greina há-
skólamanna þar sem
reifuð eru þjóðmál nú
þegar kosningar fara í
hönd.
að fiskiskipaflotinn muni minnka um
a.m.k. 10% á næstu 2-3 árum.
Tvennt gerist við flotaminnkun-
ina. Annars vegar eykst hagkvæmn-
in og þar með minnkar sóun fjár-
muna og gróði útgerðarinnar eykst,
enda þótt þjóðin taki sinn skerf með
auðlindagjaldi eða öðrum hætti. Hins
vegar fækkar skipum og þá mun
sjómönnum fækka og tekjur þeirra
sem eftir eru aukast. Líklega mun
útgerðarstöðum einnig fækka. Fáir
stjórnmálamenn hafa haft kjark eða
skilning til að ræða þessa fækkun
opinberlega en þeim fer nú fjölgandi.
Kvótinn og byggðastefnan
„Kvótakerfið tekur lífsbjörgina
frá byggðum" heyrist sagt. Þetta
er bæði rétt og rangt. Það er rétt
að kvótasala hefur í vissum tilvikum
valdið því að frystihús fá ekki nægi-
legt hráefni, en útflutningur fersks
fisks hefur einnig haft sömu áhrif.
Sala fískiskipa hefur alltaf verið
leyfð og einnig valdið hráefnis-
Jón Steinar Gunnlaugsson
„Ég hef áður opinber-
lega látið í ljósi þá skoð-
un að íslenskir dómstól-
ar séu hallir undir ríkis-
valdið í dómum, þar
sem úrlausn skiptir ein-
hveiju máli. Þessi dóm-
ur er að mínu áliti enn
eitt dapurlegt dæmi um
þetta.“
þessara eignarréttinda. Og þá birtist
versti kafli þessa dóms. Það er nefni-
lega talið að skerðingin hafí verið
heimil vegna þess að „yfirgnæfandi
líkur“ hafí verið á því, að stór hluti
launþega í landinu hefði fengið
greidda sömu kauphækkun og fé-
lagsmenn í BHMR, hefðu bráða-
birgðalögin ekki verið sett.
Til glöggvunar fyrir Iesendur skal
þess getið, að bótalaus skerðing
eignarréttinda er talin geta orðið ef
skerðingin er nægilega almenn, þ.e.
eignarréttindi mjög margra, jafnvel
alls þorra manna, verði fyrir skerð-
ingu. Og dómstóllinn er hér að
rökstyðja, að skerðingin hjá BHMR-
mönnum standist vegna þessa al-
skorti. En er það óæskilegt? Er rétt
að halda áfram að selja hráefni á
undirverði í frystihús þar sem fólk
vinnur fyrir lág laun, oft svo lág að
helst fást einhleypir útlendingar til
starfa þar? Til að auðlindir sjávar
haldi áfram að vera lífsbjörg þjóðar-
innar þarf að eiga sér stað stöðug
þróun.
Menn hættu að nota orf og ljá
þótt óskemmd væru. Olíukatlar voru
flarlægðir þótt heilir væru þegar
hitaveitan kom. Enginn keyrir gamla
veginn eftir að nýi vegurinn var
lagður. Hvenær hætta menn að nota
sjávarþorp? Hvenær hætta menn að
nýta afskekkta landshluta? Nú kann
lesandinn að spyija: Hvað um fólkið
í sjávarþorpinu sem missir aleiguna
og lífsstarfið? Svarið er: Það er und-
ir byggðastefnunni komið hvort til
slíks þurfi að koma. Sú óskilgreinda
byggðastefna sem nú ríkir hefur
valdið því að margir hafa tapað
miklu fé og aðrir sitja fastir þar sem
þeir ekki vilja. Það væri hægt að
móta og framkvæma byggðastefnu
sem auðveldar fólki að flytja frá
deyjandi stöðum án þess að glata
meirihluta eigna sinna. Spurningin
er: Hveiju viljum við ná fram með
byggðastefnunni?
Niðurlag
Stjórn fiskveiða hér á landi er
betri en víðast hvar. Þó þarf að
bæta hana með því að lagfæra
kvótakerfið. Sú gagnrýni á kvóta-
kerfið sem á rætur sínar að rekja
til kvótasölugróða smábátaeigenda
er í raun gagnrýni á galla á kvóta-
kerfinu sem nú er búið að laga. Það
er heldur ekki rétt að kenna kvóta-
kerfinu um erfiða stöðu margra sjáv-
arþorpa. Breyttir þjóðfélags- hættir,
síbreytilegir markaðir og dyntir
náttúrunnar hljóta að valda alls kyns
erfiðleikum sama hvaða fiskveiði-
stjórn er beitt. Þessa erfiðleika er
unnt að minnka með góðri og vel
skilgreindri byggðastefnu, og þegar
hún hefur verið mótuð má laga
kvótakerfið að henni ef þörf er á.
________________/________________
Höfundur er dósent við Háskóla
íslands.
menna eðlis skerðingarinnar. En hér
er bara einn hængur á. Þau „rétt-
indi“, sem aðrir misstu og dómurinn
notar til að réttlæta skerðingu eign-
arréttinda félaganna í BHMR voru
alls ekki eignarréttindi, sem verndar
nutu skv. 67. gr. stjórnarskrár. Aðr-
ir launþegar höfðu ekki eignast laga-
legan rétt til launahækkunar. Því
hafði aðeins verið lýst yfir af fyrir-
svarsmönnum vinnuveitenda að
þeim yrði fengin slík hækkun. Dóm-
stóllinn réttlætir því skerðingu eign-
arréttinda lítils hóps manns, sem
verndar njóta skv. 67. gr. stjórnar-
skrár með því að líka séu skert „rétt-
indi“ stórs hóps, sem engrar slíkrar
verndar njóta! Það þarf enga lög-
fræðikunnáttu til að skilja að þetta
er afgreiðsla sem ekki fær með
nokkru móti staðist. Ef talin var
nauðsyn á að koma í veg fyrir þau
válegu áhrif sem hækkun allra launa
voru talin fela í sér var unnt að
gera það með því að láta alla halda
þeim eignarréttindum, sem þeir þeg-
ar höfðu öðlast með hinum umsömdu
launahækkunum, en banna síðan
frekari hækkanir. Með því að dæma
af mönnum eignarréttindi með tilv-
ísun til hugleiðinga um að til standi
að stofna viðlíka réttindi hjá öðrum
mönnum, eru dómarar ekki að dæma
eftir lagalegum mælikvarða heldur
pólitískum.
III.
Ég hef áður opinberlega látið í
ljósi þá skoðun að íslenskir dómstól-
ar séu hallir undir ríkisvaldið í dóm-
um, þar sem úrlausn skiptir ein-
hveiju máli. Þessi dómur er að mínu
áliti enn eitt dapurlegt dæmi um
þetta. Það er eins og dómararnir
skilji ekki, að með þessu eru þeir
að fórna miklu meiri hagsmunum
fyrir miklu minni. Það er grundvall-
aratriði, sem varðar kjarnann í því
ríki sem við köllum réttarríki, að
dómstólar dæmi bara eftir lögum.
Mér hefur fundist íslenskir dóm-
stólar taka sig á að undanförnu. Ég
vona, þrátt fyrir þennan dóm, að
þetta sé rétt þegar á heildina er litið.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.
Dómur sem
fær ekki staðist
Ungverskur rannsóknaleiðangur;
Hygfgjast gefa út bók
um Island á ungversku
HOPUR ungverskra fræðimanna og stúdenta er væntanlegur hingað
til lands á komandi sumri í því skyni að safna efni í Islandsbók, sem
gefa á út í Ungverjalandi. Ungverjarnir hafa haft samband við ýmsa
aðila hér á landi og leitað aðstoðar og styrkja við þetta verkefni.