Morgunblaðið - 10.03.1993, Blaðsíða 28

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. MARZ 1993
Jón Jónsson verk-
stjóri — Minning
Fæddur 26. febrúar 1914
Dáinn 26. febrúar 1993
„Fregn af andláti góðs vinar fylg-
ir ávallt þungur hljómur jafnvel
þótt hún hafi ekki komið á óvart.“
Svo ritar skáldið Ólafur Jóhann
Sigurðsson í fögrum minningarorð-
um um vin sinn og velgjörðarmann
Kristján Jónsson (Kidda), en hann
var bróðir þess sem hér er í virðing-
arskyni minnst. Þeir bræður þoldu
báðir þá raun að líða árum saman
af sjúkdómi - asma - sem einung-
is linun fékkst á en lækning ei.
Baráttu Jóns við asmaveikina verð-
ur ekki lýst, en þolgæði og æðru-
leysi hans verður skyldfólki og vin-
um minnisstætt. Þegar ég kom á
sjúkrastofu aðeins tveim dögum
fyrir andlát hans var hann hug-
hraustur og andlega heill sem ávallt
fyrr. En það mark sem sjúkdómur
hafði nú sett á þennan fyrrum svo
hraustlega mann var dapurleg sjón.
Jón fæddist í Reykjavík 26. febr-
úar 1914 og var því réttra 79 ára
er hann lést. Hann var yngstur fjög-
urra systkina, en þau voru í aldurs-
. röð: Alfreð, f. 25. júlí 1906, býr í
Reykjavík; Bára, f. 19. desember
1908, býr á Hellu; Kristján, f. 20.
september 1911, d. 1. maí 1979;
Jón, f. 26. febrúar 1914, d. 26.
febrúar 1993.
Kristján rak um árabil fyrir-
myndar matvörubúð í Reykjavík og
Alfreð átti ljósmyndastofu á Lauga-
vegi 23, þekktur fyrir listaáhuga.
Jón, sem hér er minnst, var sem
áður var sagt yngstur systkina.
Aðstæður réðu því að hann fór í
frumbemsku í fóstur að Þúfu í
Landsveit á myndarheimili hjóna
Íar, Hans Brynjólfssonar og Guð-
únar Jónsdóttur. Jón ólst upp við
dálæti, yngstur barna á bænum,
þar til hann ásamt fjölskyldunni
fluttist til Reykjavíkur 16 ára gam-
all.
Jón kvæntist 30. maí 1942 glæsi-
legri mannkostakonu, Sigríði Odd-
leifsdóttur frá Langholtskoti í
Hrunamannahreppi, þá verslunar-
stjóra hjá Kaupfélagi Reykjavíkur
og nágrennis.
Þau eignuðust þrjú börn: Guðna,
Rút og Bjarnheiði (Heiðu). Bræð-
urnir reka eigin fyrirtæki í borg-
inni, en Heiða er húsmóðir á Álfta-
nesi og ritari á stofu lögmanna í
Reykjavík.
Þegar Kaupfélag Reykjavíkur og
'nágrennis var stofnað gerðist Jón
bifreiðastjóri þar. Samstarfsmenn
lýsa honum svo: Hann var ágætur
starfsfélagi, glaðsinna, fróður og
skemmtilegur í viðræðu. Honum lét
ekki hversdagshjal um annað fólk,
en ef þar kom tali var hann svo
umtalsfrómur að þess fundust eng-
in dæmi að hann legði neitt illt til
nokkurs manns.
Jón minntist áranna hjá KRON
með einlægri virðingu og hlýju.
Starfsandi þar var að hans skapi,
einkenndist af vinsemd og vandaðri
framkomu fólks innbyrðis - allir
umgengust sem jafningjar - sendill
og forstjóri. í starfinu hjá KRON
Jíynntist Jón konuefni sinu, Sigríði,
sem var verslunarstjóri í einni af
búðum félagsins, en þangað átti
bifreiðastjórinn daglega erindi.
Að loknum árunum hjá KRON
gerðist Jón verkstjóri í vöruhúsi og
afgreiðslu Sambandsins, fyrst í
Hafnarhúsi og síðar í Holtagörðum.
Samstarfsfólk hans þar ber honum
sömu sögu sem fyrr var tjáð. Ljúft
var Jóni að minnast tímans hjá
Sambandinu. Hann bar einlæga
virðingu fyrir hugsjón upphafs-
manna, dáði látlausa framkomu
þcirra og þann sjálfsaga sem fékk
stjórnandann til þess að greiða
sjálfur frímerki á einkabréfin ef þau
fóru um skrifstofuna.
Hann minntist Jónasar Jónssonar
sem gaf sér tíma til að koma í heim-
sókn á vinnustaðinn, sitja í bifreið
Jóns á ferð um bæinn og ræða á
minnisverðan hátt um hugstæð efni
og fræði. Mjög harmaði Jón örlög
hins áður virðulega fyrirtækis, sem
hann svo lengi hafði þjónað af trú-
mennsku og dyggð.
Sá sem hér leitast við að setja
saman fáein minningarorð um lát-
inn vin kynntist honum fyrst er
hann leiddi inn í fjölskyldu okkar
brosmilda og hjartahlýja dóttur
sína, Heiðu - sem giftist Þorgeiri
syni okkar Margrétar.
Þessum yfirlætislausa dreng-
skaparmanni verður ekki betur lýst
en með orðum Ólafs skálds um
bróður hans: „Öllum sem kynntust
honum eitthvað að ráði hlaut að
þykja vænt um hann og láta sér
annt um hann.“ Á síðustu starfsár-
um sótti að Jóni sjúkdómur sem
áður var á minnst. Fráfall kærrar
eiginkonu varð honum áfall sem
hann beið ekki bætur. Hann leysti
upp heimili sitt, seldi allt nema
bækur og listmuni. Hann fluttist til
Heiðu dóttur sinnar og tengdasonar
í Norðurtún á Álftanesi. Þar bjó
hann við ástríki og virðingu, naut
gleði yfir fríðum hópi barnabarna.
Oft lét hann í ljós ánægju og þakk-
læti fyrir árin þar. En sjúkdómur
þrengdi meir að, oft þurfti skyndi-
lega að fá lækni um langan veg.
Honum fór að þykja sem byrði
væri að sér á heimili, sótti um og
fékk vist á Hrafnistu í Hafnarfirði.
Þar bjó hann um sinn við hýbýla-
prýði og reisn sem fyrr. Síðar varð
sjúkradeild með margri hjálpardvöl
á Vífilsstaðaspítala athvarf.
Oftlega rómaði Jón með þakklát-
um huga allt það sem gert var á
þessum stöðum til þess að létta
honum sjúkdómskvöl.
Áhorfandi að starfí þessa frá-
bæra fólks sem þar vinnur, komu
mér margsinnis í hug orð séra Sig-
urðar Haukdal á Bergþórshvoli í
útfararræðu um fóstursystur mína
Margréti, fýrrum húsfreyju að
Ytra-Hóli í Landeyjum: „Ef ég hefði
verið fátækur, munaðarlaus dreng-
ur hefði ég viljað vera hjá henni.“
Einlæg þökk og virðing sé öllu
þessu fólk færð. Samúð vottast
börnum Jóns og bamabörnum.
Þessum fátæklegum orðum lýk ég
með því sem fínnst á fornri bók:
Láti guð honum nú raun lofi betri.
B.V.
Lítil telpa læðist á tánum inn í
herbergi til að horfa á afa sinn
hlusta sofandi á hádegisfréttirnar.
Litla telpan situr gegnt afa sínum
við borðstofuborðið og horfir að-
dáunaraugum á hann borða sviða-
kjamma. Sjálf með allar tungurnar
á sínum diski, enda fær hún alltaf
bestu bitana.
Litla telpan fer í bíltúra með afa
og ömmu út um allan bæ og jafn-
vel austur í sveitir en verður þó
ekki bílveik því að afabíll er ekki
þannig.
Litla telpan situr í fangi afa sem
þreytist aldrei á að lesa með henni
Öldina okkar og útskýra það sem
henni þykir skrýtið.
Nú er hann elsku afí dáinn og
allar yndislegu minningamar sem
ég á um hann og ömmu Siggu renna
eins og myndir í gegnum hugann.
Allt eins og það hefði gerst í gær.
í mínum huga vom afi og amma
sem eitt, fastur punktur í tilverunni
þótt allt annað virtist geta brostið.
Þau áttu óendanlega ástúð og um-
hyggju til að gefa öðrum og héldu
traustum höndum utan um fjöl-
skylduna. Afi og amma báru mikla
virðingu hvort fyrir öðru og drógu
fram það besta í fari hvors annars.
Það varð því afa mínum mikið áfall
þegar amma dó, hinn 4. apríl 1984.
Lífsneistinn dofnaði og líkamlegur
styrkur þvarr. Hann fluttist til
Heiðu, dóttur sinnar, og fjölskyldu
hennar og bjó þar í góðu yfirlæti í
nokkur ár, eða þar til hann fór á
Hrafnistu í Hafnarfirði.
Afi lét sér áfram umhugað um
fjölskylduna þótt veikur væri. Hann
hafði alltaf mikinn áhuga á því sem
hans fólk tók sér fyrir hendur, hvort
sem var í leik eða starfi. Framandi
hluti, s.s. í námi okkar bamabam-
anna, lagði hann sig fram við að
skilja og tengja við það sem við
unnum að. Hann fylgdist vei með
litlu langafastrákunum sínum,
fannst gaman að sjá hversu hratt
þeir stækkuðu og þroskuðust og
spurði í hvert sinn sem við töluðum
saman um líðan þeirra.
Ég er afar þakklát fyrir allar þær
stundir sem ég átti með afa í lífi
mínu og þá ekki síst þær sem ég
fékk notið með honum á mínum
fullorðinsárum. Það var gott að
geta, eftir amstur og streitu dags-
ins, sest í ruggustólinn hjá afa og
slakað á. Þá varð æðaslátturinn
rólegri, klukkan gekk einhvern veg-
inn hægar þegar ég var hjá honum.
Afi naut þess að rifja upp liðna tíma
og samferðarfólk sitt á árunum
áður. Hann sagði mér frá því þegar
hann kynntist ömmu, tilhugalífinu
og stofnun heimilisins. Hann sagði
mér ótal sögur frá því er hann ók
lejgubíl í Reykjavík og vann hjá
SÍS, og honum fannst gaman að
ræða sögulega atburði og stjórn-
mál.
Afi var trúaður maður þótt hann
hefði ekki hátt um það. Oft talaði
hann um hversu gott honum fynd-
ist að vinna fyrir nálægð ömmu og
stuttu áður en hann dó fannst hon-
um hann sjá hana eins og hún var
sem ung kona. Ég er viss um að
afi var tilbúinn til að fara í þessa
ferð, amma var komin til að leiða
hann á ný og hann var hvíldinni
feginn.
Lítill sonur minn sagði við mig
daginn sem afi dó: „Nú er hann afi
Jón að hjálpa ömmu Siggu að passa
litlu börnin hjá Jesú.“ Ég trúi því
líka og veit að við hittumst aftur
seinna þar sem við getum haldið
spjalli okkar áfram. Þangað til orna
ég mér við þær minningar sem ég
mun alltaf eiga. Guð blessi minn-
ingu afa. Hanna
Fyrir um 60 árum, þegar ég
kynntist Nonna-Stóra, var lífið í
föstum skorðum á Bárugötunni sem
víðar. Líf, sem er horfið og við
þekkjum ekki lengur. Fjármagnið,
sem knýr hjól atvinnulífsins í heim-
inum, hafði horfið og hjólin því
stöðvast. Það ástand var kallað
„heimskreppa". Heimur í fátækt
var að rísa upp aftur og lífið sner-
ist um að hafa atvinnu.
Tryggingakerfi var ekki til. Karl-
menn voru fyrirvinna heimilis, en
konur sáu um allt innanhúss og
höfðu jafnvel vinnukonu til hjálpar.
Engar heimilisvélar nema kolavél í
eldhúsinu og síðar gas. Það var
lúxus þeirra tíma. Þvottur þveginn
í bala á báróttu glerbretti og soðinn
í kolapotti í þvottahúsi í kjallara,
þar sem vart sáust handa skil fyrir
gufu, og hengdur út á snúru til
þerris. Sami matseðill alla vikuna
um allan bæ, alltaf steikt læri og
ávaxtagrautur með ijóma á sunnu-
dögum, saltkjöt eða kjötbollur á
miðvikudögum hjá þeim efnaðri,
aðra daga fískur, nýr, steiktur, salt-
aður eða bollur. Þetta var formúl-
an. Fisksalar fóru um bæinn með
kerru og hrópuðu: „Glæný ýsa,
þorskur og skata.“ Húsmæður
þeirra tíma höfðu meira en nóg að
gera innanhúss. Allar flíkur saum-
aðar eða pijónaðar heima, nema
sparifötin. Fótabúnaður krakka var
oftast gúmmískór úr ónýtum bíla-
slöngum. Þjóð, sem ekkert hefur
að selja, getur ekkert keypt. Hún
verður að gera allt sjálf. Hag-
kvæmni verkaskiptingar við útlönd
og vöruskipta er þá ekki til. Svona
var heimurinn í þá daga, þegar
húsin á Bárugötunni voru byggð
og ég sem barn kynntist Pabba-
Jóni. Fátæktin getur komið aftur,
hvað sem tækni líður, og í raun
nálgast hún óðum.
Vesturgatan var upphaflega röð
af torfbæjum útvegsbænda með-
fram sjónum, en nú hafði byggðin
teygt sig í átt til sólar og færst upp
Landakotshæðina. Stýrimannastíg-
urinn lá upp frá Vesturgötunni með
falleg timburhús, sem nú eru frið-
lýst. Sama byggingarform og fyrir
austan læk. Byggingarfróðir út-
lendingar reka upp stóru augun sín,
þegar þeir sjá bárujárnsklæddu
húsin, sem hvergi þekkjast annars
staðar. Frá Stýró að Doktorshúsi á
Ránargötu 13 var Ólsenstún og
náði frá Vesturgötu og upp að
gamla Landakotsspítala. Þessi reit-
ur var skipulagður 1919, alls 23
lóðir. Hér hófst nýtt tímabil í bygg-
ingarsögu Reykjavíkur, heilt hverfi
skipulagt, flest steinsteypt íbúðar-
hús, og göturnar kenndar við sjóinn.
Á þessum tíma, árið 1926, voru
hús byggð á einu sumri, fimm mán-
uðum, blandað á staðnum og steyp-
an hrærð og hífð á höndum. Engar
vélar. Unnið frá sjö til sjö, nema
sunnudaga, vinnuvikan 66 tímar og
húsið tilbúið eftir 153 daga. Þessu
trúa menn ekki í dag. Göturnar
voru möl og moldryk með raflínum
á ljósastaurum. Útvarp kom fjórum
árum síðar, 1930, og 1931 var lagð-
ur í götuna sími með jarðstreng.
Það er stundum hollt að hugsa
til þess hve mikið við eigum forfeð-
rum okkar að þakka og hve mikið
þeir gátu gert úr engu og með engu
nema eigin atgervi, sem nóg var
af og dugði til alls. Þá skrifuðu
menn ekki víxla á börnin sín til að
geta lifað eftir amerískum kvik-
myndaformúlum. Þjóðin var fátæk,
lífið barátta í alvöru og stríðsgæfan
óþekkt fyrirbæri.
Pabbi byggði 1926 húsið sitt
sjálfur, enda smiður, en næsta hús,
nr. 22, byggði 1927 Þormóður Guð-
mundsson, kvæntur Jóninu Hans-
dóttur. Systkini Jónínu, Guðrún og
Stefán (f. 25. september 1904),
móðir þeirra, Guðrún, og uppeldis-
bróðir þeirra, Jón Jónsson (f. 26.
febrúar 1914), bjuggu öll í húsinu.
Jónína og þessi systkini hennar eru
nú öll látin. Þetta var ein stór fjöl-
skylda komin frá Þúfu í Landsveit
í Rangárvallasýslu.
Stína systir var rúmu ári eldri
en ég. Hjá okkur sem öðrum voru
fastir liðir eins og venjulega. Á
sunnudögum fórum við í sparifötin
og út í stofuglugga og gáðum, hvort
einhveija hreyfíngu væri að sjá hjá
Nonna-Stóra. Við máttum fara ein
í heimsókn, svo mamma fengi frið
til að steikja lærið og pabbi og
amma til að hlusta á messuna í
friði. Útvarp og sími voru tækninýj-
ungar og undur þeirra tíma. Þegar
loksins var dregið upp og þeir bún-
ir að raka sig og komnir í fínu föt-
in trítluðum við út, ég í matrósaföt-
um og Stína í blúndukjól, bæði í
lakkskóm. Ferðinni var heitið út til
Stebba og Nonna-Stóra. Þetta var
stóra stundin, sunnudagurinn okk-
ar, og við hlökkuðum til alla vik-
una. Þá var Nonni-Stóri innan við
tvítugt. Þeir tóku okkur opnum
örmum, sögðu okkur sögur, léku
við okkur og lögðu okkur lífsregl-
urnar. Þeir bókstaflega kepptust
við að skemmta okkur og fræða
um heim, sem við þekktum ekki,
sveitalífið. Það var eins og þeir
hefðu aldrei séð krakka fyrr. Aldrei
sluppu þeir við að sýna okkur, hvað
þeir væru sterkir. Við fórum í krók
og sjómann og tókum urh úlnliði
þeirra og svo var okkur svipt á loft
og við svifum á grúfu uppi undir
lofti í herberginu. Þvílíkur kraftur!
Við vorum með stjörnur í augunum
af aðdáun.
Nú skyldi maður halda, að þetta
hafí bara verið grín og leikur, en
annað kom í ljós síðar. Eitt fræðslu-
efnið var vín og tóbak. Slæmar
reynslusögur þeirra, sem fallið
höfðu, voru víti til varnaðar. Svo
fylgdu gulltryggð heilræði: Aldrei
fyrsta glasið! Aldrei fyrstu sígarett-
una. Þetta lærðist og gekk eftir.
Það höfðu ekki allir átt svona góða
vini, sem mótuðu framtíðina og
gáfu lífsreglur, sem entust ævi-
langt.
Að vísu féll ég tvisvar. Ég missti
í hálfan sólarhring ferðatösku með
aleigunni, skólabókunum og 50
kalli, á leið yfir Dýraijörð með
mótorbáti. Þá var ég 14 ára á leið
heim í jólafrí frá Núpi, stríðið í al-
gleymingi, þýskir kafbátar biðu fyr-
ir utan eftir fórnardýrum. Strand-
ferðaskipið Súðin sigldi ljóslaust og
án loftskeyta. Farþegar urðu að
vaka og vakta komu skipsins til
Þingeyrar. Ég vakti alla nóttina og
þá fór einn pakki, en um morguninn
fannst taskan og ég tók gleðina
aftur. Þessa nótt féll reglan góða
smástund fyrir óhamingjunni sem
yfir dundi. Á peysufatadaginn í
Verzló fann ég svo stærsta vindil í
heimi, 7 tommur. Mér fannst hann
vera eins og símastaur. Þetta fór
svo vel við kjólföt af fyrrverandi
glímukóngi og harðan hatt, sem
hægt var að bijóta saman og stinga
inn á sig. Þetta þrennt var meiri-
háttar. Þarna fékk reglan góða frí
í einn dag. Nú hafði ég mína eigin
reynslu og þeir dagar urðu ekki
fleiri.
Stríðshættan var ekki ímyndun.
Vinur minn um borð í Súðinni, sem
hafði gætt mín á heimleiðinni, féll
síðar í loftárás fyrir vélbyssukúlu
úr þýskri flugvél í Seyðisfirði. Sjálf-
ur var ég að veiða dúfur við Stýri-
mannaskólann, þegar þýsk flugvél
flaug yfir og loftvarnarskotin birt-
ust sem litlar kolsvartar flyksur á
himni, sem stækkuðu og urðu grá-
ar. Hvellir og drunur komu löngu
senna. Á heimleiðinni fann ég púð-
urlykt af sprengjubroti, sem flaug
framhjá. „Virkið í norðri" bauð
hættunni heim að bæjardyrum í þá
daga.
Nonni-Stóri var stórt hugtak og
átti mikið pláss í litlu höfði. Hann
var fyrst og fremst vinur minn, en
líka bílstjóri hjá KRON, ók flagg-
skipinu sjálfu. Þetta var stór yfír-
byggður, ljósgrænn vörubíll, sá
stærsti á landinu, og ég fékk oft
að sitja í, jafnvel bíltúra út á land.
Það fengu nú ekki allir. Svo var allt
í einu komin kærasta í bílinn — úr
KRON. Nonni-Stóri átti kærustu!
Þetta fékk aðeins mamma að vita,
því að þetta var leyndarmál og ég
ætlaði ekki að fara að kjafta frá.
Þegar kjallaraíbúðin losnaði var
stofnað heimili og svo komu börnin,
Guðni, Rútur og Heiða. Móðir mín,
Halldóra, átti margar sögur um
þessa krakka, þegar ég kom heim.
Þau voru hennar líf og yndi á dag-
inn, þegar ég var í skólanum. Eftir
það var friðurinn úti. Þessar sögur
væru efni í heila bók og hún væri
góð og kæmi sér vel núna.
Sú bók verður aldrei skrifuð. Það
er svo margt, sem hverfur með
fólki. Einu sinni ætlaði Rútur „bara
að giftast henni Halldóru, þegar
hann væri orðinn stór“. I annað
skipti ætlaði Rútur „bara að gefa
henni Halldóru ísskáp, þegar hann
væri orðinn stór“. Tengslin voru
nánari í þá daga en nú er, þegar
fólk talar fjarrænt um „þennan á
rauða Skódanum".
Það stóð á endum, að Elfa dóttir
mín þurfti gæslu, þegar Heiðu lang-
aði að fara að passa. Það var nú
meiri gæfan. Elfa var á heimilinu
hjá Mömmu-Siggu og Heiðu í væg-
ast sagt góðu yfirlæti og ljómaði
af hamingju, þegar heim kom. Hún
hafði þá margt að segja. Mamma-
Sigga var gull af manni á sama
hátt og Pabbi-Jón. Það var ekki ég,
sem var Pabbi-Jón hjá dóttur minni.
Það var Nonni-Stóri. Nú var breytt
nafni, enda ný kynslóð.
Ég held, að fólk geri sér ekki
grein fyrir þeim djúpu og varanlegu
áhrifum, sem barn verður fyrir,
þegar það fer út í heiminn í fyrsta
skipti, út af vernduðu umhverfi
heimilisins til ókunnugra, í sveit eða
í gæslu. Heimurinn opnast, barnið
mótast og sér traust til hægri og
vinstri. Umhyggjan, tillitssemin og
öryggið er ekki bara heima. Svo
mikið er víst, að dóttir mín býr alla
ævi að dvölinni á heimilinu hjá
Mömmu-Siggu og Pabba-Jóni. Þar
lærði hún margt, sem ekki verður
lært í skóla. Sú dvöl var stór þáttur
í uppeldi hennar. Hún býr núna í