Morgunblaðið - 28.12.1993, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. DESEMBER 1993
Léttur og dillandí Tsjekhov
Róbert Arnfinnsson á leiftrandi stjörnuleik í hlutverki Soríns
_________Leiklist_____________
Súsanna Svavarsdóttir
Þjóðleikhúsið
MÁVURINN
Höfundur: Anton Tsjekhov
Þýðing: Ingibjörg Haraldsdóttir
Tónlist: Faustas Latenas
Lýsing: Páll Ragnarsson
Leikmynd og búningar: Vytaut-
as Narbutas
Leikstjórn: Rimas Tuminas
Nokkrar manneskjur eru saman
komnar á óðalssetrí Pjotrs Ni-
kolajevítsj Sorín, sem er af landeig-
endaaðli sem er að deyja út. Leikur-
inn gerist um aldamótin og veldi
aðalsins er hálfpartinn hrunið í
rúst. Pjotr á ekkert lausafé, aðeins
þessa eign sem ekki er hægt að
selja og sjálfur er hann ofurseldur
ofríki ráðsmanns síns, sem heldur
öllu gangandi - jafnvel þótt tii-
gangsleysið sé farið að setja sterk-
an svíp á alla sem tilheyra Sorín
og heimili hans. Þar býr einnig
Konstantín, systursonur hans,
ráðsmaðurinn Shamrajev, Polina,
kona Shamrájevs og Masha, dóttir
þeirra. Heimágangar eru læknirinn
Dom og Médvedénko, kennari. Þar
er líka matsveinn og vinnumað-
urinn Jakob, auk þjónustustúlku.
Þegar teikurinn hefst eru komnir
gestir. Það eru Irína, systir Soríns
og móðir Konstatíns/ og elskhugi
hennar, rithöfundurinn Trígorín.
Þau hafa komið í tæka tíð til að
sjá uppfærslu á leikriti Konstatíns,
sem ung og saklaus stúlka úr ná-
grenninu, Nína, leikur.
Konstantín á sér draum um að
verða rithöfundur og Nína þráir
að verða leikkona. Samfélagið sem
þau lifa í einkennist af glundroða.
Gömul gildi eru fyrir bí, aðallinn
sem hefur lifað í iðjuleysi og kann
ekkert til verka, er ofurseldur ráðs-
mönnum sínum og vinnuafli - sem
þó er valdalaus lýður. En hvert
samfélag þarf sínar hetjur og í öll-
um glundroðanum taka listamenn
við því hlutverki. Þeir virðast fijáls-
ir, geta ferðast og eru aufúsugest-
ir hjá þeim sem veslast upp í dapur-
legri kyrrstöðu.
Draumur þeirra Konstantíns og
Nínu um að verða listamenn er
óhjákvæmilegur; von um leið út
úr sjálfheldunni í sveitinni, þar sem
þau eru bamung að veslast upp í
fátækt. Þau hafa ekki verið alin
upp fyrir þessar aðstæður og kunna
ekki að takast á við þær - ef þau
verða ekki listamenn, bíður þeirra
engin framtíð. Þau gera sér ekki
grein fyrir því að það er miðaldra
kynslóðin sem fann þessa flóttaleið
og hefur eignað sér hana. Unga
kynslóðin vill ekki ganga í sömu
spor, heldur vill hún bijóta upp
formið og fara nýjar leiðir. Það er
ógnun við öryggi og gildismat mið-
aldrakynslóðarinnar - og því verður
að beija niður drauma þeirra ungu.
Þetta kemur berlega fram í af-
stöðu Irínu, móður Konstantíns, til
verka hans. Hún eyðileggur ieik-
sýningu hans - hæðist að hugmynd-
um hans um formbreytingar - les
ekki verkin hans og elskhugi henn-
ar, rithöfundurinn Trígorín, segist
ekki skilja verk unga mannsins -
reynir þó ekki að Iesa þau. Irína
og Trígorín eru sjálfsupptekin og
sjálfselsk og til í að fóma hveiju
sem er til að halda sínu.
Nína dáir Trígorín og heldur að
hann sé leið hennar til frægðar og
frama. Hún yfírgefur Konstantín
sem elskar haná af öliu hjarta, til
að fylgja Trígorín. Þegar hún snýr
aftur, tveimur ámm seinna, em
æskublómi og fegurð horfin, líf
hennar eilíf ferðalög á þriðja far-
rými þar sem durgar horfa græðg-
islega á hana. Það em nú allir
aðdáendurnir og hún skilur, þótt
seint sé, hvers vegna Trígorín gat
ekki verið hamingjusamur í allri
sinni frægð. Hún áttar sig kannski
á því að listamaðurinn samsamar
sig starfi sínu svo algerlega, að
honum Iíður alltaf illa, nema þegar
hann vinnur. En Nínu skortir þar
sem Irína og Trígorín hafa - sjálfs-
elskuna og óskammfeilnina og því
verður leiklistarferill hennar aldrei
það sem hana dreymdi um. Hún
er buguð eftir aðeins tvö ár og lík-
ir sér við máv, sem Konstantín
hafði skotið. Hana dreymdi um að
fljúga fijáls í listgrein sinni, en var
skotin niður þegar hún breiddi út
vængi sína til að hefja flugið.
En þótt þetta leikrit sýni á kald-
ranalegan hátt, í hversu ólíkum
heimi þijár kynslóðir í sama húsi
lifa, er skopskyn Tsjekhovs ekki
langt undan. Þótt hann sýni fúnar
stoðir og brunarústir drauma, er
hann fyrst og fremst að skrifa um
manneskjur og hvað er mennskara
en að bregðast við aðstæðum á
grundvelli veikleika síns - fremur
en styrks. Fyrir mér er Tsjekhov
öðrum höfundum næmari á tregðu
manneskjunnar til að taka breyt-
ingum; tregðu sem svo sannarlega
kemur persónum hans í bobba,
vegna þess að breytingarnar í sam-
félagi þeirra eru skelfilega hraðar
og óvæntar. Af einskærri mennsku
reyna þær annað hvort að sporna
gegn þeim breytingum - eða leggja
á flótta; hugsa aðeins um eigin hag
- samfélagið er orðið að frumskógi
og hver dýrategund (eða kynslóð -
eða stétt) nærist á annarri. Til að
komast af er ekki lengur hægt að
dylja hégóma, yfirgangssemi og
skapsmuni, heimsku, skilnings-
leysi, vonir og þrár. Allt er í einum
hrærigraut og brýst stjórnlaust út.
Enginn hefur hemil á neinu og á
sviðinu segja persónumar og gera
hiuti sem era „bara alls ekki viðeig-
andi“. Það er aðalsmerki Tsjekhovs
að sjá skoplegu hliðarnar á mann-
eskjunni og því verða leikrit hans
aldrei þung, nema ef leikstjórinn
er sneyddur skopskyni og ber ótta-
blandna lotningu fyrir þeirri dauð-
ans alvarlegu staðreynd að Tsjek-
hov var snillingur.
Það var teflt djarft þegar valdir
voru leikstjóri, leikmynda- og bún-
ingahönnuður og tónskáld að þess-
ari sýningu Þjóðleikhússins. Það
hefur svo oft sýnt sig að það lúkk-
ast ekki alltaf að fá útlendinga til
að setja upp sýningar hér og hafa
þau rök heyrst að það sé vegna
þess að þeir skilji ekki tungumálið
og hrynjandi þess. En kannski er
það bara vegna þess að það hafa
verið misjafnlega góðir Iistamenn
sem hafa verið fengnir hingað til
starfa. Þrieykið sem nú var fengið
til að setja Mávinn upp, kemur frá
Litháen - og ekki veit ég hvort
tunga þeirra eða hrynjandi hennar
er skyldari íslensku en önnur mál
- því eitt er víst að sýningin geng-
ur fullkomlega upp.
Þar kemur fyrst og fremst til
skilningur á hinum leikandi húmor
sem er í allri persónusköpun Tsjek-
hovs. Leikstjórinn, Rimas Tuminas,
gengur þó nokkuð lengra en að
binda hann við texta persónanna -
heldur fyllir hann tómið á milli
texta með skopi. Hann nýtir sér
mjög skemmtilega þá tilhneigingu
sem manneskjan hefur, að ferðast
um lífið í hópum. í upphafi sýning-
ar líður þéttur hópurinn ákaflega
hægt inn á sviðið og út aftur, svip-
brigðalaus og dofinn og gefur tón-
inn að því andrúmslofti sem yfir
óðalssetrinu svífur. Þegar persón-
urnar missa stjórn á hlutverkum
sínum, er fyrirvaralaust safnast
saman og gengið í hringi, hraðinn
verður stöðugt meiri - allt þar til
þær hafa meira að segja misst
stjórn á hópnum og hlaupa út og
suður, æpandi og öskrandi, til að
koma hveijum á sinn stað; koma
aftur á reglu og öryggi. Hann
gengur líka svo langt að láta per-
sónurnar gleyma sér í einni tilfinn-
ingu sem þeim líður vel í þá stund-
ina - og því er reynt að halda í þá
stund. Trígorín gleymir sér uppi á
skáp, standandi eins og hani, eftir
að hann hefur átt ljúfa stund með
Nínu - í upphafí kynna þeirra.
Polína, kona ráðsmannsins, gleym-
ir sér hvað eftir annað í návist
læknisins Dorn, sem er elskhugi
hennar og mænir upp í hann, svo
einhver dæmi séu tekin. Það fær
enginn að dyljast. Þessi áhersla á
húmorinn í verki Tsjekhovs gæti
vísast litið út sem stælar og til-
gerð, ef leikstjórinn væri ekki eins
samkvæmur sjálfum sér alla sýn-
inguna, sem raun ber vitni og heild-
in verður gamansöm, lífleg og hlý,
þrátt fyrir þann mannlega harmleik
sem á sér stað í þessu húsi Soríns.
Leikurinn er almennt mjög góður
og vegna þess að hlutverkin hafa
flest svipað vægi, verður aldrei
dauður tími, eins og gerist oft þeg-
ar aðalpersónur hverfa af sviðinu.
Anna Kristín Amgrímsdóttir
leikur Irínu, hina sjálfselsku móð-
ur, sem hefur skilið soninn eftir í
sveitinni hjá bróður sínum til að
geta sem best notið þess frelsis sem
listamanni stendur til boða. Hennar
uppáhaldsumræðuefni er hún sjálf
og þær viðtökur sem hún fær í
leikhúsum hér og þar. Þegar hún
kemur í heimsókn á óðalssetrið
verður athyglisþörf sonarins óbæri-
leg. Hann er stöðugt að reyna að
verða einhvers virði í hennar aug-
um - en hennar augu snúa inn á
við og hún hæðir og niðurlægir
soninn til að losna við þetta eilífa
nagg. Anna Kristín lék Irínu mjög
vel; skilaði þótta hennar og kald-
lyndi óaðfinnanlega og fór á kost-
um, þegar Irína þarf að beita öllum
sínum leikhæfileikum til að halda
í Trígorín.
Baltasar Kormákur fer með hlut-
verk sonarins, Konstantíns;
drengsins sem vill ekki bara verða
rithöfundur til að flýja innilokunina
á glötuðu óðalssetrinu, heldur fyrst
og fremst til að öðlast viðkurkenn-
ingu móður sinnar - sem metur
rithöfunda greinilega umfram aðra
menn - og það er sama hvort hon-
um tekst ætlunarverkið; á meðan
móðir hans les þau ekki einu sinni,
er engin von. Og með áhugaleysi
og kulda, steypir hún honum í glöt-
un. Án hennar viðurkenningar er
Konstantín dauðans matur. Mér
fannst Baltasar Kormákur eiga í
einhveijum vandræðum með þetta
hlutverk. Það sem kannski háir
honum mest er hversu lítinn radd-
styrk hann hefur og á því erfítt
um vik að túlka þær tilfínningar
sem með persónunni hrærast. Þótt
Konstantín sveiflist frá eftirvænt-
ingu til vonbrigða, yfir í reiði og
síðan örvæntingu, er raddbeitingin
hin sama; nokkuð áreynslukennd.
Konstantín er mjög „til baka“ á
þessu heimili, en varð fremur matt-
ur persónuleiki í meðförum Baltas-
ar Kormáks.
Róbert Arnfinnsson leikur Sorín
og á í honum leiftrandi stjömuleik.
Sorín segir ekki ýkja margt í verk-
inu, en nærvera Róberts á sviði er
með ólíkindum sterk; svo sterk að
Sorín er nánast sýnilegur þótt hann
sé ekki á sviðinu. Sorín er ákaflega
gamall maður, þótt hann sé bara
rétt um sextugt. Eins og aðrir hafði
hann átt sér drauma - tvo. Hann
dreymdi um að verða rithöfundur
og hann dreymdi um að kvænast.
Hvorugur þessara drauma rættist'
og þótt draumarnir og tíminn
stæðu í stað, leið Sorín og vaknaði
upp, eftir margra ára dygga þjón-
ustu í ráðuneyti, við það að hann
hafði ekki einungis tapað draumun-
um, heldur stöðu sinni, peningum
- og lífínu. Þá var ekkert eftir nema
systursonurinn, Konstantín, sem
átti áþekka drauma; langaði að
verða rithöfundur og kvænast -
Nínu.
Halldóra Bjömsdóttir leikur
Nínu, saklausu, ungu sveitastúlk-
una sem dreymir um frægð og
frama, en hefur rangar hugmyndir
um leiðina þangað. Mér fannst
Halldóra ekki finna rétta tóninn í
túlkun sinni á Nínu. Nína Halldóra
er, því miður, ekkert frábragðin
Þóru í Ferðalokum, eða Júlíu í
Rómeó og Júlíu - og held ég að
þama komi fram helsti gallinn á
því að fá erlenda leikstjóra. Þeir
þekkja ekki leikarana og vinnuað-
ferðir þeirra og átta sig kannski
ekki á því að viðkomandi er að
festast í einhveiju fari - eins og
mér finnst Halldóra vera að gera.
Gunnar Eyjólfsson leikur ráðs-
manninn Shamrajev og fer ágæt-
lega með þetta hlutverk sem er þó
fremur einhliða. Shamrajev er ótta-
lega grófur hrotti, sem stjórnar
með því að beija svipu sinni til og
frá. Án hennar er hann ekkert,
ekki einu sinni í augum eiginkon-
unnar - en hún hræðist svipu hans
eins og aðrir.
Guðrún S. Gísladóttir leikur eig-
inkonu Shamrajevs, Polínu, og ger-
ir það ákaflega skemmtilega. Hún
sveiflar sér af nákvæmni milli gam-
ansins og alvörunnar sem felast í
því að leika dyggðuga eiginkonu
manns sem hún óttast - og að til-
biðja elskhuga sinn, Dorn lækni. í
návist þessara tveggja manna er
hún tvær ólíkar persónur; annars
vegar þögul, hlýðin og undirgefin,
hins vegar óðamála, ástleitin og
ástríðufull. Guðrún kemur þessum
andstæðum vel til skila og er þetta
í fyrsta skipti sem mér finnst Polína
vera athyglisverð og skemmtileg
persóna í sýningu á Mávinum.
Edda Amljótsdóttir leikur dóttur
þeirra Möshu, unga stúlku sem
gengur alltaf í svörtu, vegna þess
að hún syrgir líf sitt. Hún tekur í
nefið, drekkur óblandað vodka og
elskar Konstantín. Sú ást er eins
vonlaus og ást allra annarra og á
endanum samþykkir hún að giftast
staurblönkum kennara, Medved-
énko, sem hún fyrirlítur. Leikur
Eddu er óaðfinnanlegur, þótt mér
finnist Masha ekki vera rétta hlut-
verkið fyrir hana. Hún hefur mjög
sterka nærvera á sviði, feykilega
góða rödd sem hún beitir sérlega
vel og það verður fremur ótrúverð-
ugt að Konstantín skuli fremur
hrífast af hinni þokukenndu Nínu
- einkum og sér í lagi þar sem allt
gildismat hefur riðlast og Masha
er honum mjög vel samboðin. Fað-
ir hennar, ráðsmaðurinn er mun
efnaðri en húsbændur hans og
Masha eini erfinginn - Nína er hins
vegar arflaus.
Jóhann Sigurðarson leikur Tríg-
orín. Jóhann leikur sér að því að
draga fram „kómísku" hliðamar á
þessum þreytta, unga manni; hé-
gómleika hans, sjúklegri þörf fyrir
aðdáun kvenna og hvernig hann
blindast algerlega af hrifningu á
sjálfum sér, þegar hann áttar sig
á því að hann hefur, fyrirhafnar-
laust, unnið ástir bráðungrar stúlki^
- hann sem á 43 ára gamla ást-
konu. í atriðinu þar sem Trígorín
rekur raunir sínar fyrir Nínu, um
óhamingju sína, á Jóhann stórkost-
legan leik.
Erlingur Gíslason leikur Dorn
lækni og skilar ágætlega þessum
lífsnautnamanni, sem alltaf er
ánægður og verður aldrei leiður á
neinu - ekki einu sinni ofuram-
hyggju og dýrkun Polínu. Hún
gengur á þreytandi hátt með gras-
ið í skónum á eftir honum, en hon-
um líkar það bara vel. Hann kemur
og fer eftir sinni hentisemi; veit
hvað bíður hans á þessu óðalssetri
og gengst inn á leikinn.
Hjalti Rögnvaldsson leikur
Medvedénko kennara og ég verð
að segja eins og er að hann er sá
eini sem mér fannst afleitur í þess-
ari sýningu. í meðföram hans verð-
ur kennarinn ekki bara fátækur
einfeldningur - heldur einhver
málstirður blábjáni; svipbrigðin
eins og hann sé að leika þroskaheft-
an mann, Aston í Húsverðinum,
eftir Pinter, eða bara Dunganon,
eftir Björn Th. Slitinn og stirður
textaflutningur gat átt við í Dung-
anon, var viðeigandi og „smart“ í
Húsverðinum, en er afkáralegur í
hlutverki Medvedénkos og hefði
verið gott ef leikstjórinn þekkti
vinnu Hjalta - og hefði forðað hon-
um út úr þessum ósköpum. Ég
vona að Hjalti fari að losa sig við
þennan leikstíl með einhveijum
ráðum.
I hlutverki þjónanna eru þeir
Kristján Franklín Magnús og
Magnús Ragnarsson og fara mjög
vel með þær stílfærðu, samtaka
týpur sem leikstjórinn hefur útlagt
og Þóra Friðriksdóttir skilar þjón-
ustustúikunni eins og til er ætlast.
Leikmyndin er einstaklega vel
heppnuð; hálfbrunnið óðalssetur
Soríns; hálfbrannir draumar, hálf-
brunnar vonir, hálfbrannið veldi -
aðdragandinn að alræði öreiganna
- allt farið að riðlast og innan við
tveir áratugir þar til keisaraveldið
líður endanlega undir lok. Og þrátt
fyrir að mikið fari fyrir myndinni,
er rými nægilegt til að bijótast út
úr alvöranni, bregða á leik og
bregða upp ærslafullum myndum
á þeim augnablikum sem heimilis-
fólkið og gestir þeirra gleyma raun-
um sínum. Tónlistin er falleg og
áhrifamikil; gefur harmrænan und-
irtón og niðurlag sýningarinnar -
þegar öllum framtíðarvonum hefur
verið sóað, gamli maðurinn Sorín
situr algerlega varnarlaus og bug-
aður eftir ásamt Möshu, þjónarnir
rífa af sér gervið og sýna sinn rétta
lit (snúa öllu við og umbylta), taka
yfír - var áhrifaríkt og sterk og
skildi mann eftir með ótal spurn-
ingar um okkar eigin tíma.
Mávurinn er heildstæð, lífleg og
skemmtileg sýning - og þeir sem
álíta Tsjekhov þungan höfund og
forðast verk hans, ættu að drífa
sig í leikhús og sjá þessa léttu hlið
á honum og njóta allra þeirra
óvæntu innskota og atriða sem
leiklistin hefur bætt við textann
og gert að dillandi reynslu í leik-
húsi.