Morgunblaðið - 18.07.1993, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. JUU 1993
+
MORGUNBLAÖIÐ SUNNUDAGUR 18. JÚLÍ 1993
23

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Kringlan 1, 103 Reykjavík. Símar: Skiptiborð 691100. Auglýsingar:
691111. Áskriftir 691122. Áskriftargjald 1368 kr. með vsk. á mánuði
innanlands. í lausasölu 125 kr. með vsk. eintakið.
• *
Okukennsla og
ábyrgð í umferðinni
1~lram kom í Morgunblaðinu á
fímmtudag að um helmingur
peirra, sem þreyttu skriflegt ökupróf
fyrstu vikuna eftir að pró'fkröfur voru
hertar, hefði fallið. Fallið á skriflega
prófinu hefur nú minnkað og er að
jafnaði um 20%, en var 10-12% áður.
í samtali Morgunblaðsins við Ingólf
Á. Jóhannesson, forstöðumann öku-
námsdeildar hjá Umferðarráði, kom
fram að kröfur á akstursprófum yrðu
hertar á næstunni, en nú er nær undan-
tekning að menn falli á akstursprófí.
Þetta eru ánægjulegar fréttir. Þótt
auðvitað sé ekkert ánægjuefni að menn
falli á prófum, var kominn tími til að
herða kröfur á ökuprófi. Unglingamir,
sem leggja stund á ökunám, virðast
stundum vera í keppni um það hver
tekur fæsta ökutíma og sumir virðast
sleppa ódýrt frá akstursprófmu.
Tölur lögreglu og Umferðarráðs um
slys af völdum ungra ökumanna benda
til þess að reynslu- og þekkingarleysi
hái þeim í umferðinni. Á síðasta ári
skráði lögregla 103 umferðarslys af
völdum sautján og átján ára öku-
manna. Það eru miklu fleiri slys en
aðrir aldurshópar valda. í 37% tilfella
var orsök slyssins reynsluleysi öku-
manns; fálmkennd viðbrögð eða við-
vaningslegt aksturslag. Of hraður
akstur var orsök 23% slysanna.
Á síðasta ári ollu sautján ára öku-
menn 74 slysum, þar sem fólk meidd-
ist eða slasaðist. Alls slösuðust 123 í
þessum slysum, þar af 12 alvarlega.
Athyglisvert er að skoða aldurssam-
setningu hinna slösuðu; 105 af 123
eru á aldrinum 15-20 ára, flestir far-
þegar hjá ökumönnum, sem ollu slys-
um. Þessi slys á ungu fólki eru of
hátt verð fyrir „reynsluakstur" á göt-
um og þjóðvegum.
Reynslan sýnir því ljósiega fram á
nauðsyn þess að bæta ökukennsluna.
Hertar kröfur á prófum þjóna hins
vegar aðeins þeim tilgangi að hleypa
ekki út í umferðina fólki, sem ræður
ekki við það vandasama verkefni að
stjóma bifreið. Til þess að gera sem
flesta að góðum ökumönnum verður
að vanda undirbúning prófsins betur.
Síðastliðið vor varð að lögum frumvarp
Þorsteins Pálssonar dómsmálaráð-
herra um breytingar á umferðarlögum,
en samkvæmt því eiga unglingar í
ökunámi þess kost að öðlast mun meiri
reynslu en nú er, áður en þeir þreyta
bílpróf. Ungmennum verður leyft að
hefja ökunám fyrr en nú er, eða sex
mánuðum fyrir sautján ára afmælið í
stað þriggja. Eftir kennslu hjá öku-
kennara, sem samsvarar þeirri, sem
nú er látin í té, eiga ökunemar síðan
rétt á að fá skipaðan sérstakan leið-
beinanda, til dæmis foreldri eða eldra
systkini, sem leiðbeinir þeim við
reynsluakstur. Að þessu reynslutíma-
bili loknu gefst þeim síðan kostur á
að þreyta bílprófið. Þessi tilhögun
mun, ef rétt er á haldið, verða til þess
að mun færri koma út í umferðina hér
um bil reynslulausir í akstri. Vonandi
stuðlar það að fækkun slysa.
Enn hefur hins vegar ekki verið
bætt úr tilfinnanlegum skorti á æfinga-
svæði fyrir ökunema. Gerð slíks svæð-
is hefur verið ti! umræðu um árabil
en ekkert orðið úr framkvæmdum.
Spyija má hvort ökuskólar, í samvinnu
við Umferðarráð og dómsmálayfirvöid,
ættu ekki að gera gangskör að því að
hrinda þeim áformum í framkvæmd.
Því fylgir mikil ábyrgð að aka bif-
reið. Ökumaðurinn ber ábyrgð á eign-
um, lífi og limum sjálfs sín, farþega
sinna og annarra vegfarenda. Því mið-
ur virðist stundum skorta á ábyrgðar-
tilfínningu ungra ökumanna, sérstak-
lega hvað varðar ökuhraða. Það er
ekki nóg að verð^ndi ökumenn njóti
betri kennslu en verið hefur, þeir verða
einnig að temja sér ábyrgð og virðingu
fyrir samferðamönnunum í umferðinni.
15
i.ÞAÐ ER I
mikilvægri sköpun
sem allir hlutir verða
nýir. Við rekumst
hvarvetna á þetta í
hefðbundum íslenzk-
um skáldskap og þurf-
um ekki annað en svipast um í lítt
kunnu kvæði eftir Jóhann Siguijóns-
son, Tárinu. í niðurlagi þess bregður
skáldið upp mynd sem gerir harla
hefðbundið og raunar klassískt og
lúið tungutak að nýjum marktækum
skáldskap:
Svara þú, fiðrildi,
og til flugs þér lyftu:
kem ég ei að utan
úr köldu regni,
en áðan hvíldist ég
á ungu blómi
í hönd þess,
er þú heitast unnir.
Slíkt nýmæli, svo flott sem það
er, getur ekki verið á færi neins
nema þess sem er í raun einn af
hinum fáu. Það er ekki aðalatriðið
hvaða tæki eru notuð við smíðina
heldur, hvemig þau eru notuð. Og
þá einnig hvort smiðurinn hefur
fengið í vöggugjöf einhvem af þeim
eiginleikum sem forfeður okkar
kenndu við dverga og listrænt hand-
bragð þeirra.
Líkt og leiftrið bjarta
loftið regnvott klýfur,
ef að óspillt hjarta
ástin fyrsta hrifur,
þannig skáldin allt í einu vinna
alla þá, sem lífsins hjartslátt finna,
væri ég aðeins einn af þessum fáu.
Þráttfyrir venjubundið tungutak
og ófmmlega notkun hjartans í þessu
ljóði er Jóhann Siguijónsson einn
þessara fáu og veit það raunar sjálf-
ur, hvað sem vangaveltum hans líð-
ur; ekki vegna hefðbundinna aðferða
einsog í þessu síðastnefnda erindi eða
venjubundins forms, þótt vel sé ort
í gömlum stíl, heldur vegna þeirrar
nýju og óvæntu hugsunar sem ein-
kennir sum beztu kvæði skáldsins.
Hann sá með nýjum augum, svo vitn-
að sé í Kristin E. Andrésson, og sem
slíkur tók hann þátt í að sauma ís-
lenzkri ijóðlist nýja, nothæfa flík úr
gömlu fati.
Við sjáum svona endursköpun í
rímuðu stagli einsog Heimsósóma frá
15. öld þegar skáldið talar um ágjöm
augu auðugs manns sem grimmt gin
HELGI
spjall
helvítis og á víð og
dreif í íslenzkum
skáldskap og þá einnig
oft í þýðingum einsog
þegar Sigurður frá
Arnarholti talar um
áralausan huga í ljóði
eftir Hamsún.
16 • SORG ER líklega fyrsta form-
byltingarljóðið á íslenzka tungu ef und-
an eru skildir ljóðsöngvar Davíðs kon-
ungs og aðrir sálmar Gamla testament-
isins sem hlíta ekki gömlum bragregl-
um íslenzkrar ljóðlistar. Það gerir Sorg
ekki heldur. Þar skilur m.a. á milli
þess og Saknaðar Jóhanns Jónssonar,
Unglingsins í skóginum eftir Halldór
Laxness sem er einskonar hughrifs-
skáldskapur og lausmálsljóðs Sigurðar
Nordals í Lognöldum í Fomum ástum
sem ég hef víst nefnt „fyrsta atómljóð-
ið á íslenzku" í ritgerð um bókina og
skáldskap hennar. Jóhann Hjálmarsson
nefnir þessa fullyrðingu mína í ís-
lenzkri nútímaljóðlist, þótt hún sé harla
umdeilanleg þegar haft er í huga að
Sorg var ort á öðrum áratug aldarinn-
ar (en kvæðið þó ekki prentað fyrren
í Vöku 1927). Jóhann tekur undir
ábendingar Hannesar Péturssonar sem
telur réttilega að Sorg sé upphaf nýs
tíma í íslenzkri ljóðlist einsog hann
greinir frá í formála sínum fyrir Fjórum
Ijóðskáldum í íslenzkum úrvalsritum,
Nýrómantíkin, en Hannes ferþó varleg-
ar í sakimar í Skímis-grein (1973) um
Jóhann Siguijónsson og Sorg og telur
ekki sé unnt að segja um einstakt kvæði
það marki „upphaf íslenzkrar nútíma-
)jóðagerðar“ - og má vel taka undir
það. Söknuður Jóhanns Jónssonar sem
prentaður var ári síðar, einnig í Vöku
(1928), er harla nýstárlegt kvæði á
þeim tíma en engin sú nýjung að ytra
formi og allri gerð sem Sorg var óneit-
anlega, enda einkennist kvæðið af
nokkuð ákveðinni Ijóðstafasetningu og
fastri hrjmjandi í samræmi við alda-
gamla íslenzka hefð. Það gerir fyrr-
ne&it kvæði Sigurðar Nordals í Fomum
ástum einnig. En Sorg er ort undir
alfijálsri hrynjandi, myndir dramatískar
og nútímalegar og líkingamál af allt
öðrum toga og nýstárlegra en menn
áttu að venjast í íslenzkri Ijóðlist einsog
Hannes Pétursson bendir á, þótt það
sé í fullu samræmi við margt af því
sem ort var erlendis um þær mundir
og áður. „Með þessu kvæði roðar í
rauninni fyrir nýjum tíipa,“ segir Hann-
es, en Jóhann Hjálmarsson sem telur
orðalagið í kvæðinu „náskylt heimi
ævintýra" (sylgja, gyltir knettir, rauður
dreki) fullyrðir að íslenzk nútímaljóðlist
hefjist með Sorg. Skáldið segir ekki
hug sinn, heldur sýnir hann, segir
Hannes Pétursson, birtir „hugarástand
sitt með því að velja þær sýnir... sem
bezt gefa það til kynna“. Þetta sé „eitt
höfuðeinkennið á ljóðum mjög margra
skálda á seinni tímum“.
Allt er þetta rétt og þá verðum við
einnig að hafa hugfast að nýnæmið í
Fomum ástum (1919) sem skrifað er
á öðrum áratug aldarinnar er fremur
fólgið í „ljóðabrotum í sundurlausu
máli“, þ.e. prósaljóðum, eða öllu heldur
ljóðrænum prósa, en endursköpun ljóð-
listar sem hélt einkennum sínum að
mestu fram yfir heimsstyijöidina síð-
ari. Unglingurinn í skóginum var ekki
ortur fyrren 1924-25 og þar eru notað-
ir ljóðstafir einsog í kvæði Nordals í
Lognöldum. Flugur Jóns Thoroddssens
(1922) eru einnig fremur í ætt við
prósaljóð en kvæðagerð. Slík verk verða
ekki talin til formbyltingar. Sorg er því
einstætt á þessum árum og algjör nýj-
ung í íslenzkri ljóðlist með sama hætti
og sundurlaust mál Fomra ásta sem
þá var einsdæmi í íslenzkum bókmennt-
um einsog bent er á í fyrmefndri rit-
gerð minni, og engin tilviljun að Hel
kemur þar við sögu.
*
P.S. Eg hef fengið sterk viðbrögð og
þónokkur bréf vegna pistilsins um Bæn
sr. Matthíasar og þakka ég það, svoog
grein Garra í Tímanum og ábendingu
Helga Hálfdanarsonar hér í blaðinu sem
var vináttusamleg og honum lík. Þessi
viðbrögð sýna mér og sanna, hve ljóð-
listin á enn marga vini óg aðdáendur
hér á landi. Það er mér fagnaðarefni.
Svo getur sitt sýnzt hveijum — og
held ég engan veginn fram sérvizku
minni. Hún hefur ekkisízt kallað séra
Matthías til vitnis um nýsköpun, djarf-
lega orðnotkun og óvæntar skírskotan-
ir í Ijóðlist. En kannski er ég á þunnum
ís — og þó(!) Skáld eru til alls Iíkleg.
Þeim leyfist jafnvel að lesa nýja hug-
mynd úr gömlum texta!
Góður skáldskapur hneppir ekki
hugsun lesandans í fjötra, breytír ekki
himni í asklok, heldur sýnir hann inní
nýjar víðáttur og blæs okkur í bijóst
nýjum óvæntum skáldskap: breytír
okkur semsagt í skáld. Stundum er
þessi nýi veruleiki einungis sjónhverfíng
en hún getur einnig verið mikilvæg
reynsla einsog önnur ævintýri.
M
(meira næsta sunnudag)
Margir Vesturlandabú-
ar hafa á undan-
förnum árum haft
vaxandi áhyggjur af
þeim áhrifum sem
Austurlandabúar,
ekki síst Japanir,
hafa öðlast á síðast-
liðnum áratugum. Ástæðan er einföld.
Japanir hafa náð undirtökum á fjölmörgum
mörkuðum sem áður tilheyrðu algjörlega
vestrænum fyrirtækjum. Gleggsta dæmið
er líklega bílaiðnaðurinn. Vesturlöndum
hefur hins vegar ekki að sama skapi geng-
ið vel að hasla sér völl á Japansmarkaði
með vörur sínar og hefur því vöruskipta-
jöfnuður Japans gagnvart flestum ríkjum
verið hagstæður um áraraðir.
Þessi ótti hefur auðvitað einnig endur-
speglast í vesturlenskri dægurmenningu
þar sem Japanir hafa tekið við því hlut-
skipti að vera ímynd hins illa í bókmennt-
um og kvikmyndum af Sovétmönnum og
áður Þjóðveijum. í Rising Sun, nýlegri
metsölubók bandaríska höfundarins Mich-
aels Chrichtons, er sögusviðið Bandaríki
nútímans þar Japanir ráða því sem þeir
vilja ráða. Með því að blanda saman skáld-
skap og raunverulegum dæmum dregur
Chrichton upp þá mynd, að Japanir séu
smám saman að taka yfir bandarískt sam-
félag. Fyrst hafí þeir fjárfest þar; nú vilji
þeir tryggja að landinu sé stjómað á þann
veg að tryggt sé að fjárfestingar þeirra
séu öruggar. Þeir hafí líka eyðilagt banda-
rískan iðnað, til dæmis sjónvarpsiðnaðinn,
stolið tækninni og haldið eigin mörkuðum
lokuðum. Með fjárstuðningi við háskóla í
Bandaríkjunum sé tryggt að þeir hafí
ávallt aðgang að nýjustu rannsóknum.
Með því beinlínis að kaupa fjölmarga há-
skóla sé tryggt að ekki verði hægt að
hefta aðgang Japana að bandarísku
menntakerfí þó svo að hin pólitísku sam-
skipti ríkjanna kunni að kólna í framtíð-
inni. í skáldsögu Crichtons er ástandið
jafnvel svo slæmt, að í Bandaríkjunum
virðist varla vera hægt að fá keyptan eitt
helsta þjóðartáknið, Budweiserbjór, heldur
er Asahibjórinn japanski orðinn sá vinsæl-
asti.
En hversu rík ástæða er til að óttast
eins konar japanska yfirtöku á Vesturlönd-
um? Kannski ekki svo mikil. Margir sér-
fræðingar í málefnum Austurlanda fjær
em þeirrar skoðunar, að Japanir muni á
næstu árum og áratugum þurfa að hafa
meiri áhyggjur af eigin þjóðfélagsupp-
byggingu en efnahagslegum og menning-
arlegum landvinningum í fjarlægum
heimsálfum. Þannig er hið pólitíska kerfí
Japans að hruni komið og það sama má
segja um marga þætti efnahagslífsins.
Sápukúlu-
hagkerfið
BRESKI BLAÐA-
maðurinn Chri-
stopher Wood lýsir
í bók sinni „The
Bubble Economy“
eða „Sápukúluhagkerfínu" hvernig stór-
kostleg mistök voru gerð í japönsku fjár-
málalífi á síðari hluta níunda áratugarins
sem gætu leitt til alvarlegrar efnahags-
kreppu í Japan. Wood, sem er yfirmaður
íjármálafrétta frá Austurlöndum fjær hjá
tímaritinu The Economist, segir í upphafí
bókar sinnar að það sé oftast lítill akkur
í því að vita það sem allir vita. Þannig sé
það mikið í tísku að fjalla um vandamál
bandarísks fjármálamarkaðar einfaldlega
vegna þess hversu augljós þau vandamál
séu. Það sé hins vegar ekki síður ástæða
til að hafa áhyggjur af Japan. Þótt landið
sé með fyrsta flokks efnahagskerfi sé það
með annars flokks fjármálakerfi.
Þrátt fyrir að stöðugleiki virðist hafa
einkennt Japan lengi vel áttu sér stað rót-
tækar breytingar á síðasta áratug. Vegna
utanaðkomandi þrýstings voru mörg lítil
skref tekin í fijálsræðisátt í efnahagslíf-
inu. Vextir voru gefnir fijálsir, tollar lækk-
aðir af ýmsum innfluttum varningi og
hömlum aflétt af verslunarrekstri. Þó að
þessar breytingar kunni að virðast smá-
vægilegar segir Wood að hafa beri hug-
fast að þær hafí stórbætt kjör hins al-
menna neytanda. Það verði hins vegar
meira að koma til þar sem ungir og jafn-
vel miðaldra Japanir séu mjög frábrugðnir
þeirri kynslóð sem varð að byggja landið
upp að nýju að lokinni síðari heimsstyijöld-
inni.
Wood bendir á að yngri Japanir hafi
mun nánari þekkingu á umheiminum en
forfeður þeirra. Þeir hafa einnig mun
meiri áhuga á neyslu og vilja njóta lífsins.
Þeir eru jafnvel reiðubúnir að fjármagna
neyslu sína með lántökum, nokkuð sem
til skamms tíma var óhugsandi í augum
flestra Japana. Öll viðskipti fóru fram með
reiðufé og einungis fyrirtæki tóku lán. Það
er enn lögfest að ef einstaklingur gefur
tvívegis út innistæðulausa ávísun er bank-
inn_ skyldugur til að loka reikningnum.
Á þessu varð hins vegar mikil breyting
á níunda áratugnum. Á tólf ára tímabili,
á árunum 1979-1991, sjöfölduðust skuld-
ir einstaklinga. Árið 1990 voru skuldir
einstaklinga í Japan orðnar sambærilegar
við skuldir einstaklinga í Bandaríkjunum.
Það sama átti sér stað hjá fyrirtækjum
og var ástæðan gífurleg lækkun vaxta.
Fjármagn varð nánast ókeypis. Þetta varð
til að breyta hegðun einstaklinganna.
„Það eru miklu róttækari breytingar að
eiga sér stað í Japan en margir japönsku-
mælandi sérfræðingar, sem hafa mikinn
hag af því að gera landið torskildara-en
það er í raun, vilja oftast vera láta. Japan-
ir eru ekki jafn furðulega frábrugðnir og
margir gaijin [útlendir] sérfræðingar halda
stundum fram þó að vissulega hafí þeir
sem eyþjóð tilhrieigingu til að líta á sjálfa
sig sem einstaka þjóð í einstöku landi. Á
hinn bóginn má auðvitað segja það sama
um Breta,“ segir Woods.
Wood segir að allt fram til ársloka 1989
hafi flestir Japanir og erlendir sérfræðing-
ar verið þeirrar skoðunar að hin stöðuga
útþensla í Japan myndi halda endalaust
áfram. Goðsagnirnar hafa nú flestar fallið
um sjálfar sig. í fyrsta lagi goðsögnin um
að verð á japönskum hlutabréfamarkaði
myndi ávallt halda áfram að hækka. í
öðru lagi að lóðaverð gæti ekki lækkað.
Og í þriðja lagi að hagvöxtur myndi ávallt
halda áfram.
Hinn 1. október 1990 hafði Nikkei-vísi-
talan fallið um 48% frá því hún 'náði há-
marki sínu hinn 31. desember 1989. Þegar
þar var komið sögu var 42% af fjármagni
hlutabréfamarkaða heimsins að finna í
Japan miðað við einungis 15% árið 1989.
Verðmæti hlutabréfamarkaðarins var
151% af vergri þjóðarframleiðslu Japana
miðað við einungis 29% árið 1980.
Hrunið þýddi því, að verðmæti að and-
virði 2,25 billjóna Bandaríkjadala voru
horfín.. Þetta samsvarar þreföldum erlend-
um skuldum þriðja heimsins. Hrunið var
líka mun hrikalegra en það sem átti sér
stað í New York haustið 1987 er Dow
Jones vísitalan lækkaði um 36%. Banda-
ríski verðbréfamarkaðurinn var líka tiltölu-
lega fljótur að ná sér á strik, en ekki sá
japanski.
Árið 1990 var áætlað verðmæti land-
eigna í Japan um 2.000 billjónir jena eða
fimmföld landsframleiðslan og fjórfalt
áætlað verðmæti allra eigna í Bandaríkjun-
um. Woods segir að ef verðhrun verði á
lóðum muni það hafa mun alvarlegri afleið-
ingar en hrunið á hlutabréfamarkaðinum.
Bankar muni lenda í miklum erfiðleikum
og ríkið verði að hlaupa undir bagga. Ef
verðgildi bankanna lækki muni það hafa
alvarlegar afleiðingar í för með sér á hluta-
bréfamarkaði, sem enn er í sárum, þar sem
hlutabréf bankanna eru um fjórðungur
bréfa á markaðinum. Það gætu fleiri
„sápukúlur" átt eftir að springa.
Þessir erfíðleikar hafa að mati Woods
gert það að verkum að augu æ fleiri Jap-
ana séu að opnast fyrir því að þeir geti
ekki haldið áfram líkt og áður. Japönsk
fyrirtæki séu að átta sig á að endalok
útþenslustefnunnar sem hefur ráðið ríkjum
frá því á sjötta áratugnum séu að nálg-
ast. Áherslur þeirra séu því að færast frá
því að vera með sem mesta alþjóðlega
markaðshlutdeild yfír í að leggja áherslu
á hagnað og heilbrigða eiginfjárstöðu.
REYKJAVIKURBREF
Harakiri-
hagkerfið
málaritstjóri þess á
Laugardagur 17. júlí
Það er niðurstaða Woods að mikil um-
skipti muni eiga sér stað í Japan á næstu
árum. Efnahagslífið sé komið að enda-
mörkum sínum í núverandi mynd. Til að
rétta úr kútnum verði að gjörbreyta áhersl-
um í efnahagslífinu og færa það í vest-
rænni átt. Margt bendi líka til að pólitískt
séð séu Japanir nú að nálgast Vesturlönd
í ríkari mæli en þeir hafí gert síðan á
þriðja tug aldarinnar. Það skipti hins veg-
ar miklu að sú nálgun leiði ekki af sér
svipað bakslag og varð á fjórða og fimmta
áratugnum.
ANNAR BRETI,
Brian Reading, sem
einnig hefur tengst
tímaritinu Econom-
ist sem efnahags-
árunum 1972-1977
en hann starfar nú sem sjálfstæður ráð-
gjafí, er með svipaðar kenningar í nýlegri
bók sinni „Japan - The Coming Collapse"
þó að hann nálgist málið frá öðru sjónar-
horni.
Reading dregur upp mjög dökka mynd
af japönsku þjóðfélagi. Skattkerfið sé frá-
leitt og stjómkerfíð spillt. Meðalmaður í
meðalvinnu getur ekki keypt meðalheimili
þó að hann striti fyrir því í hundrað ár.
Þijár milljónir bænda fá niðurgreiðslur sem
samvara þreföldu verðmæti þeirra mat-
væla sem þeir framleiða fyrir að „misnota"
flórum sinnum stærra landsvæði en hinn
hluti þjóðarinnar, 121 milljón manna, hef-
ur til að búa á.
Úrslit kosninga ráðast að miklu leyti
af mútum eða hótunum og fjárglæframenn
á sviði stjórnmála, iðnaðar, fjármála eða
skipulagðrar glæpastarfsemi eru hafnir
yfír lög og rétt. „Þetta er ekki efnahags-
legt risaveldi sem mun drottna yfir heimin-
um. Þetta er harakiri-hagkerfí, sem mun
tortíma sjálfu sé!r,“ segir Reading.
Hann segir að tvisvar í nútímasögunni
hafi Japanir orðið að velja á milli styijald-
ar við önnur ríki eða borgarastyijaldar.
Leiðtogar Fijálslynda demókrataflokksins,
sem farið hefur með völd í landinu frá
árinu 1955, standa nú frammi fyrir svip-
uðu vali að mati Readings. Þeir verða að
kjósa annað hvort viðskiptastríð við um-
heiminn eða pólitíska borgarastyijöld á
heimavelli. Það sé komin upp djúp gjá á
milli iðnaðar og fjármálaheims, sem lúta
alþjóðlegum markaðslögmálum, annars
vegar og hins frumstæða þjónustugeira
og landbúnaðar hins vegar. Verkamenn í
borgum þurfí að halda landbúnaðarkerfínu
og litlum verslunareigendum á floti. Því
fari hagsmunir iðnaðar, verkamanna og
útlendinga saman. Ef engin umskipti eigi
sér stað muni iðnaðurinn líða fyrir efna-
hagslegar refsiaðgerðir að utan. „Þar sem
hið pólitíska vald er að færast frá lands-
byggðinni í borgirnar mun Fijálslyndi
demókrataflokkurinn neyðast til að sinna
kröfum iðnaðarins eða verða hrakinn frá
völdum ella,“ segir í bókinni.
Reading telur raunar að efnahagslegar
refsiaðgerðir gætu endanlega gert út um
japanska hagkerfíð. Eftir að sápukúlan
sprakk sé fjármálakerfið í rúst og nánast
allir bankar og lánastofnanir eigi í miklum
erfiðleikum vegna tapaðra útlána, gjald-
þrota og spákaupmennsku fyrri ára.
Á meðan verð á hlutabréfum fór hækk-
andi stækkuðu sjóðir bankanna og þeir
gátu lánað meira út. Fjármagnið sem var
lánað út var hins vegar að miklu leyti
notað til að kaupa hlutabréf, sem hækkaði
verð á þeim enn frekar. Því meira sem
bankarnir lánuðu, því meira gátu þeir lán-
að!
Þetta snerist við er hlutabréfamarkaður-
inn hrundi árið 1990 og andvirði þriggja
ára þjóðarframleiðslu fór í súginn. Því
meira sem verðið féll, því minna gátu bank-
arnir lánað. Þegar skrúfað var fyrir útlán-
in hófst samdráttarskeið í efnahagslífinu.
Reading segir, að þrátt fyrir tilraunir jap-
anska seðlabankans til að hleypa nýju lífi
í hagkerfið með lægri vöxtum muni fjár-
málakerfið ekki taka við sér nema hluta-
bréfaverð hækki að nýju. Eina leiðin til
að bjarga peningakerfínu sé að blása upp
Morgunblaðið/Kristinn
sápukúluna á ný með því að láta verð á
hlutabréfum og landi hækka. Eina leiðin
til að leysa kerfísvanda Japans sé aftur á
móti að lækka verð á hlutabréfum og
landi. Það myndi hins vegar einungis fresta
vandanum. Hann segir að næsta sápukúla
muni líka springa og því sé algjört hrun
japánsks fjármálakerfis óhjákvæmilegt.
Hætta sé á svipuðum samdrætti og varð
í Bandaríkjunum á árunum 1929-1931.
Það sé spurning um hvenær það muni
gerast. „Efnahagslíf Japans er dæmt til
glötunar," segir Reading.
Hann telur að eina lausnin á efnahags-
vanda Japans sé að gefa venjulegum Jap-
önum tækifæri til að lifa þokkalegu lífi.
Japanir hætti ekki að spara of mikið fyrr
en lóða- og fasteignaverð lækki. Það verði
því að taka frá þeim þriðjungi Japana sem
á allt og gefa hinum tveimur þriðju hlutum
sem eiga ekkert. Þetta geti ekki gerst
átakalaust heldur verði að breyta hinu
pólitíska kerfi. Þar með væri líka búið að
gera út af við Fijálslynda demókrataflokk-
inn. Reading telur að Japanir standi nú á
tímamótum. Þau átök og það umrót sem
nú á sér stað, séu merki þess að nýtt tíma-
skeið sé að hefjast. Því tímabili sem gerði
Japani að efnahagslegu veldi sé lokið. Nú
sé að hefjast það tímaskeið er félagslegu
réttlæti verði komið á.
ÞAÐ Á ENN EFT-
Tálsýn eða
tímamót?
ir að koma í ljós
hvort þessir spá-
dómar ganga eftir.
í bók Karels van
Wolferens, „The Enigma of Japanese Pow-
er“, sem talin er vera ein besta úttekt sem
gerð hefur verið á japanska kerfínu á
undanförnum árum, er raunar varað við
öllum „tímamótakenningum“ er kemur að
Japan. Fjöldi slíkra kenninga hafí verið
settur fram á síðustu árum, oftast vegna
þess að Japanir „yrðu“ að breyta kerfi
sínu. Á sjötta áratugnum voru uppi kenn-
ingar um að sú kynslóð sem þá var ung
myndi breyta kerfinu er hún yrði eldri. Á
áttunda áratugnum var talið að þeir starfs-
menn japanskra fyrirtækja sem störfuðu
á Vesturlöndum myndu „alþjóðavæða"
Japan er þeir sneru heim á ný. Á síðari
tímum segir van Wolferen að aðallega
hafí borið á ýmsum kenningum varðandi
efnahagslega alþjóðavæðingu. Allar þessar
kenningar einkennist af hugmyndum Vest-
urlandabúa um það í hvaða átt stofnanir
í ríkjum sem ekki eru vestræn muni þró-
ast. Þær beri því að varast. Þróunin sé
oftast í aðra átt.
Það er hins vegar ljóst að mikil um-
skipti eiga sér nú stað í Japan. Veldi Fijáls-
Iyndra demókrata er að hruni komið og
að mati margra endanlega liðið undir lok.
Flokkurinn mun að mati margra stjórn-
málaskýrenda bíða ósigur í þeim kosning-
um sem fram fara um þessa helgi þó svo
að hann muni sitja áfram í stjórn með því
að taka upp samstarf við aðra flokka.
Þá er ljóst að róttækar breytingar eru
að verða á hinu pólitíska og þjóðfélagslega
kerfí. Það verður að hafa hugfast, að ríkis-
stjórn Kiichi Miyazawa féll í atkvæða-
greiðslu í japanska þinginu í síðasta mán-
uði vegna þess að hún féll frá því að
breyta kosningakerfinu. Því verður líklega
breytt af næstu ríkisstjórn sem þýðir þó
ekki að þjóðfélagið breytist á einni nóttu.
Þróunin mun taka þó nokkum tíma en
flest bendir til að næsta kynslóð japanskra
stjórnmálamanna muni leggja meiri
áherslu á samstarf við önnur ríki, til dæm-
is á vettvangi Sameinuðu þjóðanna og
GATT, og einbeita sér að aðkallandi verk-
efnum heima fyrir s.s. að stytta vinnutíma
og auka einkaneyslu. Það skyldi þó aldrei
að vera að Japan standi loks á tímamótum
þrátt fyrir allt?
„Reading telur að
Japanir standi nú
á tímamótum.
Þau átök og það
umrót sem nú á
sér stað, séu
merki þess að nýtt
tímaskeið sé að
hefjast. Því tíma-
bili sem gerði Jap-
ani að efnahags-
legu veldi sé lok-
ið. Nú sé að hefja
það tímaskeið er
félagslegu rétt-
læti verði komið
á.“

+