Morgunblaðið - 04.05.1993, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 4. MAÍ 1993
Stær ðfræðing-
ar kvótakerfisins
eftir Sigurgeir
Jónsson
Grundvallarskilyrði góðrar stjóm-
unar fyrirtækja (gæðastjórnunar) er
að menn þekki og viðurkenni vanda
sem steðjar að þeim og átti sig á
orsökum hans. Það sama gildir um
stjómun þjóðfélaga. Ef gerð væri
gæðastjórnunarúttekt á stjórnun ís-
lensks þjóðfélags og þeim stofnunum
sem heyra undir stjórn landsins og
hámarks arðsemi þeirra stofnana
fyrir þjóðfélagið, til að mynda Há-
skóla Islands, þá myndi sjálfsagt
ýmislegt koma í ljós sem betur mætti
fara.
Of háir vextir
Allir lántakendur hér á landi
kvarta undan háum vöxtum, ríkið,
heimilin og atvinnuvegirnir. Þótt
skiptar skoðanir séu um orsakir
hárra vaxta þá viðurkenna þó flestir
að orsökin sé fyrst og fremst sú að
of margir séu að beijast um það
sparifé sem boðið er til útlána. í
skjóli þess geta bankar og aðrir sem
lána út fé haldið uppi háum raun-
vöxtum. Nú skyidu menn ætla að
einfalt sé að auka lánsfé með því að
leita út fyrir landsteinana. Flestir eru
sammála um að langvarandi við-
skiptahalli við útlönd mörg undanfar-
in ár leyfi ekki slíkt og við séum
fyrir löngu komin á eindaga í þeim
efnum. En getum við aukið spamað?
Til dæmis með því að hækka innláns-
vexti, sem aftur hækkuðu útláns-
vexti, sem aftur orsakaði meira tap
fyrirtækja, sem síðan kæmi þá í
lægra kaupi launþega og þar af leið-
andi minni spamað hjá þeim. Ekki
sýnist það vænlegur kostur.
Samt sem áður kom fram sú skoð-
un fyrir skemmstu að ekki bæri að
setja sérstakan skatt á háar tekjur
þar sem það kæmi aðeins fram í
minni spamaði og hærri vöxtum.
Samkvæmt því orsaka stöðugt lægri
rauntekjur hjá velflestum þjóðfélags-
þegnum stöðugt minni sparnað og
aukna ásókn í lánsfé þegar tekjumar
duga ekki til framfærslu. En hverjir
eru gráðugastir í lánsfé sem síðan
kemur fram í háum raunvöxtum,
miklum mun á inn- og útlánsvöxtum
til að halda uppi rándýra bankakerfi
með tilheyrandi óstjórn, sem þjóðin
skal borga?
Ríkið
Umsvif ríkissjóðs á íslenska lána-
markaðnum era mikil. Stöðugum
halla ríkissjóðs er haldið uppi með
útgáfu bréfa, sem dengt er inn á
markaðinn með tilheyrandi gylliboð-
um. Ef ekki selst eru vextirnir ein-
faldlega hækkaðir og markaðurinn
þar af leiðandi sprengdur. Húsbréf
með ríkisábyrgð eru til sölu, bréf
með ábyrgð ríkisbanka era til sölu,
bréf með ábyrgð bæjar- og sveitarfé-
laga eru til sölu, síðan lenda sveitar-
félögin í vanskilum og era þá sjálf-
skrafa komin í ábyrgð ríkissjóðs.
Eftir að ríkissjóður taldi sig kominn
að hættumörkum með lántökur er-
lendis var lánsfjárþörfinni beint
meira á innanlandsmarkaðinn. það
segir sitt. Ef til vill er styttra í það
en margur heldur, að ríkissjóður fari
að leita eftir nauðasamningum við
skuldunauta sína innanlands um nið-
urfellingu skulda.
Sjávarútvegur
Skuldir sjávarútvegsins era nú
taldar um 95 milljarða króna og stöð-
ugt lengist halinn. 65% nettó skuld-
anna era gengistryggðar og er nú
svo komið að gamla bjargráðið að
fella gengið til bjargar sjávarútvegin-
um dugir ekki lengur. Á síðastliðnum
fimm áram hefur sjávarútgegurinn
bætt við sig skuldum sem nemur 18
milljörðum króna. Engu breytir þótt
um innlend eða erlend lán er að
ræða, þetta kemur fram í háum raun-
vöxtum, þar sem aukinn viðskipta-
halli við útlönd með lántökum sjvar-
útvegsins erlendis beinir ríkissjóði
meira að lántökum innanlands.
Orsakir skulda sjávarútvegsins
í tíð Kjartans Jóhannssonar sem
sjávarútvegsráðherra, voru hafðir
uppi tilburðir í þá átt að minnka flot-
ann með því að stöðva nýsmíði skipa.
Það er miður að þeirri stefnu var
Sigurgeir Jónsson
„Verður það framtíðin
að örfáir aðilar og bæj-
arsjóðir með aðstoð út-
lendinga eigi allan
óveiddan fisk í sjónum.
Sjómenn verða síðan
skikkaðir til að veiða
þennan fisk á afar kost-
um eins og ánauðugir
þrælar?“
ekki fylgt. Sú stefna hefði og leitt
til þess að færri fiskvinnsluhús hefðu
verið byggð og þau betur nýtt sem
fyrir vora. Þá hefði væntanlega verið
tekið á hinu sjálfvirka útlánakerfí til
sjávarútvegsins í gegnum Fiskveiða-
sjóð og aðra opinbera sjóði, svo og
Landsbanka íslands og Utvegsbank-
ann sáluga.
En síðan hefur mikið vatn runnið
til sjávar. Meistarakokkar kvótakerf-
isins komu fljótlega til sögunnar.
Reiknuðu þeir út stórgróða í formi
óveidds físks sem syndandi væri allt
í kringum landið. Breytti það engu
þótt fískurinn væri óveiddur og
ósýnilegur. Þarna voru fleiri hundruð
milljarða króna gróði á ferðinni, að-
eins ef kvótakefíð kæmist á (bréf-
dúfu hagfræðin). Við þetta mottó
sitt halda þeir sig enn í dag. Ekki
þyrfti að hafa áhyggjur af stöðugum
nýbyggingum skipa, ungfíski, hrygn-
ingarfíski, æti í sjónum, veiðarfæram
upp í fleiri tonn, sem hægt er að
fara með yfir hvað sem er, hvenær
sem er, í hvaða veðri sem er. Nú eru
liðin níu ár síðan kvótakerfíð kom
á. Heldur fer minna fyrir gróðanum
en ætlað var. Yfirkokkurinn sjálfur
er þó undanskilinn, hann fær sínar
föstu tekjur frá LÍÚ í formi gjalda
frá gjaldþrota útgerð og getur
áhyggjulaust ávaxtað sitt pund á
háum vöxtum. Tekjur sem koma
ekki frá óveiddum fiski.
Fljótlega eftir tilkomu kvótakerfis-
ins raku gamlir ryðkláfar sem búið
var að leggja upp úr öllu valdi í verði.
Eina skilyrðið var að þeim fylgdi ein-
hver kvóti og kannski slegið fyrir
öllu, enda kvótinn það verðmætur
að öllu skipti að fá kvótann hvað sem
það kostaði.
Eftir þessi níu ár eru reiknimeist-
arar kvótakerfísins enn að reikna út
gróðann í óveiddum fiski. Eina skýr-
inguna á því að gróðinn lætur á sér
standa segja þeir þá að útlendingar
fái ekki að kaupa kvóta í félagi með
íslendingum. Yfírskuldsett fyrirtæki
eigi að geta selt útlendingum hlut í
kvótanum til að geta haldið áfram
að bjóða í kvóta og haldið áfram að
tapa og síðan verður væntanlega
seldur meiri hlutur eftir meira tap.
Seðlabankínn
í brennipunkti
eftir Þorvald
Gylfason
Bankarekstur er ef til vill ekki
elzti atvinnuvegur heims, en bankar
hafa þó fylgt manninum í árþúsund-
ir í einni eða annarri mynd. Bankar
skipta máli. Seðlabankar eru sér-
staklega mikilvægar stofnanir. Mik-
ilvægi þeirra hefur aukizt á síðustu
áram í kjölfar mikilla breytinga í
efnahagslífi þjóðanna. Seðlabankar
fara með hluta framkvæmdavalds á
sviði peningamála og geta þess
vegna haft veruleg áhrif á gengis-
skráningu, gjaldeyrisviðskipti, útlán
bankakerfisins og vexti meðal ann-
ars. Auk þess geta seðlabankar haft
mótandi áhrif á starfsumhverfi
banka og annarra íjármálastofnana,
ekki sízt ef þeir hafa bankaeftirlit á
sinni könnu, eins og tíðkast til að
mynda hérlendis. Reynslan sýnir, að
góð seðlabankastjórn getur skipt
sköpum fyrir stefnumótun stjórn-
valda í efnahagsmálum og um leið
fyrir lífskjör og velferð almennings.
Vond bankastjóm getur að sama
skapi valdið miklum skaða.
I
Því er ekki að leyna, að stjórn
peningamála og ýmissa annarra
þátta efnahagsmála hefur ekki tek-
izt mjög vel í löndunum í kringum
okkur síðast liðin 20 ár. Árin eftir
fyrstu olíuverðshækkunina 1973-74
færðist verðbólga mjög í aukana í
iðnríkjunum meðal annars vegna
ónógs aðhalds í peningamálum.
Lausatök í ríkisfjármálum lögðust
víða á sömu sveif, enda var ríkishall-
anum mætt með aukinni peninga-
prentun að nokkru leyti. Verðbólgan,
sem hlauzt af öllu þessu auk ann-
ars, var að vísu barnaleikur á ís-
lenzkan mælikvarða, en hún kallaði
engu að síður á harkaleg viðbrögð,
sem eiga trúlega nokkurn þátt í
miklu atvinnuleysi, sem hefur hrjáð
iðnríkin, einkum Evrópulöndin, síðan
1980. Angar þessa vanda teygja sig
nú til Norðurlanda og hingað heim.
Að því hlaut að koma. Hér heima
hefur atvinnuleysi tífaldazt á örfáum
árum.
Flestar þjóðirnar í kringum okkur
hafa bragðizt við þessum vanda með
því meðal annars að veita seðlabönk-
um aukið sjálfstæði gagnvart stjórn-
völdum síðustu ár. Nýleg lög um
sænska seðlabankann era til marks
um það. Aukið sjálfstæði seðlabanka
hefur verið talið æskilegt til að
skerða aðgang ríkisins að lánsfé í
seðlabönkum til að hamla gegn pen-
ingaprentun og verðbólgu og jafn-
framt til að draga úr afskiptum
stjómmálamanna af vöxtum og
gengi frá degi til dags. Með þessu
hefur verið stefnt að aukinni stað-
festu og auknum styrk í stjóm pen-
ingamála.
Rökin fyrir auknu sjálfstæði
seðlabanka eru öðrum þræði vald-
dreifíngarrök. Þau eru sömu ættar
og rökin fyrir aðgreiningu fram-
kvæmdavalds, löggjafarvalds og
dómsvalds. Reynsla liðinna ára
bendir til þess, að verðlag sé yfir-
leitt stöðugast í þeim löndum, þar
sem seðlabankinn er tiltölulega
óháður duttlungum stjórnmála-
manna í örvæntingarfullri atkvæða-
leit, þótt seðlabankar hljóti auðvitað
að starfa á ábyrgð rétt kjörinna
stjórnvalda og undir eftirliti þeirra,
þegar allt kemur til alls, ekki síður
en hæstiréttur til dæmis. Við lifum
í lýðræðisríki. Seðlabanki á ekki að
vera ríki í ríkinu, en hann á ekki
heldur að vera handbendi ístöðu-
lausra stjórnmálamanna. Það er
'hægt að skýra höfuðrökin fyrir
auknu sjálfstæði seðlabanka með
einföldu dæmi úr daglegu lífi. Þeir,
sem eiga við ofþunga að etja, reyna
stundum að halda í við sig með því
að setja sér einfaldar reglur eins og
til dæmis að fara með kökukassann
úr eldhúsinu niður í kjallara til að
falla þá síður í freistni. Þetta er ein-
föld regla, sem hefur reynzt mörgum
vel. Með sama hætti hafa stjórn-
málamenn víða í nálægum löndum
séð sér hag í því að reisa skorður
við eigin afskiptum af seðlabanka-
málum. Þeir hafa farið með seðla-
bankann niður í kjallara. Þetta er
engin nýlunda. Ódysseifur fór eins
að, þegar hann Iét binda sig við
mastrið, eins og Guðmundur Magn-
ússon prófessor hefur lýst í prýðilegu
ritgerðasafni, sem Hagfræðistofnun
Háskólans gaf út í fyrra.
II
Nýtt frumvarp til laga um Seðla-
banka íslands, sem viðskiptaráð-
herra hefur lagt fram á Alþingi, tek-
ur tillit til þeirra sjónarmiða, sem
lýst er að framan. Þar er meðal
annars gert ráð fyrir því, að Seðla-
bankinn losni undan áhrifum stjóm-
málamanna að nokkra leyti til betra
samræmis við skipan seðlabanka-
mála í öðrum löndum. Nýju laga-
ákvæði um hæfniskröfur, sem gera
verði til bankastjóra Seðlabankans,
er að gefnu tilefni ætlað að koma í
veg fyrir það, að stjórnmálamenn
geti komið sjálfum sér eða hver öðr-
um í bankastjórastöður í Seðlabank-
anum að loknum stjórnmálaferli.
Annað ákvæði frumvarpsins, sem
þjónar sama tilgangi, er á þá leið,
að bankastjórastöður við Seðlabank-
ann skuli auglýstar til umsóknar,
þegar þær losna, þannig að yfir-
stjórn bankans (það er bankaráðið)
geti valið úr hópi sem hæfastra
umsækjenda og viðskiptaráðherra,
sem skipar bankastjóra, sé bundinn
við þá umsækjendur, sem bankaráð-
ið mælir með, eftir föstum reglum.
Af þessu má ráða, hversu mikilvægt
það er, að bankaráðið sjálft sé vel
skipað og frumstæðir flokkser-
indrekar komi þar hvergi nærri.
Bankaráð Seðlabankans er reyndar
mjög vel skipað nú. í ráðinu sitja
meðal annars tveir mikils metnir
prófessorar í viðskipta- og hagfræði-
deild Háskóla íslands og forstjóri
eins virtasta tryggingafélags lands-
ins. Þessir menn láta ekki segja sér
fyrir verkum.
Þrátt fyrir þessi ákvæði, sem eru
til mikilla bóta, gengur frumvarpið
að minni hyggju ekki nógu langt í
þá átt að draga úr afskiptum stjórn-
málamanna af Seðlabankanum. Það
má ráða af því, að frumvarpið gerir
ráð fyrir þrem bankastjórum eftir
sem áður, þótt slík skipan tíðkist
yfírleitt ekki í öðrum löndum. Hætt-
Þorvaldur Gylfason
„Seðlabankinn getur
ekki markað skynsam-
lega, trausta og trú-
verðuga stefnu í pen-
ingamálum landsins,
svo sem honum ber
skylda til samkvæmt
lögum, nema sljórnend-
ur hans og starfsmenn
séu hafnir yfir sljórn-
mál og flokkadrætti og
njóti virðingar meðal
þjóðarinnar.“
an við það að hafa þijá bankastjóra
frekar en einn er sú, að stjórnmála-
flokkarnir haldi áfram að skipta
bankastjórastólum á milli sín, jafn-
vel þótt sú skipan hafi gefizt illa og
eigi engan rétt á sér lengur.
Hvað um það, þegar frumvarp
viðskiptaráðherra er skoðað í heild,
gegnir það nokkurri furðu, með
hvaða hætti fréttir hafa verið fluttar
undangengin misseri af fyrirhug-
uðum mannabreytingum í banka-
stjórn Seðlabankans á þessu ári. í
fjölmiðlum hafa birzt með reglulegu
millibili fregnir af alls kyns hugsan-
legum hrókeringum og hrossakaup-
um í tengslum við væntanletrar
breytingar á ríkisstjórn landsins.
Þetta hefur valdið því, að fólkið í
landinu lítur yfírleitt svo á, að Seðla-
bankinn sé eftir sem áður skiptimynt
í ógeðfelldu valdabraski stjórnmála-
manna. Þessi misskilningur virðist
stafa af því, að blaðamenn og aðrir,
sem um málið hafa fjallað, hafa
ekki gert sér fulla grein fyrir mál-
avöxtum. Það segir sig sjálft, að úr
því að viðskiptaráðherra hefur lagt
fram frumvarp á Alþingi, þar sem
kveðið er á um það, að bankastjóra-
stöður í Seðlabankanum verði aug-
lýstar til umsóknar, þegar þær losna,
þá hlýtur ráðherrann að líta svo á,
að með því móti sé hag bankans
bezt borgið við núverandi aðstæður.
Bankaráðið hlýtur að sínu leyti að
vera áfjáð í að hafa þennan háttinn
á, enda var formaður ráðsins einn
aðalhöfundur framvarpsins, sem
liggur nú fyrir Alþingi.
III
Allir vita, hvers konar erfiðleikum
það er bundið að fá hæfa menn til
að gefa kost á sér til stjórnmála-
starfa, eins og málum er háttað á
þeim vettvangi. Fólkið í landinu hef-
ur fengið að fínna fyrir því. Seðla-
banki íslands er því miður sama
marki brenndur að nokkru leyti
vegna mikilla og óeðlilegra afskipta
stjórnmálamanna. af málefnum
bankans langt umfram það, sem
tíðkast í nálægum löndum. Þessi
afskipti, sem lýsa sér meðal annars
í þrískiptingu bankastjórnarinnar,
hafa dregið þrótt úr bankanum og
fyrt álit hans meðai almennings.
Við íslendingar eigum blessunar-
lega marga vel menntaða, hæfa og
reynda menn, sem gætu veitt Seðla-
bankanum trausta og farsæla for-
ustu á næstu árum. En til þess að
tryggja Seðlabankanum slíka starfs-
krafta er nauðsynlegl að auka sjálf-
stæði bankans innan stjórnkerfísins.
Nauðsyn þess að reisa skorður við
afskiptum stjórnmálamanna af
Seðlabankanum og af bönkum yfír-
leitt verður enn brýnni fyrir bragðið.
Seðlabankinn getur ekki markað
skynsamlega, trausta og trúverðuga
stefnu í peningamálum landsins, svo
sem honum ber skylda til samkvæmt
lögum, nema stjórnendur hans og
starfsmenn séu hafnir yfír stjórnmál
og flokkadrætti og njóti virðingar
meðal þjóðarinnar.
Höfundur er prófessor við
Háskóla íslands.
-I-