Morgunblaðið - 07.04.1991, Blaðsíða 10

HEILAGUR SANNIEKUR
EÐA ALLT í PLATI (
Er yfirleitt mark takandi á skoöanakönnunam
og að hvað miklu leyti er heim bá að treysta?
eftir Ólof Þ. Stephensen
„RAUNVERULEIKINN er heimsálfa sem við förum sjaldan til nú orðið
og fólk er réttilega ekkert of hrifið af henni, og því er skoðanakönnun-
in orðin að einhvers konar æðri raunveruleika, eða með öðrum orðum,
hún er orðin að sannleika. Skoðanakönnunin er þing sem situr stöðugt
og gegnir því hlutverki að framleiða sannleika, segjum lýðræðislegasta
sannleika sem um getur.“ Svo farast rithöfundinum Milan Kundera orð
um skoðanakannanir í bók sinni, Ódauðleikanum. Ekki er víst að allir
vilji stilla skoðanakönnunum á þennan skáldlega stall, en víst er að
sumir virðast nánast trúa þeim sem heilögum sannleika. Aðrir stimpla
þær sem spámennsku og fúsk og segja ekkert mark á þeim takandi.
Skoðanakannanir um fylgi flokkanna eru ævinlega fylgifiskur kosn-
inga, sem nú standa rétt einu sinni fyrir dyrum. Nýjar niðurstöður birt-
ast á nokkurra daga fresti og þar ætti væntanlega að vera að finna
vísbendingar um árangur flokkanna-1 kosningabaráttunni og væntanleg
kosningaúrslit - eða hvað? Er eitthvað að marka skoðanakannanir
eða ekki?
Gerð skoðanakannana er
ákveðin vísindi og margir
fræðimenn eru spreng-
lærðir í faginu. Til eru
viðurkenndar reglur um
framkvæmd kannana,
sem þarf að fylgja, eigi niðurstaðan
að verða marktæk. Alls konar spum-
ingakannanir eru notaðar sem vísind-
alegt mælitæki, einkum í félagsvís-
indum; stjórnmálafræði, félagsfræði,
fjölmiðlafræði og sálfræði, svo dæmi
séu nefnd. Kannanir eru líka notaðar
giikið við markaðsrannsóknir nú til
dags. Ýmis fyrirtæki hér á landi
gera kannanir. Þau, sem einkum
gera stjórnmálakannanir, sem hér
eru aðalviðfangsefnið, _eru Félagsvís-
indastofnun Háskóla íslands, Skáís
(Skoðanakannanir á íslandi) og Dag-
blaðið Vísir. Auk Félagsvísindastofn-
unar og Skáíss eru Hagvangur, Gall-
up á Islandi og íslenzkar markaðs-
rannsóknir með opinbert starfsleyfi.
Einn af sérfræðingum íslendinga
um skoðanakannanir er dr. Þorlákur
Karlsson, lektor í aðferðafræði við
félagsvísindadeild Háskóla íslands.
Hann er sálfræðingur að mennt, með
aðferða- og tölfræði sem aukagrein.
Hann er jafnframt starfandi formað-
ur í nefnd menntamálaráðherra, sem
skipuð var til að fjalla um hvort
nauðsynlegt væri að setja lög eða
reglur um framkvæmd og birtingu
kannana. Dr. Þorlákur var spurður
hvort eitthvað væri að marka skoð-
anakannanir.
Mismarktækar eftir aðferðum
og úrtaksstærð
„Það er mismikið mark á þeim
takandi. Það fer eftir þvS hvemig
staðið er að þeim og hvað úrtakið
erstórt."
— Hvað þarf að gera til þess að
skoðanakönnun sé sæmilega mark-
tæk?
„Þrennt skiptir mestu máli. í
fyrsta lagi að úrtakið sé tekið úr
hópi allra, sem á að alhæfa um, og
að það sé um leið tilviljunarúrtak.
Það þýðir að allir hafa jafna mögu-
leika á að lenda í úrtakinu.
í annan stað þarf stærð úrtaks
að vera sæmileg. Allar kannanir, sem
eitthvert mark á að taka á, þyrftu
að ná til um 1.000-1.500 manna. í
þessu sambandi skiptir líka máli
hversu miklum mun má búast við.
Ef til dæmis á aðeins að sýna fram
á að Sjálfstæðisflokkurinn sé stærsti
flokkur landsins, nægir kannski að
hafa 200 manna úrtak. Ef hins veg-
ar á að greina á milli fylgis Alþýðu-
bandalags, Kvennalista og Alþýðu-
flokks, sem eru á svipuðu reiki, þá
veitir ekki af 1.000-1.500 manna
úrtaki. Það skiptir í raun ekki máli
hvort tekið er úrtak hjá 250 þúsunda
manna þjóð eða 250 milljóna manna
þjóð, úrtakið getur verið álíka stórt
áreiðanleikans vegna, svo framar-
lega sem þessari úrtaksstærð er náð.
Það sem skiptir máli er hversu eins-
leitar þjóðimar eru. Mismunandi
fylgi flokka milli landshluta á íslandi
gefur ákveðna vísbendingu um að
þjóðin sé dálítið misleit. Þá þarf
sæmilega marga í hveiju kjördæmi,
jafnvel þótt kjördæmin séu lítil, til
þess að sjá hvemig fylgið dreifist.
Ef skoða á 600 manna úrtak eftir
kjördæmum og jafnvel með tilliti til
kynja líka, þá eru fylgishópar til
dæmis í Vestfjarðakjördæmi orðnir
mjög fámennir. Þegar niðurstöður
em birtar, á að sjálfsögðu líka að
birta fjöldatölur, en ekki aðeins pró-
sentutölur. Fylgi eins flokks í Vest-
fjarðakjördæmi getur samanstaðið
af einum manni.
Hátt hlutfall óákveðinna
veldur skekkju
í þriðja lagi skiptir miklu máli að
ná niður brottfalli, með öðmm orðum
að ná svömm frá sem allra flestum
af þeim, sem lenda í upphaflega úr-
takinu.
Menn gera alltof lítið úr hætt-
unni, sem brottfall felur í sér. Það
skiptir máli hvort brottfallið er 20%
eða 40%, því að það má reikna með
mun meiri skekkju í könnun, þar sem
brottfallið er mikið. í stjómmála-
könnunum á þetta sérstaklega við.
Ef ekki næst í fólk í fyrstu atrennu
verður að gera fleiri tilraunír og
hringja helzt bæði um helgi og virka
daga. Ef eingöngu er hringt um helgi
er hætta á að ekki náist í þá, sem
stunda útiveru eða vinna um helgar.
Þessir hópar geta haft önnur viðhorf
en þeir, sem næst í. Segjum að við
höfum 800 manna úrtak og næðum
ekki í 300. Þá er ekki nóg að bæta
bara við 300 manna varaúrtaki, eins
og sumir aðilar gera, því að sá hópur
bætir ekki upp skekkjuna.
Hin tegundin af brottfalli er þegar
menn eru óákveðnir. Sumir segja
sem svo að 30-40% manna séu
óákveðnir og þeirra könnun sýni
bara stöðuna eins og hún sé á þeim
tíma. Á því hefur hins vegar enginn
áhuga, heldur því hvemig kosninga-
úrslitin verða. Þá munu-30-40% kjós-
enda ekki standa í kjörklefanum og
halda áfram að verða óákveðnir,
heldur verða þeir að ákveða sig.
Þess vegna verðum við að leita allra
leiða til að fá svör, til dæmis með
því að spyija framhaldsspuminga.
Það hefur verið sýnt fram á að þeir,
sem segjast óákveðnir í könnunum,
hafa yfirleitt önnur viðhorf en þeir,
sem segjast ákveðnir, skiptast öðm
vísi milli flokkanna. Það fyrsta sem
ég skoða, þegar ég sé niðurstöður
kannana er þess vegna brottfallið.
Ef hlutfall óákveðinna er hátt, tek
ég minna mark á könnuninni."
Skoðanakönnunarfyrirtæki
standa sig misvel
— Hvemig hafa þau fyrirtæki,
sem gera skoðanakannanir, staðið
sig við að uppfylla þessi skilyrði?
„Misjafnlega. Égerekki kunnugur
öllum smáatriðum og þekki misvel
til þessara fyrirtækja. Mér sýnist
hins vegar að Gallup, Hagvangur,
íslenzkar markaðsrannsóknir og Fé-
lagsvísindastofnun fari eftir ýtrastu
kröfum hvað varðar stærð úrtaks og
hvemig það er tekið. Þegar úrtak
er valið, skiptir máli að hafa réttan
þýðislista, sem er sá heildarlisti, sem
úrtakið er valið af. DV og Skáís taka
úrtakið ekki úr þjóðskrá heldur úr
símnúmeraskrá. Það, sem gerir síma-
skrárúrtak verra en þjóðskrárúrtak,
er í fyrsta lagi að það eru ekki allir
með síma, sem kannski veldur ekki
mikilli skekkju vegna þess hvað þeir
eru fáir. í öðra lagi hafa þeir, sem
era í mannmörgum fjölskyldum,
minni möguleika á að komast í úrtak-
ið en þeir, sem búa einir, vegna þess
að fleiri era um einn síma. Ef þeir,
sem era í mannmörgum fjölskyldum,
hafa að jafnaði önnur viðhorf en ein-
býlingar er komin skekkja. Hjá DV
og Skáís er úrtaksstærðin heldur
ekki næg að mínu mati, nema í síð-
ustu könnun fyrir kosningar hjá DV,
þar sem úrtakið er stækkað í 1.200
manns."
— Hvað með úrvinnslu og birtingu
niðurstaðna? Er þar einhvers staðar
pottur brotinn?
„Þar er ýmislegt sem þau fyrir-
tæki, sem hafa staðið sig betur í
þessum efnum, ættu að huga betur
að en þau hafa gert. Aðalmarkmið
þessara kannana er að segja til um
hvemig skoðanir eða viðhorf þorra
fólks era. Þá taka menn 1.000 eða
1.500 manna úrtak og ætla að al-
hæfa yfir á þorra fólks út frá þvl.
Það er gert með ákveðnum fyrir-
vara, ákveðnum iíkindum á að heild-
in sé eins og úrtakið. Því stærra sem
úrtakið er, þeim mun líklegra er að
niðurstöðurnar eigi við um kjósendur
í heild. Niðurstöður þeirra aðila, sem
taka stærri úrtök, era marktækari
og þeir ættu því að gera grein fyrir
svokölluðum vikmörkum eða skekkj-
umörkum. Með því er til dæmis átt
við á hvaða bili líklegt sé að fylgi
flokks sé ef öll þjóðin væri skoðuð.
Þar með gæti fjölmiðlafólk og jafn-
vel almenningur gert greinarmun á
betri könnunum og verri.
Það ætti að nægja að benda á að
þegar úrtak er ekki nema 500 manns
er skekkjan meiri en ef um 1.000
manna úrtak er að ræða, kannski
allt frá 3% þegar um lítið fylgi er
að ræða og upp í 4-4,5%. Þetta þýð-
ir að ef Sjálfstæðisflokkurinn mælist
með 50% fylgi í könnun með litlu
úrtaki, er aðeins hægt að segja með
nokkurri vissu að fylgi hans sé á
bilinu 46-54% meðal þjóðarinnar.
Með birtingu skekkjumarka mætti
bæði sýna fram á muninn milli þeirra
aðila, sem gera kannanir, og venja
fólk við að meta niðurstöðurnar."
Ómarktækar breytingar fá
stórpólitíska þýðingu
f ljósi þessarra orða dr. Þorláks
má velta fyrir sér hvort fjölmiðlar
blási um of út smávægilegar breyt-
ingar á fylgi flokka frá einni könnun
til annarrar, sem ef til vill era innan
skekkjumarka. Hér ætti að nægja
að tilfæra tvö nýleg dæmi.
Hinn 25. marz síðastliðinn er eftir-
farandi fimm dálka fyrirsögn á for-
síðu DV: „Skoðanakönnun DV um
helgina: Ríkisstjómin er aftur komin
í minnihluta". Þegar litið er á niður-
stöður könnunarinnar, breytist fylgi
ríkisstjórnarinnar um 3,4% frá síð-
ustu könnun blaðsins, sem er innan
skekkjumarka miðað við úrtakið, sem
var 600 manns. Þegar litið er á mun
stjómarsinna og stjómarandstæð-
inga í könnun DV, er hann aðeins
2%. Fylgjandi stjóminni segjast
39,2% en andvígir 41,2%. Munurinn
er með öðram orðum innan skekkju-
marka. DV tekur reyndar fram í lok
umfjöllunar um niðurstöður könnun-
arinnar á bls. 4 þennan sama dag
að skekkjumörk í svona könnunum
séu 3-4%, en eftir stendur uppsláttur-
inn á forsíðunni, sem ekki stenzt
gagnvart fræðunum. í raun er ekki
hægt að fullyrða meira í þessu tilviki
en að fylkingar stjómarsinna og