Morgunblaðið - 20.03.1991, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. MARZ 1991
Um Litháenmálið
eftir Guðmund
*
Tómas Arnason
Litháenmálið
Undanfarnar vikur hafa málefni
Eystrasaltsþjóðanna, og þá sérstak-
lega Litháens, verið okkur íslending-
um ofarlega í huga. Öll erum við
sammála um að okkur beri að stuðla
að því að Litháar, og þær Sovétþjóð-
ir aðrar sem það vilja, öðlist það frelsi
sem þær eiga rétt á samkvæmt al-
þjóðalögum. Nokkuð hefur hins veg-
*■ ar borið á ágreiningi um það hvernig
við getum helst orðið þessum þjóðum
að liði.
Engum getur dulist að Litháar
sækja það afar fast að íslendingar
taki upp formlegt stjórnmálasam-
band við þá. í því skyni hafa ráða-
menn Litháa ekki sett það fyrir sig
að beita ýmsum brögðum, allt frá
því að veita utanríkisráðherra okkar
rangar upplýsingar um að aðrar þjóð-
ir muni fylgja í kjölfarið, til þess að
höfða til hégómagirni íslenskra ráða-
manna með yfirlýsingum eins og „ís-
land er okkar eina von“. í ljósi þess
að ekkert annað ríki í heiminum
hefur séð ástæðu til að taka upp
stjórnmálasamband_ við Litháa má
- sjá að ákvörðun ísiendinga þessa
efnis væri póiitískt stórmál, og ekki
hlutur sem flana ætti að án vandlegr-
ar yfirvegunar. Markmiðið með þessu
greinarkorni er að sýna fram á að
formlegt stjórnmálasamband á milli
íslands og Litháens sé ekki skynsam-
legur kostur, heldur komi hann á
endanum öllum aðilum þessa máls í
koll.
Goðsögnin um sérstöðu
Eystrasaltsríkjanna
Það er útbreiddur misskilningur
'að Litháen og hin Eystrasaltsríkin
hafi sérstöðu meðal Sovétþjóðanna,
og hefur sú afstaða leitt til þess að
við bregðumst á allt annan hátt við
þjóðernisdeilum í Litháen en sams
konar deilum í t.a.m. Úkraínu og
Azerbadjan. Bent er á að Eystra-
saltsríkin séu sérstakar þjóðir með
eigin sögu og menningu, og að bund-
inn hafi verið endi á sjálfstæði þeirra
á ólöglegan hátt, en sé iitið á sögu
Sovétríkjanna .sést að þetta á einnig
við um önnur Sovétlýðveldi. Saga
Sovétríkjanna er saga ótrúlegrar út-
þenslu þar sem stórhertogadæmið
Moskva, sem í bytjun 14. aldar var
minni en íslenskur landsfjórðungur,
breyttist í stærsta og voldugasta
heimsveldi allra tíma. Sovéska
heimsveldið á það sameiginlegt með
öðrum heimsveldum að það var ekki
skapað með löglegum, friðsamlegum
samningum, heldur með bióði og
járni. Ribbentrop-Molotov samning-
urinn illræmdi, sem leiddi til innli-
munar Eystrasaltsríkjanna er þannig
ekkert einsdæmi heldur síðasta
skrefið í langri sögulegri þróun. Séu
hlutirnir settir í sögulegt samhengi
sitja Eystrasaitsþjóðirnar því við
sama borð og hinar Sovétþjóðirnar.
Allar hafa þær sína eigin sögu,
menningu og siði, og allar hafa þær
þurft að þola langvarandi kúgun og
miðstýringu, hvort sem valdhafarnir
hafa verið keisarar eða kommúnistar.
Eystrasaltsríkin eru heldur ekki
einu ríkin sem á ólöglegan hátt hafa
verið brotin á bak aftur og innlimuð
á þessari öld. Georgía, Armenía og
Azerbadjan hafa öll þurft að sæta
sömu örlögum.
Sovétþjóðirnar sitja þannig allar
við sama borð í þeim skilningi að
allar eiga þær jafn afdráttarlausan
rétt til sjálfstæðis, sé það vilji meiri-
hluta þjóðarinnar. Ekki má þó
gleyma því að öllum réttindum fylgja
skyldur. Afdráttarlausum rétti lýð-
veldanna til sjálfstæðis fylgir sú af-
dráttarlausa skylda ráðamanna
þeirra gagnvart þjóð sinni, og reynd-
ar gagnvart heimsbyggðinni allri, að
sjálfstæðinu verði náð á eins yfirveg-
aðan, skipulagðan og friðsamlegan
hátt og kostur er á.
Leið Litháa
Litháar hafa tekið þann kost að
lýsa einhliða yfir sjálfstæði sínu.
Þeir hafa ítrekað hafnað tilboðum
Moskvustjórnarinnar um samninga-
viðræður um sjáifstæðismálið, og
þess í stað krafist þess að Sovét-
stjómin og þjóðir heimsins viður-
kenni þá sem fullvalda þjóð. Með
þessari ákvörðun sinni eru Litháar
að spila rússneska rúllettu af hættu-
legustu gerð, eins og ég mun reyna
að sýna fram á.
í fyrsta lagi fléttast líf Sovétþjóð-
anna 15 saman í eitt kerfi þar sem
hvert lýðveldi hefur ákveðnu hlut-
verki að gegna fyrir heildina, og
heildin hefur ákveðnu hlutverki að
gegna fyrir hvert lýðveidi. Sovétríkin
eru þannig tengd saman í eitt stjóm-
kerfi, eitt efnahagskerfi, þau eru
með sameiginlegan her, sameiginlegt
samgöngukerfí, minnihlutahópar eru
á víð og dreif í öilum lýðveldum, og
svona mætti lengi telja. Ef einstök
lýðveldi vilja kalla sig fullvalda verða
þau fyrst að losa sig undan þessum
sameiginlegu tengslum. Slíkt verður
aðeins gert með samningum og án
slíkra samninga er einhliða sjálf-
stæðisyfirlýsing jafn merkingarlaus
og hún er óskynsamleg.
í öðru lagi setja Litháar hættulegt
fordæmi með sjálfstæðisyfirlýsingu
sinni. Fyrir utan þær hörmungar sem
Sovétþjóðirnar yrðu að þola væri það
mikil ógnun við heimsfriðinn ef Sov-
ét-heimsveldið sem hefur milljónir
manna undir vopnum og nægilegan
kjarnorkuvopnaforða til að eyða öllu
mannkyni, liðaðist sundur á skipu-
lagslausan hátt. Slík skipulagslaus
sundurliðun yrði einmitt afleiðingin
af því að önnur lýðveldi segðu sig
einhliða úr lögum við Sovétríkin. Ef
sjálfstæðisyfirlýsing Litháa nær
fram að ganga mun það grafa svo
mjög undan virðingu lýðveldanna
fyrir Moskvuvaldinu að næsta víst
er að fleiri myndu fylgja í kjölfarið.
Menn þurfa ekki að fara lengra en
Guðmundur Tómas Árnason
„Stuðningur við ein-
hliða sjálfstæðisyfirlýs-
ingu Litháa er um leið
stuðningur við allar
þjóðir Sovétríkjanna
sem kjósa að beita sömu
aðferð og Litháar, en
sú aðferð getur aðeins
leitt til hörmunga.“
rúmt ár aftur í tímann þegar
Moskvuvaldinu tókst með naumind-
um að afstýra blóðugri borgarastyij-
öld á milli Armena og Azera, til að
sjá til hvers slík ringulreið myndi
leiða.
í þriðja lagi er hamagangurinn í
Litháum óþarfi, þar sem Gorbatsjov
hefur margsinnis lýst yfir vilja til að
semja um sjálfstæðismál. Með að-
gerðum sínum hafa Litháar hins veg-
ar stillt Moskvuvaldinu upp við vegg
þannig að Gorbatsjov hefur um tvo
slæma kosti að velja; annars vegar
að horfa upp á Sovétríkin springa í
sundur með tilheyrandi borgarastríði
og hörmungum, og hins vegar að
halda Sovétríkjunum saman með
hervaldi en það markar jafnframt
endalok glasnost og perestrojku.
Afstaða íslendinga
Ofannefnd rök eru ástæður þess
að ekkert ríki í heiminum hefur tek-
ið upp formlegt stjórnmálasamband
við Litháa, en ekki hræðsla við
Rússa, eins og sumir hafa viljað
halda fram. Akvörðun íslendinga
þessa efnis gerir okkur því ekki að
hetjum, heldur trúðum í augum
heimsins.
En burtséð frá því hvað heimurinn
heldur um okkur íslendinga er það
ábyrgðarhluti að leggja lóð sitt á
vogarskál giundroða og borgara-
styijaldar, en það er einmitt þetta
sem við erum að gera með því að
taka upp formlegt stjórnmálasam-
band við Litháa.
Stuðningur við einhliða sjálfstæð-
isyfirýsingu Litháa er um leið stuðn-
ingur við allar þjóðir Sovétríkjanna
sem kjósa að beita sömu aðferð og
Litháar, en sú aðferð getur aðeins
leitt til hörmunga.
Að lokum
Við íslendingar skiljum Litháa
manna best. Við erum smáþjóð eins
og Litháar, og öldum saman höfum
við líkt og Litháar mátt þola það að
vera ekki herrar í eigin landi. En
samkennd okkar með Litháum og
skilningur okkar á því sem þeir hafa
þurft að þola má ekki verða til þess
að fljótfærnisleg tilfinningaleg við-
brögð komi í stað skynsamlegra
vinnubragða í mikilvægu máli sem
þessu.
Við skulum heidur ekki gleyma
því að við íslendingar kusum rétti-
lega að fara samningaleiðina í okkar
sjálfstæðismáli, þrátt fyrir að það
hafi kostað okkur áratuga þref.
Skynsamlegast væri að Islending-
ar tækju afstöðu gegn öllum öfgum,
og beittu sér fyrir því að Moskvu-
stjórnin og Eystrasaltslýðveldin
leystu sjálfstæðismálið með samn-
ingum. Samningaleiðin tekur vissu-
lega tíma og krefst þolinmæði af
báðum aðilum, en þegar allt kemur
til alls er hún heillavænlegust fyrir
heimsbyggðina, þjóðir Sovétríkj-
anna, og þar með fyrir Litháa sjálfa.
Höfundur stundar heimspekinám
við Háskóla íslands.
Afríka sveltur
eftir Jónas Þórisson
í byijun árs er ijölmðlar beindu
augum sínum að Persaflóanum og
yfirvofandi stríðsátökum þar sendu
margar hjáiparstofnanir frá sér sam-
eiginlega yfirlýsingu og neyðarhróp
vegna yfírvofandi hungursneyðar í
fimm löndum Afríku.
Tilgangur þessarar yfirlýsingar
var að draga athygli heimsins að
ástandinu í Afríku og nauðsyn þess
að gera þá þegar viðeigandi ráðstaf-
anir svo hægt væri að koma í veg
fyrir ólýsanlegar hörmungar milljóna
manna í Eþíópíu, Súdan, Líberíu,
Angóla og Mósambik. íbúar þessara
ianda standa frammi fyrir matars-
korti er valda mun dauða mörg
hundruð þúsund manna ef ekkert
verður að gert. Orsakir þessara hör-
munga eru margvíslegar, en þar ber
hæst miklir þurrkar er eyðilagt hafa
uppskeru milljóna manna ár eftir ár
og svo innri þjóðernisátök og þjóð-
flokkaeijur.
20 milljónir sveltir
í yfirlýsingunni kemur fram að
um 20 milljónir manna munu líða
alvarlegan matarskort og hungur-
dauði bíður mörg hundruð þúsunda
manna. Þessar hjálparstofnanir hafa
starfað í mörg ár að hjálparstörfum
í Afríku og fylgst vel með þróun
mála. í yfirlýsingunni segir meðal
annars:
„Mikil hætta er á að hörmungar
áttunda áratugarins endurtaki sig.
Við sendum þetta neyðaróp út nú,
því ef hjálpin berst ekki fljótt mun
Afríka standa frammi fyrir hungurs-
neyð sem jafnvel mun hafa alvar-
legri afleiðingar en hungursneyðin
1984-86. Þá kom hjálpin of seint
fyrir marga. Ef við aðhöfumst ekk-
ert nú er mikii hætta á að hörmung-
ar áttunda áratugarins endurtaki
sig. M dóu milljónir manna úr
hungri vegna þess að hjálpin kom
of seint.“
Síðar er minnt á rausnarleg við-
brögð Vesturlanda við matarskorti
í Austur-Evrópulöndum á haust-
dögum og lýst yfir stuðningi við
það starf. Því frekar beri okkur að
muna eftir hungurvofunni er nú
ógnar milljónum manna í Afríku.
Eþíópía
Um 4,6 milljónir manna standa
nú frammi fyrir því að deyja úr
hungri og þorsta auk þess sem
kvikfénaður hrynur niður. í Eritreu
brást uppskeran algjörlega og þar
er einnig alvarlegur vatnsskortur
vegna langvarandi þurrka. í ná-
grannahéraðinu Tigray þarf helm-
ingur íbúanna (yfir tvær milljónir
manna) á aðstoð að halda í það
minnsta fram í nóvember.
Á mörgum stöðum sunnar í
landinu líða íbúarnir einnig alvar-
legan skort og sums staðar hefur
fólk dáið úr hungri. Talið er að
Eþíópía þurfi allt að milljón tonn
af matvörum næstu mánuðina.
Súdan
í Súdan munu nokkrar milljónir
manna líða alvarlegan skort næstu
tólf mánuðina. Haustrigningarnar
sem mikil von var bundin við brugð-
ust og lítið hefur rignt sl. tvö ár.
Allar varabirgðir af korni eru nú
svo að segja uppurnar og hungur-
dauðinn við dyrnar hjá mörgum.
I Suður-Súdan hefur einnig ríkt
borgarastyijöld í mörg ár sem kom-
ið hefur í veg fyrir að bændur hafi
getað sinnt ökrum sínum. Einnig
hafa átökin valdið erfíðleikum í
hjálparstarfínu og hafa matarflutn-
ingar því oft þurft að fara fram
með flugvélum og oft aðeins hægt
að uppfylla brýnustu þörf fólksins.
langvarandi þurrka. í mið- og suð-
urhluta landsins hefur rigningin
brugðist í nokkur ár og valdið mikl-
um matarskorti. Átökin í landinu
hafa komið í veg fyrir alla framþró-
un, valdið miklum skemmdum á
vegakerfinu og lagt mikið af heil-
brigðiskerfinu í rúst. Þetta veldur
því að erfítt hefur verið að ná til
þeirra sem búa á afskekktum stöð-
um.
Mósambik
í Mosambik hafa uppreisnar-
menn studdir af Suður-Afríku heij-
að á landið í mörg ár. Nú er svo
komið að yfir tvær milljónir manna
eru flóttamenn í sínu eigin landi
og ein milljón hefur flúið til ná-
grannalandanna. Flóttamennirnir
þurfa margir að búa við hörmulegar
aðstæður og mikinn matarskort.
Þörfin er mikil
Hjálparstofnun kirkjunnar hefur
nú þegar sent tvær milljónir króna
til neyðarhjálpar í Afríku sem fóru
til Eþíópíu og Líberíu. En eins og
fram hefur komið hér að ofan er
þörfín mikil og því vill Hjálparstofn-
unin hvetja sem flesta að leggja
hönd á plóginn og rétta hungruðum
meðbræðrum í Afríku hjálparhönd.
Hvernig væri t.d. að leggja á borð
fyrir einum fleiri en tilheyra fjöl-
skyldunni í kyrru vikunni og yfir
páskahátíðina og láta andvirðið
renna til hjálparstarfsins? Framlög-
um má koma til skila í öllum bönk-
um og sparisjóðum en þar eiga að
liggja frammi gíróseðlar merktir
Hjálparstofnun kirkjunnar.
Hjálparstofnun kirkjunnar sendir
svo landsmönnum bestu kveðjur
með ósk um blessunarríka páska-
hátíð. Þökkum góðan stuðning.
Höfundur cr framkvæmdastjóri
Hjálparstofminnr kirkjunnar.
„20 milljónir manna
munu líða alvarlegan
matarskort og hungur-
dauði bíður mörg
hundruð þúsunda
manna.“
Líbería
Vegna stríðsátaka er talið að um
tvær milljónir manna þurfi á aðstoð
að halda í Líberíu. Hundruð þús-
unda manna hafa flúið land og
milljón manns flúið heimili sín
vegna átakanna. í höfuðborginni
Monrovíu hefur verið mikill matar-
skortur og opinber þjónusta í lama-
sessi. Stríðsátökin hafa einnig vald-
ið miklum erfiðleikum í hjálpar-
starfinu.
Angóla
í Angóla er talið að um 2 milljón-
ir mánna standi frammi fyrir hung-
ursneyð vegna borgarastyrj aldar og