Morgunblaðið - 18.07.1993, Blaðsíða 10

10
MOKGUNBLADID SlJNNUDAGLÍl 18.' JÚLÍ 1993
Sérstakt félag stofnaé tímabund-
ið um rekstur Smjörlíkis hf.r með
nýjum framkvæmdastjóra
G SKIntlR
í SttGO SÓLAR
eftli Agnesi Bragadóttur
FLEST virðist hafa gengið Smjörlíki hf. í haginn, að minnsta kosti
fyrstu tvo áratugina eftir að Davíð Scheving Thorsteinsson tók við
sljórnartaumnum fyrir 29 árum. Hann hafði þá starfað hjá fyrirtækinu
frá því 1951, og hefur því samtals starfað þar í 42 ár. Davíð, sem
varð framkvæmdastjóri Smjörlíkis hf. 1964 var fullur starfsorku, nýrra
hugmynda og sannfæringar um að fyrirtækið ætti og gæti fært út
kvíarnar. Hann hafði rétt fyrir sér, því næstu 20 árin eða svo gekk
bókstaflega allt upp í rekstrinum. Fullyrt er að allt hafi leikið í hönd-
um Davíðs og að hann hafi vart getað klikkað í mikilvægum málefnum
framan af. Framleiðsluákvarðanir á borð við jurtasmjörlíki, sólblóma,
trópikana, sóda-stream og Svala reyndust mikil lyftistöng og voru
grundvöllurinn að því að fyrirtækinu óx ört fiskur um hrygg. Davíð
er auðvitað þekktur fyrir hæfileika sína á sviði framleiðslu og kynning-
ar. Fáir ef nokkrir standa honum á sporði hér á landi, þegar um kynn-
ingar er að ræða, til dæmis í fjölmiðlum, enda hefur Smjörlíki hf.
notið ómældra vinsælda og meðal annars í tvígang verið vinsælasta
fyrirtæki landsins, jafnvel þótt það hafi þurft að halda auglýsinga- og
kynningarkostnaði sínum í algjöru lágmarki, vegna erfiðrar afkomu
undanfarin ár. En þótt aðallega hafi verið um skin að ræða á göngu
Smjörlíkis á sjöunda og áttunda áratugnum og framan af þeim níunda,
þá hafa skúrirnar reynst ærið dýrar dembur, nú síðustu árin - Sólkóla-
dembur og vatnsdembur, sem kostað hafa hundruð milljóna króna.
Smjörlíki var og er í meginatrið-
um, í eigu fjögurra fjöl-
skyldna: Fjölskyldu Ragnars
í Smára, fjölskyldu Davíðs
Scheving Thorsteinssonar,
fjölskyldu Gunnars J. Friðrikssonar
og fjölskyldu Þorvaldar Thoroddsen.
Auk þess eiga nokkrir smærri hlut-
hafar hlut.
Að sögn Davíðs var fyrirtækið í
miklum fjárhagskröggum þegar
hann tók við stjórn þess fyrir tæpum
30 árum síðan. Skýringuna á því
segir Davíð vera þá, að smjörlíki
hafði í áratugi verið vísitöluframleitt
undir verðlagseftirliti. Fyrirtækið var
þá rekið í 320 fermetra leiguhús-
næði, en er nú í 10 þúsund fermetra
eigin húsnæði.
Mikil velgengni í 20 ár
Fljótlega eftir að Davíð tók við
stjórninni var hafín framleiðsla á
jurtasmjörlíki, sem reyndist vera
mjög vel heppnuð framleiðsla. 1974
hófst svo framleiðsla á trópikana,
sem gekk einnig mjög vel. Síðar
komu aðrar velheppnaðar vöruteg-
undir til sögunnar, eins og sólblómi
og Svali. Loks má geta soda-stream,
sem beinlínis sló í gegn hér á innlend-
um markaði, og var til nánast á
hveiju heimili í landinu, ekkert síður
en Morgunblaðið!
Skuldastaða fyrirtækisins í dag
er geysilega erfið. Bókfærðar skuldir
þess voru um síðustu áramót 1.033
milljónir króna, samkvæmt því sem
Davíð hefur upplýst hér í blaðinu.
Erfítt er að segja til um hversu mik-
iis virði eignir Smjörlíkis eru, en sam-
kvæmt skilyrtu samkomulagi lána-
stofnana og Smjörlíkis, eru eignir
metnar á um 650 milljónir króna,
að frátöldum vörumerkjum og við-
skiptavild, en það er sú upphæð sem
aðilar eru sammála um að reksturinn
geti staðið undir í skuldum.
Gengið er út frá því að sérstakt
rekstrarfélag verður stofnað tíma-
bundið, einhvern næstu daga, um
rekstur Smjörlíkis hf. A því tímabili
hefur verið ákveðið af Smjörlíki hf.
og helstu lánardrottnunum, íslands-
banka, Iðnlánasjóði og Iðnþróunar-
sjóði, samkvæmt þeim upplýsingum
sem ég hef aflað mér, að Arni Gunn-
arsson, sem áður var framkvæmda-
stjóri Ewos hf. stjórni rekstri félags-
ins. Samkvæmt sömu upplýsingum
er Ámi maður sem lánastofnanir
treysta til þess að annast reksturinn
á meðan á þetta millibilsástand var-
ir, enda verður fyrirtækið rekið fyrir
fé lánastofnananna. Hið nýja rekstr-
arfélag verður í eigu Smjörlíkis hf.
og tilgangurinn með stofnun þess,
er að tryggja að verðmæti viðskipta-
vildar fyrirtækisins varðveitist, en
talið er að einungis með fullum
rekstri verði slíkt mögulegt, þar sem
verðmæti myndu þegar glatast að
miklu leyti, kæmi til stöðvunar
rekstrar.
Stjóm Smjörlíkis samþykkti sam-
komulag framkvæmdastjórans og
lánastofnana á fundi sínum sl. föstu-
dag, þar sem niðurstaðan mun hafa
verið sú að stjómin teldi að hún
ætti ekki annarra kosta völ. Sam-
kvæmt samkomulaginu þá verður
það höfuðverkefni framkvæmda-
stjórans, Davíðs Scheving Thor-
steinssonar næstu mánuðina að
stjóma þeirri fjárhagslegu end-
urskipulagningu sem ákveðin hefur
verið, samningum við lánardrottna
og erlenda samstarfsaðila og að afla
nýs hlutaijár til rekstrarins að upp-
hæð 80 til 100 milljónir króna.
Nú þegar fregnir berast af því að
fyrirtækið Smjörlíki hf. sem gjarnan
gengur bara undir nafninu Sól, sé í
slíkum þrenginum, að fjárhagsleg
endurskipulagning, með hlutafjár-
aukningu, samningum við lánar-
drottna, sem feli í sér niðurfellingu
skulda og/eða skuldbreytingu í víkj-
andi lán, standi fyrir dyrum, velta
menn vöngum yfír því hvað gerði
það að verkum að svo er komið fyr-
ir Smjörlíki hf. Hvaða ákvarðanir
voru teknar, sem hefðu betur aldrei
verið teknar? Hvaða breytingar áttu
sér stað í rekstrarumhverfí fyrirtæk-
isins sem gerðu það að verkum að
reksturinn gekk ekki sem skyldi?
Var einhver einn megin orsakavaldur
þess að svo fór sem fór og hver þá?
Fjárfesting upp 6-700 milljónir
á núvirði
Það var á árunum 1984-1985 sem
ákvörðun var tekin um það af Smjör-
líki hf. að hefja gosdrykkjafram-
leiðslu, en á þessum tíma var fyrir-
tækið rekið með geysilegum hagn-
aði. Við það að hefja framleiðslu
gosdrykkja þurfti að sjálfsögðu að
ráðast í miklar fjárfestingar á vélum
og tækjum, auk húsnæðis. Umbúða-
verksmiðja, átöppunarverksmiðja
goss/vatns og geysistórt lagerhús-
næði voru byggð á sama tíma, og
kostuðu á núvirði 6-700 miiljónir
króna, eftir því sem næst verður
komist.
Þótt fyrirtækið hafi verið rekið
með miklum hagnaði þegar ákvörðun
um gosdrykkjaframleiðslu var tekin,
er það engu að síður mat flestra í
dag, að við þessar ijárfreku fjárfest-
ingar, hefði verið skynsamlegt að
bjóða út nýtt hlutafé, og afla þar
með „þolinmóðs ijár“ til þess að
standa undir fjárfestingunum, þar
til þær væru farnar að borga sig og
skila apknum arði.
Þetta var aldrei gert, og hugsan-
lega liggur upphaf ógæfunnar ein-
mitt í þeirri afstöðu eigendanna,
fárra fjölskyldna, að vilja ekki bjóða
út hlutafé, þar sem þær munu hafa
litið svo á að með hlutaijárútboði
væri verið að rýra þeirra eignarhlut
í fyrirtækinu. Á sama tíma og fyrir-
tækið margfaldaðist að stærð og
umsvifum, mátti aldrei bjóða út nýtt
hlutafé, heldur voru fjárfestingar
íjármagnaðar með hagnaði fyrirtæk-
isins og lánsfé, sem hefur á undan-
förnum árum orðið æ dýrara.
Sólkóla vondur drykkur
Markmiðið með gosdrykkjafram-
leiðslunni var engu minna en það að
fara út í samkeppni við risana sjálfa,
Kóka kóla og Pepsí kóla. Sólkóla
skyldi barnið heita, og ætlunin var
sú, af háifu stjórnenda fyrirtækisins,
að ná hér verulegri markaðshlutdeild
með framleiðslunni, eða að minnsta
kosti 10%.
Skemmst er frá því að segja að
Sólkóla reyndist vera algjört „fíaskó“
því drykkurinn var gjörsamlega mis-
heppnaður; dósirnar láku, gosið
hvarf úr drykknum, vökvinn fúlnaði
og bragðið af framleiðslunni þótti
hreinlega vont. Það má því segja að
vopnið í höndum Smjörlíkis, til þess
að stefna inn á markað erlendu gos-
risanna, Kók og Pepsí, hafí reynst
bitlaust með öllu, og átti eftir að
kosta Smjörlíki gífurlegar fjárhæðir
og vandræði. Geysilegur kostnaður
við uppbyggingu Sólkólaframleiðsl-
unnar gekk mjög nærri fyrirtækinu,
því þrátt fyrir framleiðslu í tvö ár,
seldist svo til ekkert af drykknum.
Smjörlíkismenn voru sannfærðir
um að fyrirtækið myndi ná miklum
árangri á markaði þegar þéssi mis-
heppnaða gosdrykkjaframleiðsla var
hafín, því með sóda-stream fram-
leiðslu sinni, taldist forráðamönnum
fyrirtækisins til að þeir hefðu náð
um 26% hlutdeild af drykkjarvöru-
markaðnum. Eftir að ljóst’ varð að
Sólkóla væri það fíaskó sem það
reyndist vera, varð til ný framleiðslu-
tegund, ískóia, sem hefur nú um 10%
markaðshlutdeild, að sögn Davíðs.
Davíð lýsir yfir mikilli ánægju með
fskóla og segir að ef bragðefni þess
drykkjar hefðu verið í upphaflegu
framleiðslunni, og þeir tæknilegu
örðugleikar sem á upphafsárum
framleiðslunnar hrjáðu fyrirtækið
ekki verið fyrir hendi, hefði aldrei
farið sem fór.
En þótt hlutdeildin sé þessi, þá
er ekki endilega þar með sagt að um
slíkt gróðafyrirtæki sé að ræða í
ískólaframleiðslunni, þar sem fyr-
irtækið hefur boðið drykkinn á lægra
verði en Kók _og Pepsí selja sína
drykki og þar af leiðandi líklega ekki
hagnast svo mikið á framleiðslunni.
Davíð er þó sannfærður um ágæti
drykkjarins og að sala hans eigi
bjarta framtíð fyrir sér. Nú hafi fyrir-
tækið náð tökum á þeirri tækni, sem
það átti í vandræðum með, fyrst eft-
ir að verksmiðjan fór í gang. Heilt
ár hafi tekið að uppræta Ieka í dósun-
um óg ýmsir aðrir tæknilegir örðug-
leikar hafí reynst fyrirtækinu fjötur
um fót um langt skeið.
Hroðaleg mistök
„Vissulega voru það hroðaleg mi-
stök, hvernig tókst til með Sólkóla,
bæði hvað varðaði bragðið á drykkn-
um og hönnunina á miðanum. Þá
voru það tímamótamistök hjá mér
að gera mér ekki grein fyrir því
hversu langan tíma tæki að þjálfa
starfsfólkið í framleiðslu á dósinni,"
segir Davíð „Sömuleiðis voru það
skelfileg mistök að fá ekki inn í rekst-
urinn nýtt hlutafé, sem hefði á þess-
um tímapunkti verið leikur einn. Þá
hefðum við ekki þurft að skuldsetja
fyrirtækið með þeim hætti sem við
gerðum, því á þessum tíma erum við
að byggja umbúðaverksmiðjuna,
gosdrykkjaverksmiðjuna og byggja
upp lagerinn, þannig að fjárfestingin
var gríðarleg, þar sem aílt þurfti að
gerast á sama tíma.“
Sá fyrir þróun
gosdrykkjaumbúða
Þótt svo illa hafi tekist til um
upphaf gosdrykkjaframleiðslu
Smjörlíkis hf. hefur verið bent á að
Davíð hafí verið mjög framsýnn að
því er varðaði þróun gosdrykkja-
umbúða. Hann hafi séð það fyrir að
dósir myndu leysa glerflöskurnar af
hólmi hér á landi sem annars staðar
og því ákveðið að ráðast í byggingu
dósaverksmiðju og framleiðslu plast-
dósarinnar með álloki, sem þá var
algjör nýjung á markaðinum. Jap-
anska fyrirtækið Nissei kynnti þessa
nýjung sem tæknilega byltingu á
Interpack í Dússeldorf árið 1984, og
er talið að við japanska fyrirtækið
hafí verið að sakast, hversu illa tókst
að hafa lokunina þétta á milli plast-
dósar og álloks.
Raunar er því einnig haldið fram,
að þessi ákvörðun Davíðs hefði ugg-
laust reynst fyrirtækinu farsæl, ef
keppinautarnir hjá Pepsí hefðu ekki
haft hugboð um áform hans. Þeir
hafí því getað brugðist mun skjótar
við þessari nýjung frá Smjörlíki hf.
en ráð hafí verið fyrir gert. Ragnar
Birgisson hjá Pepsi fór þegar þetta
var til Kaupmannahafnar og keypti
notaða dósaáfyllingarvél. Pepsí tókst
því að ná frumkvæðinu frá Smjörlíki
og koma Pepsí í dósum á markað,
nokkrum vikum áður en dreifing
hófst á hinu misheppnaða Sólkóla.
Þegar Sólkóla hafði verið á mark-
aði, án nokkurs söluárangurs í tvö
ár, var farið að þrengja all verulega
að fjárhag Smjörlíkis. Því var tekin
ákvörðun um það árið 1987 að fara
út í ákveðna fjárhagslega endur-
skipulagningu fyrirtækisins og afla
nýs hlutafjár. Samið var við lánar-
drottna um skuldbreytingu og safnað
nýju hlutafé, að upphæð um 70 millj-
ónir króna, á verðlagi ársins 1987.