Morgunblaðið - 07.08.1992, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. ÁGÚST 1992
Farsæld, frelsi og friálshyggja
Békmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Hannes Hólmsteinn Gissurarson:
Frjálshyggjan er mannúðar-
stefna. Stofnun Jóns Þorláksson-
ar, 1992, 151 bls.
Nú eru 17 ár frá því að Margar-
et Thatcher var kjörin leiðtogi
brezka íhaldsflokksins. Hún sat síð-
an samfellt í forsætisráðherrastóli
á Bretlandi frá 1979 fram til 22.
nóvember 1990. Frá 1980 til 1988
var Ronald Reagan forseti Banda-
ríkjanna. Thatcher hafði afgerandi
áhrif á stjómmál í Bretlandi og víð-
ar um heiminn. Reagan hafði sömu-
leiðis víðtæk áhrif á bandarísk
stjórnmál.
Bakgrunnur að þeim breytingum
sem fylgdu þessum tveimur stjóm-
málamönnum var sá að hefðbundn-
ar hagstjórnaraðferðir réðu ekki við
þann vanda sem ríkin þurftu að
glíma við. Það gekk ekki lengur að
velja á milli aukinnar verðbólgu og
minna atvinnuleysis eða meira at-
vinnuleysis og minni verðbólgu;
mikil verðbólga fór saman við mik-
ið atvinnuleysi. Þessu fylgdu önnur
Hljómdiskar
Oddur Björnsson
Þetta er það flottasta pottpúrrí
sem ég hef heyrt! Þeir,_ sem fylgd-
ust með opnunarhátíð Olympiuleik-
anna í Barcelona í sjónvarpinu,
ættu að vera sammála fyrir sitt
leyti.
Pacido Domingo, José Carreras,
Montserrat Caballé, Teresa Berg-
anza, Giacomo Aragall og Juan
Pons, syngjandi brotabrot úr fræg-
um aríum, dúettum, kvartettum og
sextettum — og líka aríur í heilu
lagi, er einna líkast því að finna
ilminn af matreiddri skógarhænu
og Don Faustino (sem hefur fengið
viðhorf til velferðarríkisins, hlut-
verks verkalýðsfélaga og ríkisfyrir-
tækja, en tíðkast höfðu í stjórnmál-
um eftirstríðsáranna á Vesturlönd-
um.
Þessar breytingar eru stundum
kallaðar frjálshyggjubylgjan. Hún
reið yfir á íslandi eins og annars
staðar. Það er óhætt að segja að
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
hafi verið aðalhugmyndasmiður
þessarar bylgju á íslandi. Hann var
óþreytandi við að réttlæta þær hug-
myndir sem voru uppistaða þessar-
ar bylgju í blöðum, útvarpi og á
fundum víðs vegar um landið.
Nú væri ekki óeðlilegt að huga
að því hvemig þessar hugmyndir
hafa staðizt tímans tönn. Á Bret-
landseyjum er ljóst að það sem virð-
ist ætla að verða langlífast í hug-
myndum Thatcherstjórnarinnar eru
einkavæðing ríkisfyrirtækja og lög-
gjöf um verkalýðsfélög. Efnahags-
stjórn Thatcheráranna er miklu
umdeildari, engum blöðum er um
það að fletta að stjórn peninga-
magns sem hagstjómartækis var
aflögð, enda reyndist ekki sem
skyldi. Vöxtur brezka efnahagslífs-
ins á níunda áratugnum var mikill
borinn saman við næsta áratug á
undan, en sé hann skoðaður í sam-
að „rúka“ hæfilega). Þetta ærir upp
í manni hungrið að heyra verkin öll
í slíkum flutningi. Hátíðarbragurinn
(eða öllu heldur bragðið) og fersk-
leikinn leynir sér ekki. 0g nóg um
það.
Það er út í hött að vera með
samanburð eða gefa einkunnir í
svona tilviki. Carreras syngur Vesti
la giubba úr Pagliacci óvenju vel —
enda þótt maður hafi heyrt aríuna
„klikkaðri" Það sama má segja um
síðustu aríuna úr Otello; það má
líka spyrja sig hvort Berganza sé
ekki dálítið kúltivemð Carmen.
Caballé minnir á fjallið Montserrat
(sem ég hygg vera í Katalóníu —
og ég asnaðist upp á í eina tíð, og
sá ekki eftir —); og þeir félagar,
hengi við öll eftirstríðsárin er hann
ekki sérlega mikill. Þetta em dæmi
úr orðræðum manna á Bretlánds-
eyjum þegar þeir reyna að meta
arf níunda áratugarins.
Þessi bók Hannesar er safn
greina og ritgerða frá árunum 1986
til 1992. Bókin skiptist í tvo hluta.
Sá fyrri er átta íslenzkar greinar.
Síðari hlutinn er tveir fyrirlestrar á
ensku, samdir fyrir fundi á vegum
Mont Pélerin samtakanna. Þessar
greinar em allar samdar á sama
tíma og Hannes hefur sent frá sér
sex bækur og tengjast efni bókanna
með ýmsum hætti. Þessar greinar
bera höfundi sínum vitni: Þær eru
lipurlega skrifaðar, skýrar og skor-
inorðar og fjalla allar um frelsi með
einum eða öðram hætti. í íslenzka
hlutanum eru allar greinarnar utan
þijár, sem em minningar og afmæl-
isgreinar, innlegg í íslenzka orð-
ræðu um átök líðandi stundar.
Ég hygg að markverðastar af
greinunum í fyrri hlutanum séu
tvær: Önnur um auðlindaskatt, hin
vörn fyrir tjáningarfrelsi. Það er
ekki ástæða til að fjölyrða nú um
auðlindaskatt, enda em það býsn
sem um hann hafa verið rituð og
rædd. Ritgerðin „Til varnartjáning-
arfrelsi" er ræða sem Hannes flutti
FROMTHt
OfnaAt BARCttONft GAMtS CfRlMONY
Amgall Imm Po*s
Aragall og Pons, em báðir feikna-
góðir og vandaðir söngvarar. Og
Domingo er sannkallaður sunnu-
dagur meðal tenóra (jafnvel þótt
Kristján okkar Jóhannsson sé með-
talinn). Raddgæði og óbrigðult
„musikalitet" sjá fyrir því.
Hveiju er svo við að bæta?
Kauptu diskinn, og hlustaðu á
þessa spænsku aristókrata þegar
þú kemst í ólympískt stuð!
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
fyrir Sakadómi Reykjavíkur þegar
hann, ásamt tveimur öðrum, var
ákærður fyrir að hafa brotið lands-
lög í október 1984 í verkfalli opin-
berra starfsmanna. Það má draga
röksemdir Hannesar fyrir því að
bijóta lög saman í tvær: Almanna-
heill hafi krafizt þess og stjórnar-
skráin heimili það, þegar hún stang-
izt á við lög. Það er svo fróðlegt
að sjá hvernig þetta fer saman við
þá skoðun að löghlýðni sé einhver
mikilvægasta dygð hvers samfé-
lags.
Síðari hluti bókarinnar er tvær
ritgerðir á ensku, sem meira er í
lagt en í ritgerðir fyrri hlutans. Sú
fyrri er um heimspekilegar forsend-
ur fijáls samfélags. Sú síðari um
samruna ríkja Evrópubandalagsins.
Seinni ritgerðin er skemmtilegar
hugleiðingar um stefnu Evrópu-
bandalagsins. Hannes er vinsam-
legur hugmyndinni um sammna
Evrópuríkjanna og leggur til að
stefnt verði að nánu ríkjasambandi
en ekki verði til eitt ríki. Hann var-
ar við því að tekinn verði upp sam-
eiginlegur gjaldmiðill undir yfir-
stjóm seðlabanka. Slíkur banki
verði á endanum tæki stjórnmála-
manna.
Ritgerðin um heimspekilegar for-
sendur fijáls samfélags er metnað-
arfyllsta ritgerðin í þessu safni.
Olympískt stuð
Hannes byijar þar á að hafna leiks-
lokarökum fyrir fijálsu samfélagi
og hallast síðan að ýmsum rökum
klassískrar íhaldsstefnu í bland við
hughyggjurök ættuð frá Hegel. Mér
virðist að andmæli Hannesar gegn
leikslokarökum séu á misskilningi
byggð, og það er einkennilegt að
hann hugar ekki að röksemdum
Johns Stuarts Mills í Frelsinu um
þetta efni, sem eru miklu öflugri
en menn hafa yfirleitt haldið. Eins
og kunnugt er var Mill einhver
glæsilegasti smiður leikslokakenn-
inga í sögu heimspekinnar. Ég held
að ástæða sé til að taka mikið
mark á sjónarmiðum í klassískri
íhaldsstefnu, en ég er ekki viss um
að túlkun Hannesar sé fyllilega
sannfærandi.
Flestar þessara ritgerða era
skrifaðar sem innlegg í það sem
stundum er kallað hugmyndabar-
átta. Ég er ekki viss um að aðrir
menn riti slíkar greinar betur á ís-
lenzku nú um stundir. En það er
hins vegar ástæða til að hyggja að
ýmsum gmndvallaratriðum í þeim
skoðunum sem flokkast hafa undir
fijálshyggju. Eitt atriðið er eðli og
hlutverk ríkisins. Það er ekki eins
sjálfgefið og maður kynni að halda
að menn hafi réttindi, sem séu í
mikilvægum skilningi forsenda og
undirstaða ríkisins. Það er raunar
eitt aðalatriði klassískrar íhalds-
stefnu að ríki, ríkisvald og skipulegt
samfélag séu forsenda þess að við
getum talað um réttindi.
Fijálshyggjan er ekki ein heldur
em fijálshyggjumar margar. Einn
vandinn við þær hugmyndir sem
hæst bar í fijálshyggjubylgjunni var
að gera grein fyrir farsæld manna,
en hún er margflókin. Farsældin
varð hálfgert vandræðabarn, því að
hún felst ekki einvörðungu í því að
vera fijáls heldur ýmsu öðru eins
og til að mynda því að eiga til hnífs
og skeiðar. Reynt var að leysa þetta
með ýmsum hætti eins og með hug-
myndinni um öryggisnet, en það
virðast ýmsir agnúar á þeirri lausn,
bæði fræðilegir og pólitískir.
En kannski hefur mesta breyting
fijálshyggjubylgjunnar verið sú að
færa til miðjuna í hugmyndum
manna um stjómmálavanda ýmiss
konar. Menn leita einfaldlega ekki
lengur einvörðungu að félagslegum
lausnum svokölluðum við ákvarðan-
ir í stjómmálum. Augu manna hafa
opnast fyrir því að fijáls markaður
getur leyst margan vanda. Þetta
er markverð breyting og mikilsverð.
Kantata í Skálholtskirkju
_________Ténlist____________
Öm Óskarsson
Um verslunarmannahelgina
var framflutt á Sumartónleikum
í Skálholtskirkju Kantata eftir
Óliver Kentish sem hann tileinkar
Helgu Ingólfsdóttur. Verkið er
skrifað fyrir blandaðan kór, sópr-
an, drengjarödd, alt, tenór og
baritón einsöngvara, einleikshlut-
verk fyrir sembal, óbó og básúnu
auk annars sembals, orgels og
lítillar strengjasveitar.
í efnisskrá að tónleikunum
segir höfundur að kantatan sé
bygð á „Liljulaginu" með texta
úr Gamla testamentinu, „Jerem-
íasi“ og „Harmaljóðunum“ fléttað
saman við vers úr „Lilju" eftir
Eystein Ásgrímsson munk. Verk-
ið skiptist í þrjá meginþætti og
tekur rúma klukkustund í flutn-
ingi. Hver þáttur endar á Lilju-
stefinu sem birtist eins og eins-
konar þrástef í gegnum verkið.
Er það sungið af altrödd í mis-
munandi útfærslum hveiju sinni.
Eftir að byijunartextinn úr
Jeremíasi hafði verið lesinn, hófst
einskonar inngangur eða prelodía
fyrir einleikssembal, sem er hugs-
aður sem rödd spámannsins Jer-
emía í verkinu. Þessi einleik-
skafli, sem jafnframt er lengsti
einleikskafli verksins, var mjög
vel leikin af Helgu Ingólfsdóttur
og tjáði sterklega þá þjáningu
sem kemur fram í upphafstextan-
um. Á eftir fylgdi stutt millispil
fyrir strengi sem virkaði eins og
brú á milli hins innhverfa inn-
gangs og meginhluta verksins.
Þáttur einsögnvara í kantötunni
er stór og gerði miklar kröfur til
flytjenda, bæði varðandi tækni-
lega og listræna útfærslu.
Frammistaða einsöngvaranna var
almennt mjög góð og skiluðu
Michael Jón Clarke og Hildigunn-
ur Halldórsdóttir sínum hlutverk-
um sérlega vel. Af einstökum ein-
Þriðja tónleikahelgi Sumartón-
leika í Skálholti var haldin um
verslunarmannahelgina, þar sem
sérstök áhersla var lögð á söngv-
erk. Meðal flytjenda var sönghóp-
urinn Hljómeyki. Hélt hann tón-
leika á laugardag sem vom endur-
teknir á mánudag. Sótti sá sem
þetta skrifar síðari tónleikana. Á
efnisskrá tónleikanna vom verk
eftir Pablo Casals, Benjamín
Britten, Igor Stravinskíj og Gunn-
ar Reynir Sveinsson. Stjómandi
kórsins var Sigursveinn D. Magn-
ússori.
Tónleikarnir hófst á verkinu O
vos omnes eftir hin merka
spánska mannvin, tónskáld og
sellóleikara Pablo Casals. Verkið
leikurum var ánægjulegt að hlýða
á leik Peters Tompkins, sem hef-
ur mjög fallegan tón á óbóið, auk
þess sem Örnólfur Kristjánsson
átti nokkrar fallegar einleiks-
hendingar á sellóið.
Flutningur verksins var í heild
góður. í upphafí mátti finna dálít-
ið óöryggi hjá flytjendum sem
minnkaði er líða tók á flutning
verksins. Jafnvægi milli radda var
yfirleitt nokkuð gott, ef frá er
talið básúnusóló sem hljómaði
frekast til sterkt og fyrir minn
var samið 1942, er Casals var í
sjálfskipaðri útlegð í Frakklandi,
eftir að Spánn hafði verið yfirtek-
inn af fasistum. Þó svo að verkið
sé ekki mjög langt er það erfltt
í fluttningi. Skiluðu hinir hárfínu
innviðir verksins sér vel hjá kóm-
um þar sem fágun og vel útfærð
túlkun var í fyrirrúmi.
Næst á efnisskránni var Hymn
to St. Cecilia op 27. eftir Benjam-
in Britten. Britten samdi verkið
árið 1942 við texta W.H. Auden
og er að skrifað fyrir fimm radda
kór í þremur köflum. Hér er á
ferðinni tilþrifamikið kórverk sem
reynir mjög á styrk og sjálfstæðj
hjá hinum einstöku röddum. í
verkinu bregður oft fyrir stuttum
einsöngsköflum sem í öllum tilfell-
smekk var spilað með of miklu
„vibrato". Hljómsveitin, sem skip-
uð var níu strengjaleikurum,
hljómaði yfirleitt ágætlega en
stundum var eins og enn vantaði
örlítið meiri samæfíngu og snerpu
til að allt gengi upp.
Tónmál kantötunnar er fjöl-
breytt, markvisst og skýrt. Þó að
verkið geti ekki talist mjög nútí-
malegt þá er augljóst að tónskáld-
ið ræður vel yfir þeirri tækni og
aðferðum sem hann beitir við
samningu verksins: Sú aðferð, að
bijóta verkið upp í stutta ein-
söngs- eða einleiksþætti, hentaði
sérlega vel og gaf,þessu annars
dramatíska verki litríka áferð.
um voru vel af hendi leystir af
kórfélögum. Sérstaklega var
söngur Hildigunnar Halldórsdótt-
ur glæsilegur. Fyrir utan að
syngja tandurhreint þá hefur hún
bjarta og fallega rödd sem hún
beitir af mikilli smekkvísi. Flutn-
ingur á verkinu í heild var góður
en þó vantaði herslumuninn á að
verkið nyti sín til fulls.
Þriðja verkið á tónleikunum var
Anthem eftir Stravinskíj samið
1962 við ljóð T.S. Eliots. Hér er
á ferðinni verk sem skrifað er í
stíl raðtónsmíða og aðeins á færi
fárra kóra að flytja svo flókið
verk. Hljómeyki sýndi í flutningi
verksins að það er langt fyrir ofan
meðallag. Vel mótaðar hendingar,
öryggi og góð túlkun var þama í
Sérstaklega fannst mér verkið vel
skrifað fyrir kórinn sem að þessu
sinni var Hljómeyki. Skilaði kór-
inn hlutverki sínu frábærlega vel.
Tónskáldasjóður Ríkisútvarps-
ins styrkti gerð verksins og hefur
þeim peningum verið vel varið,
hér er á ferðinni sérlega glæsileg
tónsmíð. Tónskáldið, Oliver Kent-
ish, stjómaði tónleikunum og var
ekki annað að sjá og heyra en
að honum færist það ágætlega
úr hendi. Vil ég þakka honum,
Helgu Ingólfsdóttur og öðrum
þeim sem þátt tóku í tónleikunum
fyrir ánægjulega og eftirminni-
lega tónleika.
fyrirrúmi sem gerði þennan flutn-
ing mjög eftirminnilegan.
Síðasta verkið á efniskránni var
Missa Piccola eftir Gunnar Reyni
Sveinsson. Verkið er skrifað fyrir
einsöngvara, kór, einleiksflautu
og orgel. Kolbeinn Bjarnason lék
á flautu og Gústaf Jóhannesson
á orgel. Verkið sem skiptist í fimm
kafla, Kyri, Gloria, Credo, Sanct-
us og Agnus Dei, var frumflutt á
Myrkum músíkdögum árið 1983.
Eins og annað á þessum tónleikj-
um var flutningurinn til fyrir-
myndar. Sigursveinn D. Magnús-
son stjómaði kórnum af öryuggi
og mótaði hendingar oft á tíðum
á mjög sannfærandi hátt. Söng-
hópurinn Hljómeyki sannaði enn
einu sinni að hann skipar mjög
mikilvægan sess í íslensku söng-
lífi. Kórinn er skipaður úrvals
söngvurum og hefur þeim tekist
að þróa með sér ótrúlega sam-
hæfðan og fágaðan söng.
Hljómeyki í Skálholtskirkju