Morgunblaðið - 21.06.1992, Blaðsíða 20

20
f
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
SUNNUDAGUR 21. JUNI 1992
AFLABRESTUR A
SPJÖLDUM SÖGUNNAR
Lúðvík Kristjánsson.
„Ég held að vert sé að
hafa í huga neyðartíma
fyrri alda, þegar við í
alisnægtarþjóðfélagi
berjum svo rækilega
lóminn, að ekki sé nema
svartnætti fram und-
an.“
eftir Lúðvík
Kristjánsson
Ekki er úr vegi í allri umræð-
unni um væntanlega skerðingu
þorskveiða að gaumgæfa, hvaða
vitneskju sagan kann að luma á
um mikinn og langærann afla-
brest. Verður í þessari grein dokað
við lok 17. aldar og byrjun þeirrar
næstu til þess að átta sig á, hvað
lesa má í heimildum um aflabrögð
{ þann tíma.
Margt smátt tíunda íslensk
fornrit um fiskveiðar, en þegar það
er í eitt saman komið er auðvelt
að átta sig á, hvemig þeim var
háttað svo til óbreyttum í tíu ald-
ir, að undanskildu því, að byijað
var að fiska á lóð í lok 15. aldar.
Fátt er í miðaldaheimildum um
aflafeng og því stingur í augu
þessi frásögn í 12. kafla Grettis
sögu: „Þann tíma kom hallæri svo
mikið á íslandi, að ekki hefur jafn-
mikið komið; þá tók af allan sjáv-
arafla og reka, stóð svo yfir í
mörg ár.“
Almennt hefur verið talið, að
þessi ótíðindi hafi átt sér stað um
980. í reynd skiptir ekki máli,
hvort höfundur Grettis sögu á hér
við atburði frá 10. öld eða ritunar-
tíma sögunnar, um 1300. Hitt eru
öllu meiri tíðindi, að höfundur sög-
unnar skuli þekkja til langvarandi
aflabrests, og þá hafi sjávarfangið
þrátt fyrir bændasamfélagið, skipt
sköpum fyrir afkomu landsmanna.
Er það í samræmi við rauða þráð-
inn um allar aldir íslandssögunn-
ar. En frásögn höfundar Grettis
sögu vekur þá spum, hvort í ann-
an tíma hafi aflabrestur staðið
„yfir í mörg ár“. Þegar flett er
blöðum sögunnar kemur einungis
eitt tímabil til greina, árin 1686-
1704. Ætlunin er að birta hér
sönnur þess að svo hafi verið.
Vert er að hafa orð á því í upp-
hafí, að óblítt veðurfar var þá
lengst af, mikil ísár, svo að farið
er að nefna þennan tíma litlu ísöld-
ina.
Hlutaveturinn mikli
Alltrúverðugar heimildir eru til
um fyrrgreint tímabil og þótt ekki
væri þá alfarinn aflabrestur, var
hann svo sár sum árin, að torvelt
er að benda á aðra eins ördeyðu í
annan tíma. Mörgum hættir um of
A+K
myndvarpar
• Niðurfellanlegur armur
• Hæðarstilling á borði
• Frábær myndgæði
TEIKNIÞJÓNUSTAN SF.,
Bolholti 6,105 Rvk.S. 91-82099.
við að einblína á frásagnir annála,
en þær eru oft svo brotakenndar,
að ekki má við þær styðjast, nema
annað .komi til. Þar getum við t.d.
lesið: „Hlutir litlir.“ „Hlutir í meðal-
Iagi.“ „Hlutir víðast í minna meðal-
lagi.“ „Fiskur fyrir norðan." „Hlut-
ir urðu miklar fyrir sunnan og norð-
an.“ Úr þesskonar frásögnum verð-
ur Jítið lesið marktækt. Þegar kem-
ur að eindæmunum er aðallega
hald í annálaheimildum, en þó eink-
um, þegar þær hafa stuðning af
öðrum haldbetri. Til eindæma má
t.d. nefna árið 1684, en þá var frá-
bærlega gott tíðarfar, jafnvel svo
blítt, að róið var norðanlands allan
þorrann, og á Suðurlandi var þessi
vetur kallaður hlutaveturinn mikli.
Af annálsfregnum frá tímabilinu
1868-1704 verður helst ráðið, að
þá hafí í Sunnlendingafjórðungi
verið afli í meðallagi í tvö ár, í sjö
ár lítill eða mjög lítill og aflaleysi
í fjögur ár. Sama er að segja um
Vestfirðingafjórðung, nema þá voru
aflabrögð þar í meðallagi í sjö ár.
Norðanlands var þá aflabrestur í
sex ár. Hvaða stuðning hefur þetta
við marktækar heimildir?
Vestamannaeyjar og
skaftfellsku verstöðvarnar
Með vertíðinni 1686 bytjar afla-
bresturinn í Vestmannaeyjum og í
verstöðvunum fyrir austan Þjórsá,
en þar var þá mikil útgerð, sérstak-
lega í Reynishöfn og við Dyrhólaey.
í Vallaánnál segir svo við upphaf
aflaleysistímabilsins, en höfundur-
inn var þá í Skálholtsskóla: „Tók
þá mjög af fiskigang og varð lítið
um hluti lengi síðan.“ Hvemig kem-
ur þetta heim við Vestmannaeyjar?
Aflaleysið hefur þegar leikið eyja-
menn svo grátt, að bændur, sem
þá voru í raun allir landsetar kon-
ungs, kvarta sáran yfír miklum
skuldum, er þeir séu komnir í við
kaupmenn, en þeir voru jafnframt
leigutakar eyjanna. Armóður eyja-
bænda varð til þess, að konungur
sá aumur á þeim, og með bréfí til
amtmanns 16. maí 1691 gaf hann
þeim upp landskuldir í fímm ár og
aðrar skattgreiðslur. A 17. öld er
í Vestmannaeyjum komið töluvert
húsmannahverfi, og aflaleysið bitn-
aði ekki síður á húsmönnum þar
en bændum, enda fór svo næstu
árin eftir 1690, að rösklega tveir
tugir húsmannahúsa lögðust af.
Aflabresturinn í Vestmannaeyjum
var mestur 1690 og 1691. Seinna
árið var þó forkunnargóður vetur,
en eigi að síður mátti heita afia-
laust í Eyjum og fyrrgreindum ver-
stöðvum eystra. Þess er t.d. getið,
að kiausturhaldarinn í Þykkvabæ,
sem þá gerði út í Mýrdal, fékk að-
eins 24 físka í 16 hluti. Annar
maður, sem þar átti 8 hluti, fékk í
þá alla 10 fiska. Þegar aflaleysis-
tímabilið byijar eru í Reynishöfn
og við Dyrhólaey 28 stórskip, áttær-
ingar og teinæringar, en þegar því
lýkur, eru í Mýrdalnum einungis
13 skip.
Fá engan fisk í sjö hluti
Frá öðrum stöðum við Suður-
ströndina er sömu sögu að segja.
Eyrarbakki er þá fískihöfn og kaup-
svæðið nær frá Skeiðará vestur
fyrir Selvog. í bréfí, sem íslands-
kaupmenn skrifa 29. nóv. 1701,
segja þeir, að fyrir 15-16 árum
hafi Eyrarbakki verið með bestu
fískihöfnum á landinu, en síðan
hafí þar mikil breyting orðið vegna
aflaskorts.
Um þetta leyti voru stærstu ver-
stöðvarnar milli Þjórsár og Reykja-
ness Þorlákshöfn og Grindavík og
þar var Skálholtsstóll stærsti út-
gerðaraðilinn. í bréfabókum bisk-
upa eru miklar heimildir um útgerð
stólsins, og þá meðal annars það
tímabil, sem hér um ræðir og hvern-
ig aflaleysið leiddi þar til vand-
ræða, eins og síðar getur.
Við Faxaflóa var aflaleysið mest
1700 og 1701. Lárus Gottrup, lög-
maður á Þingeyrum, átti þá þar í
veri sjö vinnumenn og fengu þeir
engan físk til hlutar. Þessa heimild
hefur Páll Vídalín fest á blað, og
má hann vita sönnur á þeim tíðind-
um. Stórbóndinn og lögréttumaður-
inn Þorkell Jónsson í Innri-Njarðvík
hafði þá til sjávar 30 hluti og fékk
í þá alls 306 fiska. Frá biskupsstóln-
um á Hólum voru þá gerðir út suð-
ur til róðra 12 menn, og var afla-
hlutur þeirra allra 300 fískar.
Stærstu verstöðvarnar voru um
þessar mundir á Snæfellsnesi og í
Breiðafírði. Hjallasandur var þá
eina þurrabúðahverfíð hér á landi,
er svo var mannmargt, að með
sanni mátti nefna þorp. Talandi
vottur um afleiðingar aflaskortsins
á Snæfellsnesi er sú staðreynd, að
á tímabilinu 1680-1701 leggjast
98 tómthús þar í auðn og líklega
ekki færri en um 400 manns orðið
að skilja við býli og búslóð og leggja
upp í þrautagöngu með beininga-
stafínn einan að styðjast við.
í Breiðafjarðarverstöðvunum —
Höskuldsey — Oddbjarnarskeri —
Bjameyjum — var haldið til fiskjar
rösklega eitt hundrað bátum og þar
gegndi því sama um aflabrestinn
og syðra. Flatey hafði t.d. verið
allstórt út-ver, en lagðist þá sem
slíkt alfarið niður.
Sjóða hákarlsskráp
og nýjan háf
Víkjum til Vestfjarða. Skömmu
fyrir 1670 var komið blómlegt út-
ver í Svalvogum, yst á norðurströnd
Arnarfjarðar, og þaðan róa þá um
skeið 15 bátar. En svo var ördeyðan
mikil eftir 1690, að þá lagðist þar
útræði alveg niður og leituðu þó
Svalvogamenn eftir afla á haf út.
Fjallaskagi var höfuðútver Dýrfirð-
inga, og réru þaðan 27 bátar þegar
best lét, í kringum 1680, en eftir
að aflabrestsins fór að gæta fækk-
aði þeim stöðugt og munu þá fæst-
ir hafa orðið átta.
Til er skýrsla um ástandið á
Vestfjörðum um aldamótin 1700,
sem er samin af bænunum Snæ-
bimi Pálssyni á Sæbóli á Ingjalds-
sandi og Ásmundi Ketilssyni á Fjall-
askaga, undirrituð af þeim_ 11. júlí
1701. Þeir segja þar: í ísafjarð-
arsýslu hefur fólk dáið úr hungri.
Áttræðir menn muna ekki slík harð-
indi. Samfara óveðráttu hefur veríð
skepnufellir mikill og fiskleysi í
Arnarfírði, Súgandafirði, Bolungar-
vík og Skutulsfirði. í verstöðvunum
hefur verið þvílík neyð, að um vor-
vertíðina á Fjallaskaga máttu menn
sjóða hákarlsskráp og nýjan háf sér
til viðurværis.
Tóm skreiðarbúr á Skaga
og í Fljótum
Ef litið er til Norðurlands er sama
uppi á teningnum, en þar stóð afla-
bresturinn lengst. Hólastóll átti
fjölda jarða víðsvegar um fjórðung-
inn, þar sem greiða átti afgjaldið í
fiski. Hafði stóllinn tvö skreiðarbúr
til þess að taka á móti afgjöldunum.
Annað var á Skaga, en hitt í Fljót-
um. Afgjöld og leigur, sem Hóla-
staður átti að fá árlega á þessa
staði var rösklega 8'/2 smálest af
harðfiski. Samkvæmt reikningi
ráðsmanns Hólastaðar galst enginn
fiskur árið 1700 og aðeins 160 kg
1701. Segir það meira en mörg orð
um aflabrestinn nyrðra.
Biskupsstólarnir voru stórveldi í
landinu og þessvegna er ástæða til
að spyija, hvernig þeim reiddi af
til að halda sínu, þegar kom til afla-
brestsins. Árleg neysla harðfisks í
Skálholti, var 9-10 smálestir. Á
því tímabili sem hér um ræðir ger-
ist þrennt í sögu Skálholtsstaðar,
sem ekki finnast dæmi um fyrr né
síðar, svo mér sé kunnugt. Skóla-
haldi verður að hætta í miðjum klíð-
um eitt árið sökum fiskskorts. í
annan tíma verður að sækja fisk
vestur undir Jökul og loks verður
að senda lest í sama skyni alla leið
á Vestfirði, ef þar kynni að fást
steinbítur.
Líkt var þá farið um Hólastað.
Þar varð skólahald að hætta sökum
fiskskorts seint í janúar 1698 og
af sömu ástæðu var ekki skóla leng-
ur fram haldið en í miðgóu veturinn
1700-1701. Þann vetur neydist
Hólabiskup að senda menn til fisk-
kaupa vestur undir Jökul og enn-
fremur til Tálknafjarðar, en eigi að
síður voru skólapiltar látnir fara
heim um miðjan vetur, eins og fyrr
segir.
Mörg eru vitnin
Margir eru þeir, sem í Jarðabók
Árna og Páls vitna um aflabrestinn
í lok 17. aldar. Allir eru þeir vitnis-
burðir á eina lund og sérlega athygl-
isverðir. Enginn skýrir þar afla-
brestinn eða aflaleysið með frátök-
um vegna lagnaðaríss eða hafíss,
heldur ætíð með þessum orðum:
„Síðan fiskur lagðist frá“ eða „Síð-
an fiskur hætti að ganga í fjörð-
inn“, og er miðað við tímabilið í
kringum 1690. Á þetta jafnt við
um firði sunnan- og vestanlands
sem norðan og einnig þá staði, þar
sem ekki var um annað að ræða
en róa til fiskjar á haf út.
Sjóslys og mannfellir
Tvennt er vert að minna á í lok-
in og varðar það tímabil, sem hér
hefur verið miðað við. Þá urðu
meiri sjóslys en jafnað verður til í
annan tíma. Á einum degi árið 1685
drukknuðu t.d. 136 menn, en á öllu
árinu 181 maður. Þó tók steininn
úr 8. mars árið 1700, en þá drukkn-
uðu 160 menn, og væri það áþekkt
því að nú drukknuð á einum degi
680 menn. En allt árið 1700 fórust
í sjó 185 menn og mundi nærri lagi
að það jafnaðist á við að nú drukkn-
uðu á ári 780 menn.
Jón Espólín hefur skrásett við
árið 1702, að þá hafi dáið á öllu
landinu níu þúsund manns vegna
harðinda. Ósagt skal látið, hversu
nákvæm sú tala kann að vera, en
líklegt er, að hún vísi til allra óblíðu
áranna um og fyrir 1700. Á sama
tíma og fólk hrynur niður vegna
fæðuskorts er Lárus Gottrup lög-
maður á ferð í Danmörku og fer á
fund fulltrúa konungs með þau
skilaboð frá Alþingi, að konungur
sjái til þess, að af Islandi verði flutt
til Danmerkur eða Vestur-Indía, er
þá voru nýlenda Danakonungs, 100
manns úr hverri sýslu árlega næstu
þijú árin og til þess einungis valið
harðgert og heilsuhraust fólk af
báðum kynjum á aldrinum 12-30
ára. En það var þess konar fólk,
sem Alþingi hafði farið fram á að
flutt yrði utan. Ekki er ósennilegt,
að þeir sem stóðu að bæninni til
konungs um mannflutninganna
héðan hafí hugsað eitthvað á þessa
leið.
Ef mannfellir eykst
með hveiju ári?
Ef veðurfar breytist ekki til batn-
aðar frá því sem verið hefur undan-
farinn áratug og aflaleysið helst,
er fyrirsjáanlegt, að mannfellir S
eykst með hveiju ári sem líður svo
að dregið getur til landauðnar
vegna þess að of margir verða um
bitann og sopann. Utflutningur á
4-5 þúsund manns gæti stoðað, og
víst væri þolanlegri tilhugsun að
vita af þessu unga fólki þar, sem
það gæti fengið í sig og á, þótt það
þurfí að strita látlaust til þess, en
sjá það dragnast upp og deyja úr
hor, þar sem engar horfur væru á,
að þetta fólk gæti fengið hér vinnu
sér til framfæris.
Sjálfsagt ber að gæta ýtrustu
varasemi í tilgátum, en mér virðist
megi lesa milli línanna í gögnum
Gottrups og beiðni alþingis, að það
sem nú hefur verið greint, hafi vak-
að fyrir honum og fylgismönnum
hans. En til þess kom ekki, að ís-
lenskur æskublómi væri fluttur til
Vestur-Indía. Stórabóla var ekki
langt undan, og hún sá rækilega
um fólksfækkunina.
Ég held að vert sé að hafa í
huga neyðartíma fyrri alda, þegar
við í allsnægtarþjóðfélagi beijum
svo rækilega lóminn, að ekki sé
nema svartnætti fram undan. Allar
aldir hefur þjóðin ekki komist af
án sjávarfengs og svo er enn. En
miðað við atburði fyrri tíða í sögu
okkar er með öllu ástæðulaust að
láta svo, að ekki sjáist til sólar.
Höfundur er rithöfundur.
V^terkurog
kJ hagkvæmur
auglýsingamiðill!