Morgunblaðið - 05.11.1993, Side 27

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 5. NÓVEMBER 1993
27
Kynferðislegt of-
beldi og réttarkerfíð
Seinni grein
eftir Guðrúnu
Jónsdóttur
Kröfur um sannanir og afdrif
kæröra kynferðisbrotamála
Sönnunarbyrðin í kynferðisbrota-
málum sem og öðrum opinberum
málum hvílir á ákæruvaldinu og rík-
issaksóknari metur endanlega hvort
gögn málsins séu þannig að líklegt
sé að sakfellt verði í málinu. Þetta
mat byggist m.a. á fyrri dómum í
sambærilegum málum og persónu-
legu mati ríkissaksóknara og rann-
sóknaraðila á hvað þeir telja vera
nægileg gögn um sekt.
Túlkun réttarkerfisins á sönnun-
arbyrði í kynferðisbrotamálum
byggist á því að ákæruvaldið geti
sýnt fram á að ofbeldismaðurinn
hafi gert sér grein fyrir að þolandi
samþykkti ekki atferli hans, að of-
beldið sé framið af yfirlögðu ráði.
Það er hlutverk ákæruvaldsins í
kynferðisbrotamálum að sýna fram
á að ofbeldismanninum hafi verið
það Ijóst að atlaga hans að þolanda
hafi verið þolanda þvert um geð.
Ákæruvaldið þarf að sanna að sam-
þykki þolanda hafi ekki legið fyrir
og einnig að ofbeldismanninum hafi
verið það ljóst á þeirri stundu, sem
hann framdi verknaðinn. Út á þetta
gengur sönnunarbyrðin í þessum
málum. Og allan vafa um þessi at-
riði ber að meta ofbeldismanninum
í hag, skv. hinni rótgrónu megin-
reglu opinbers réttarfars.
Til þess að sönnun takist sýnir
reynslan af þessum málum að annað
tveggja verði að vera til staðar:
Vitni séu að atburðinum eða að fórn-
arlambið beri verulega áverka, sem
sýni að það hafí veitt líkamlega
mótspyrnu. í kynferðisbrotamálum
heyrir til undantekninga að vitni séu
að ofbeldinu. Niðurstaðan verður=>
því sú, að neiti ofbeldismaður og
beri þolandi ekki líkamlega áverka
eftir ofbeldið, hafa orð þolenda og
lýsing þeirra á því sem gerðist ekk-
ert að segja sem sönnunargagn
gegn neitun ofbeldismanna. Jafnvel
þótt játning liggi fyrir er það ekki
nægilegt til sakfellingar í öllum til-
vikum eins og dæmin sanna.
Þessi túlkun réttarkerfísins á því
hvað teljist sannanir í kynferðis-
brotamálum leiðir til þess að aðeins
er ákært í litlum hluta kærðra kyn-
ferðisbrota. Þannig bárust á síðasta
ári 83 kærur um kynferðisbrot til
Rannsóknarlögreglu ríkisins. Fimm-
tíu þessara mála (60%) voru send
ríkissaksóknara, hin 33 málin voru
þess eðlis, að mati rannsóknarlög-
reglu, að ekki lægju fyrir nægar
sannanir í þeim svo tilefni væri til
að senda þau ríkissaksóknara til
„Mig langar hér á eftir
að reifa lauslega afar
hógværa hugmynd til
breytinga á sönnunar-
matinu í kynferðis-
brotamálum“
athugunar. Ég hef leitað eftir því
við embætti ríkissaksóknara að fá
tölur um í hve mörgum kynferðis-
brotamálum sem berast embættinu
væri ákært árlega. Því miður var
ekki hægt að fá svo sjálfsagðar
upplýsingar hjá embættinu. Mér
sýnist þó að draga megi þær álykt-
anir af þeim tölum um ákærur og
dóma í kynferðisbrotamálum, sem
Stígamót hafa aflað með starfi sínu,
að aðeins sé ákært í u.þ.b. 15-25%
kærðra mála og að áfellisdómar
falli í 10-15% kærðra mála. Þær
tiltölulega fáu kærur um kynferðis-
ofbeldi, sem berast lögreglu, enda
sem sagt flestar í skúffum lögreglu
og ríkissaksóknara.
Mótspyrnuform þolenda við
kynferðislegu ofbeldi
Kröfur réttarkerfísins um að þol-
endur sýni líkamlega mótspymu eigi
frásögn þeirra að vera trúverðug,
byggjast á goðsögnum og fordóm-
um um þolendur kynferðisofbeldis.
Goðsagnir um það t.d. að konur eigi
nauðgun skilda, þær hafi boðið upp
á hana t.d. með klæðaburði, með
því að gefa nauðgaranum undir fót-
inn, með því að fara einar út eða
með því að þiggja bílfar eða fara í
partí með manninum, sem síðan
nauðgar þeim. Goðsagnimar beinast
líka að því að konur Ijúgi því að
þeim hafi verið nauðgað í því skyni
að hefna sín á árásarmanninum eða
að þær ýki og rangtúlki atburði til
þess að vernda eigið orðspor og
þess vegna sé þeim ekki treystandi.
Loks er goðsögnin um að konur
hefðu getað komið í veg fyrir nauðg-
un, hefðu þær bara veitt nægilega
mótspyrnu.
Viðhorf sprottin af goðsögnum
sem þessum er oft að finna hjá full-
trúum réttarkerfísins á öllum stig-
um þess. Skilningur og þekking
fulltnia réttarkerfisins á því hvernig
fómarlömb kynferðisofbeldis hugsa
þegar þau standa frammi fyrir slíku
ofbeldi, tilfinningum þeirra og við-
brögðum — þ.e.a.s. mótspyrnuform-
um þolenda við kynferðisofbeldi —
er einnig stórlega ábótavant.
Flestum þolendum (konum og
börnum) er ekki tamt að beita lík-
amlegri mótspyrnu eins og flestir
karlar gera þegar þeim er ógnað.
Erlendar rannsóknir á nauðgunum
sýna t.d. að líkamlegu ofbeldi er
aðeins beitt í um 20% nauðgana.
Reiðin og árásargirnin, sem til þarf
til þess að veita líkamlega mót-
spymu, leysist oftast ekki úr læð-
ingi hjá konum, við verðum hræddar
og lömumst.
Þegar líkamlegum áverkum þol-
anda er ekki til að dreifa metur
réttarkerfið málið út frá frásögn
þolanda og ofbeldismannsins um
atburðinn. Frásögnum þeirra ber
oftast saman að öðru leyti en því
að þolendur skilgreina atferlið sem
kynferðisofbeldi en ofbeldismenn-
imir hafa valið að skilja viðbrögð
þeirra — eða skort á viðbrögðum
að þeirra mati — sem samþykki.
Reynslan sýnir að réttarkerfíð við-
urkennir ekki mótspyrnuform þol-
enda sem gild. Það er nánast von-
laust fyrir þolendur, sem hafa beitt
sinni tegund af mótspyrnu, að sann-
færa lögreglu/saksóknara eða dóm-
ara um að mótspyrna þeirra hafí
verið „alvöru“ mótspyrna.
Við erum hér að tala um trúverð-
ugleika framburðar ofbeldismanns
og þolanda. Ofbeldismanninum er
trúað. Hans frásögn og túlkun af
atburðarásinni blivur. Viðhorfín sem
þolandi mætir og niðurstaða kæru
verða því oftast þau að fyrst ekki
hafí verið beitt líkamlegri mót-
spyrnu verði að líta svo á að þol-
andi hafi samþykkt kynmökin.
Er til leið út úr ógöngunum?
En hvernig er hægt að sanna að
þolendur hafi veitt mótspyrnu ef
ummerki sjást ekki á líkömum
þeirra. Ekki stoðar að mæta hjá
lögreglu með fullt glas af tárum og
segja „þetta var mótspyrna mín“. I
umræðunni undanfarið um það óvið-
unandi ástand sem ríkir í meðferð
réttarkerfisins á kynferðisofbeldis-
kærum, hefur verið minnst á öfuga
sönnunarbyrði sem leið út úr þeim
ógöngum sem þessi mál eru nú í.
Öfug sönnunarbyrði felur í sér að
hinn ákærði verður að sanna að
athafnir hans hafi ekki átt sér stað
gegn vilja kæranda. Vissulega eru
hugmyndirnar um öfuga sönnunar-
byrði talsvert róttækar enda eiga
þær væntanlega ekki upp á pall-
borðið í kerfínu.
Mig langar hér á eftir að reifa
lausiega afar hógværa hugmynd til
breytinga á sönnunarmatinu í kyn-
ferðisbrotamálum í þeirri von að hún
seti ekki fulltrúa réttarkerfisins al-
veg í baklás og geti orðið vísir að
leit að lausnum. Þessi hugmynd
hefur verið rædd talsvert á Norður-
löndum og felur í sér að sönnunar-
kröfur í kynferðisbrotamálum bygg-
ist ekki eingöngu á því að ofbeldis-
maðurinn hafi framið ofbeldið af
ásetningi, heldur nægi til að sanna
sekt hans, að ofbeldismanninum
hefði mátt vera ljóst að þolandi var
Bílamarkaöurinn
Smiðjuvegi 46E
v/Reykjanesbraun
Kopavogi, sími
571800 ^
Guðrún Jónsdóttir
ekki samþykkur því sem fram fór,
þó svo að mótspyrnan hefði ekki
kallað á líkamlegt ofbeldi af hans
hendi til að hann gæti komið fram
vilja sínum. Með öðrum orðum of-
beldismaðurinn sýnir af sér það sem
á lagamáli kallast gáleysi. Slík
breyting myndi ekki stofna marglof-
uðu réttaröryggi í hættu enda er að
fínna víða í almennum hegningarlög-
um ákvæði þar sem gáleysi eða stór-
fellt gáleysi nægir til sakfellingar.
Næðu slíkar breytingar fram að
ganga varðandi kynferðisbrotamál,
fælu þær í sér ,að réttarkerfíð líti
svo á að nei, grátur, stjarfi, lömun
og önnur þau mótspyrnuform sem
þolendur sýndu væru nægar vís-
bendingar fyrir ofbeldismanninn um
að þolandi vilji ekki þýðast hann.
Héldi hann þrátt fyrir það áfram
væri um ofbeldi að ræða og sekt
hans þætti sönnuð.
Ég hef hér að ofan leitast við að
sýna fram á að allur sá lagarammi,
sem byggt er á þegar þolendur
kæra kynferðislegt ofbeldi, og þær
kröfur sem réttarkerfið gerir um
sannanir, eru andstæð hagsmunum
þeirra. Þó að lögin eigi að vernda
persónufrelsi, tryggja öryggi þol-
enda og refsa kynferðisbrotamönn-
um, missa þau í raun marks, m.a.
vegna þess að þau taka ekki mið
af sérstöðu kynferðisofbeldismála.
Sérstaða þeirra helgast annars veg-
ar af því að sjaldnast eru fyrirliggj-
andi í slíkum málum vitni eða sönn-
unargögn, sem réttarkerfið telur
marktæk, og hins vegar af því að
kynferðislegt ofbeldi hefur alvar-
legri og langvinnari áhrif á þolendur
þess en til er að dreifa í öðrum saka-
málum.
Staða þessara mála í dag er ekki
aðeins alvarleg fyrir brotaþola, hún
er einnig blettur á samfélaginu og
gefur tilefni til að álykta að þrátt
fyrir að í orði séu slík brotamál litin
alvarlegum augum gildi það ekki á
borði. Vilji réttarkerfíð í raun sækja
kynferðisofbeldismenn til saka,
verður að koma til breyting á sönn-
unarmati í þessum málaflokki.
Höfundur er starfsmadur
Stígamóta.
Opið sunnudaga
kl. 13 - 18.
MMC Galant GLSi '89, blár, sjálfks., ek.
76 þ. km., rafm. í öllu, spoiler o.fl. Toppein-
tak. V. 990 þús.
V.W. Golf CL 1.8 '93, grænsans, 5 g., ek.
14 þ., vökvastýri o.fl. V. 1130 þús. stgr.
Daihatsu Charade TS EFi 16v ’93, rauð-
ur, 1300 vél, bein innsp., 5 g., ek. aðeins
4 þ. km. Sem nýr. V. 860 þús.
Toyota Corolla Lift Back 1.6 XL '92,
5 g., ek. 27 þ., hvítur. V. 1080 þús.
Ford Econoline 250 4x4 '90, sjálfsk., ek.
40 þ., (DANA 40 framan, 60 aftan), 35"
dekk, álfelgur o.fl. Vandaður ferðabíll. V.
2.2. millj.
Nissan King Cap 4x4 '90, grár/svartur,
5 g., ek. 59 þ. V. 1250 þús.
Isuzu Crew Cap 4x4 diesel '90, hvítur,
5 g., ek. 62 þ., álfelgur o.fl. V. 1390 þús.
Toytoa Corolla XLi '93, 3ja dyra, 5 g., ek.
7 þ., grænn, álfelgur, spoiler o.fl. V. 1250
þús., sk. á ód.
Daihatsu Charade TX '88, 5 g., ek. 81
þ., svartur. Gott eintak. V. 370 þús.
BÍLAR Á TILBOÐSVERÐI:
Lada 1500 station '92, 5 g., ek.
32 þ. V. 490 þús.
Tilboðsverð: 390 þús. stgr.
Honda Prelude '85, 5 g., ek. 125
þ., sóllúga, spoiler. V. 480 þús.
Tilboðsverð: 330 þús. stgr.
Mazda 323 '87, sjálfsk., ek 81 þ.,
3ja dyra. Gott eintak. V. 395 þús.
Tilboðsverð: 320 þús. stgr.
MMC Colt GL '90, 5 g., ek. 69 þ.
V. 690 þús.
Tilboðsverð: 600 þús. stgr.
Toyota Corolla Liftback '88,
sjálfsk., ek 98 þ. V. 630 þús.
Tilboðsverð: 520 þús. stgr.
Mazda GLX 1500 5 g., ek. 129 þ.,
5 dyra. Gott eintak. V. 370 þús.
Tilboðsverð: 290 þús. stgr.
Gouda 26% kg/stk.
LÆKKUN!
599 kr.
kílóið.
VERÐ AÐUR:
kílóið.
ÞU SPARAR:
110 kr.
á hvert kíló.
OSIA OG
SMIÖRSAIAN SE