Morgunblaðið - 28.12.1993, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. DESEMBER 1993
Gamlar norrænar kon-
ur og velferðarkerfíð
eftir Sigríði
Jónsdóttur
Hvemig em hagir og kjör gamalla
kvenna á Norðurlöndunum? Við þess-
ari spumingu var leitað svara í norr-
ænni samanburðarrannsókn. Löndin
sem tóku þátt í rannsókninni voru
Danmörk, Finnland, ísland, Noregur
og Svíþjóð. Niðurstöður rannsóknar-
innar liggja fyrir í skýrslu. 1)
Hér verður fyrst vikið lítillega að
sérstöðu gamalla kvenna á íslandi,
síðan að högum gamalla kvenna á
Norðurlöndunum í samanburði við
hagi karlkyns jafnaldra þeirra.
Gamlar íslenskar konur
Hér verða nokkur atriði dregin
fram sem sýria sérstöðu gamalla ís-
lenskra kvenna. Það sýnir sig að þær;
• - eignuðust og eiga fleiri börn
en gamlar konur á hinum Norður-
löndunum
• - hafa meiri samskipti við börn
sín en gamlar konur á hinum Norð-
urlöndunum
• - hafa meiri samskipti við systk-
ini sín en gamlar konur á hinum
Norðurlöndunum
• - em í launavinnu lengur fram
eftir ævinni en gamlar konur á hinum
Norðurlöndunum
• - vinna lengri vinnustundafjölda
á viku í launavinnu en gamlar konur
á hinum Norðurlöndunum
• - em síður hræddar við ofbeldi
en gamlar konur á hinum Norður-
löndunum.
ÁR ALDRAÐRA
í EVRÓPU 1993
„Sérstaða gamalla ís-
lenskra kvenna er
nokkur. Nægir í þessu
samhengi að vísa til
þess að gamlar íslensk-
ar konur eiga flest börn
af gömlum konum
norðursins og eru í
launavinnu lengur fram
eftir ævinni en gamlar
konur á hinum Norður-
löndunum.“
Sérstaða gamalla íslenskra kvenna
er nokkur. Nægir í þessu samhengi
að vísa til þess að gamlar íslenskar
konur eiga flest böm af gömlum
konum norðursins og em í launa-
vinnu lengur fram eftir ævinni en
gamlar konur á hinum Norðurlönd-
unum. Það er t.d. sammerkt með
Finnum og Svíum í dag, að þar er
nærri óþekkt að fólk vinni launavinnu
eftir að ellilífeyrisaldri er náð, er þá
sama á hvort kynið er horft.
Gamlar norrænar konur
U.þ.b. fimmtungur kvenna á öllum
Norðurlöndunum sem komnar em
yfir áttrætt giftu sig ekki og eignuð-
ust ekki böm. Þær eiga ekki íjöl-
skyldu sem styður við bak þeirra
þegar elli kerling knýr dyra. Hjá
næstu kynslóð háaldraðra kvenna
verður aðeins tíunda hver kona í
þessari stöðu.
Fjölskyldan hefur því styrkt stöðu
sína í þeim skilningi og fleiri stofna
fjölskyldu eftir því sem líður á öld-
ina. Þrátt fyrir það fjölgar þeim stöð-
ugt sem búa einir. Skýring þess er
m.a. sú, að nú getur gamalt fólk
búið eitt, til þess hafði það ekki fjár-
hagslegt bolmagn áður. Þessi nýi
valkostur er afsprengi velferðarkerf-
isins. Þessi þróun er jákvæð að
mörgu leyti, fleiri verða efnahags-
íega og félagslega sjálfstæðir. Hins
vegar getur það að búa einn oft ver-
ið sammerkt því að vera einangr-
aður, einmana og að fá ekki þá hjálp
sem maður þarfnast.
Á Norðurlöndunum, að Danmörku
Sigríður Jónsdóttir
undanskilinni, er helmingur kvenna
á ellilífeyrisaldri einn í heimili, sam-
anborið við fimmta hvern karl á sama
aldri. í Danmörku er 70% kvenna
yfir sjötugsaldri einn í heimili saman-
borið við 30% karla á sama aldri.
Mismunar velferðarkerfið
kynjunum í
öldrunarþjónustunni?
Athuganir á heimilishjálp til aldr-
aðra á Norðurlöndunum sýna, að í
mati á þörf fyrir heimilishjálp er
kynjunum mismunað í þeim skilningi
að fyrir karlmann er nóg að búa einn
til að uppfylla skilyrði til að fá heimil-
ishjálp. Kona verður hins vegar að
sýna fram á lélegt heilsufar. Giftir
karlmenn fá oftast hjálp eiginkonu.
Gildi hjónabands og sambúðar er því
ólíkt fyrir karla og konur í þeim
skilningi að karlamir fá þjónustu og
umönnun í hjónabandinu, en konum-
ar veita hana. Rannsóknamiðurstöð-
ur sýna einnig að öldruð hjón fá yfir-
leitt ekki heimilishjálp nema að kon-
an geti ekki unnið heimilisstörfin
vegna veikinda. Þannig að í opinbera
hjálparkerfínu fá karlamir hjálp búi
þeir einir, konumar verðaað sýna
fram á veikindi og að þær sér ófær-
ar um að annast um sig, gildir þá
einu hvort þær eru í hjúskap eða
einar í heimili.
Ekki hefur verið skoðað sérstak-
lega hérlendis hvort opinbera hjálp-
arkerfið mismuni kynjunum í öldr-
unarþjónustunni, en ekki er ótrúlegt
að þessu sé líkt varið hér. T.d. sýna
niðurstöður úr mati á þörf aldraðra
fyrir vistun á stofnun hérlendis, (skv.
lögum um málefni aldraðra frá 1990)
sem verið er að framkvæma nú á
vegum Heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytisins og Reykjavíkur-
borgar að konur era mun fleiri í
hópi umsækjenda um dvalarheimil-
ispláss en karlar, en körlum er hins
vegar frekar úthlutað dvalarheimil-
isplássi. 2)
Niðurstöður nýrrar sænskrar
rannsóknar sýna, að niðurskurður
undangenginna ára, á þeim þætti
velferðarkerfísins sem er heimaþjón-
usta við aldraða bitnar fyrst og
fremst á konum og lágstéttafhópum
(hópum sem hafa litla formlega
menntun). Karlmennimir halda sinni
þjónustu að mestu, á meðan að kon-
um sem fá þjónustu fækkar. Nirður-
skurðurinn bitnar því fremur á kon-
um en körlum og fremur á þeim sem
era illa settir í þjóðfélaginu en þeim
sem era betur settir. 3) Niðurstöður
af þessu tagi era alvarlegar skoðaðar
í Ijósi markmiða velferðarþjóðfélags-
ins. Auk þess styrkja þær rannsókn-
amiðurstöður um mismunun kynja í
opinberri öldranarþjónustu.
Efnahagur
Á öllum Norðurlöndunum era aldr-
„Lengi í þessum heimska heimi
- hætt er við menn illa dreymi“
eftir Þorstein
Olafsson
Þáttaskil verða í kirkjugarðsmál-
um 1932 er samþykkt vora ný lög
um kirkjugarða. Ríkið hætti þá að
sjá um reksturinn, en viðkomandi
söfnuðum var falið það verkefni.
Söfnuðir í Reykjavíkurprófasts-
dæmi hófust þegar handa um skipu-
lagningu kirkjugarðs í Fossvogi. En
Reykjavíkurbær hafði úthlutað pró-
fastsdæminu þar ókeypis landi. Hug-
mynd að garðstæðinu munu Jónas
Jónsson ráðherra og Knud Zimsen
hafa átt.
Ákveðið var að byggja útfarar-
kirkju ásamt fullkominni líkgeymslu
með kælibúnaði, sem ekki var van-
Lilja Víglundsdóttir er níræð í
dag, 28. desember. Hún er fædd að
Sléttu í Mjóafirði eystra, 1903, dótt-
ir Víglundar Þorgrímssonar sem
fæddur var í Helgafellssveit, en alinn
upp hjá séra Eiríki Kúld og Þuríði
Sveinbjamardóttur til 15 ára aldurs,
en þá lést Eiríkur.
Lilja taldi sig ætíð vera fósturdóttur
hjónanna í HoltW þeirra Gunnars og
Nikólínu, en þar dvaldist faðir henn-
ar um árabil, eftir skilnað.
Móðir Lilju var Jónína Þorsteins-
dóttir, fædd í Geirshlíð í Flókadal,
Þiðrikssonar frá Hurðabaki.
Lilja naut heimakennslu að Krossi,
en þangað fluttist faðir hennar með
seinni konu sinni, Jónínu Gunnars-
dóttur 1913.
Árið 1922 giftist Lilja Halldóri
Jóhannssyni, húsasmíðameistara frá
Krossi í Mjóafirði, en hann lést 76
ára árið 1976.
þörf á af heilsufarsástæðum. Bál-
stofa var byggð í tengslum við kirkju-
bygginguna í samvinnu við Bálfara-
félag Islands. Fossvogskirkja var
vígð 31. júlí 1948.
Kirkjugarðar Reykjavíkurpróf-
astsdæma er sjálfseignarstofnun og
starfsemin umfangsmikil. Ég hygg
að allir sem kynnt hafa sér þjónustu
kirkjugarðanna ljúki upp einum
munni um að þar hafi myndarlega
verið að verki staðið. Allar fram-
kvæmdir mjög vandaðar og snyrti-
mennska í hávegum höfð. Við um-
hirðu kirkjugarðanna á sumrin hefur
þeirri stefíiu verið fylgt að láta ungl-
inga hafa forgang um vinnu. Margt
ungmennið hefur því byrjað sín
fyrstu handtök á vinnumarkaði hjá
Kirkjugörðum Reykjavíkur.
Böm Halldórs og Lilju era: Aðal-
steinn, fv. kaupmaður og bóndi Nes-
kaupstað; Nikólína, fv. kaupkona
Neskaupstað; Inga Jóhanna, hús-
móðir í Vestmanfiaeyjum og Víg-
lundur Svavar, húsasmíðameistari,
Mosfellsbæ.
Þekktust eru Lilja og Dóri í Heið-
arbýli fyrir að reka eina gistiheimilið
í Neskaupstað um árabil. Þá var
gestum og gangandi vísað til Lilju í
Heiðarbýli. Kvöldin vora þá stytt
með heimildakvikmyndum, sem Hall-
dór hafði tekið og sýndi gestum sín-
um. Brids var þá stundum spilað á
tveimur eða þremur borðum. Sem
dæmi um vinsældir gististaðarins
má geta þess að enn í dag, eftir 30
ár, er Lilja að fá jólagjafir frá fólki,
sem gisti um tíma i Heiðarbýli.
Til skamms tíma fannst henni
hálfmisheppnaður dagur, ef hún gat
ekki sjálf spilað brids.
„Það er sorglegt ef
gróðasjónarmið á að
ráða, eða hafa áhrif á
hinstu f ör látins ætt-
ingja eða vinar. “
Kirkjugarðarnir hafa jafnan kapp-
kostað að láta sama umbúnað vera
um alla, jafnt ríka sem snauða, en
áður var oft um mikinn mismun að
ræða.
Mér finnst að Kirkjugarðar
Reykjavíkurprófastsdæma hafí hald-
ið þannig á málum að sómi sé fyrir
okkur Reykvíkinga. Þetta og margt
fleira flýgur í gegnum huga minn
eftir nýfallinn dóm í Héraðsdómi
Lilja dvelst nú á Hrafnistu í Hafn-
arfirði og verður að heiman á afmæl-
isdaginn.
Aðalsteinn Halldórsson.
Reykjavíkur, þar sem kirkjugörðun-
um er gert að greiða einkaaðila, sem
annast útfarir, háa fjárfúlgu.
Kirkjugarðsumsjá og útfararþjón-
usta hefur verið á sömu hendi. En
nú er það víst bannað samkvæmt
nýjum samkeppnislögum sem tóku
gildi fyrr á þessu ári. Þeir sem sjá
um kirkjugarðana og þeir sem ann-
ast útfarir mega ekki. hafa sameigin-
lega skrifstofu, húsnæði eða neitt
sem getur flokkast undir samvinnu
og samstarf. Það verður algerlega
að sundurskilja þessa tvo þætti. Það
gefur augaleið, að þetta hlýtur að
hafa mikinn kostnað í för með sér
og valda óþægindum og óhagræði.
Ég get ekki orða bundist. Mér finnst
þetta svo fáránlegt.
Það er víst á grandvelli hinna
nýju samkeppnislaga sem Kirkju-
görðum Reykjavíkurprófastsdæma
er gert að greiða einkaaðila, sem
annast útfarir, skaðabætur. Því með
þeirri hagræðingu að hafa á sömu
hendi útfararþjónustu og kirkju-
garðsumsjá, þá geti kirkjugarðarnir
haft útfarir ódýrari en ella. Þetta er
túlkað þannig að kirkjugarðsgjöld
séu notuð til að greiða niður útfarir.
Það er ekki rétt, sem lögmaður
Líkkistuvinnustofu Eyvindar Áma-
sonar segir í Mbl. sl. sunnudag, að
einungis þeir sem notfæra sér þjón-
ustu Kirkjugarða Reykjavíkurpróf-
astsdæma fái ókeypis þjónustu. Allir
fá sömu þjónustu ókeypis, svo sem
líkflutning, líkgeymslu, bálför, afnot
af kistulagningakapellu og kirkju,
grafartöku, frágang á legstæði o.fl.
Það má e.t.v. kalla þetta niður-
greiðslu, en hún er jöfn fyrir alla,
og skiptir ekki máli hver annast út-
förina.
Ef Kirkjugarðar Reykjavíkurpróf-
astsdæma þurfa að greiða Líkkistu-
vinnustofu Eyvindar Árnasonar háa
fjárhæð, þá vaknar sú spurning,
hvort Kirkjugarðamir geti ekki kraf-
ið fyrirtækið um greiðslu fyrir þjón-
ustu og húsnæði.
Ég ætla ekki að deila við dómar-
ann. Sjálfsagt hefur rétturinn reynt
að dæma eftir laganna bókstaf. En
Lilja V íglunds-
dóttir — Níræð
Þorsteinn Ólafsson
það hlýtur að hafa verið mikið vanda-
verk að reikna nákvæmlega út tjónið
— hve margar athafnir þetta ákveðna
fyrirtæki hafí misst af vegna ódýrari
útfara hjá Kirkjugörðum Reykjavík-
urprófastsdæma. Svo er það annað.
Mér skilst að dómurinn virki aftur
fyrir sig, hve langt veit ég ekki. Er
það ekki óvanalegt?
Þessi dómur hefur haldið fyrir mér
vöku. Hann er afleiðing þróunar og
þess mikla áróðurs sem rekinn er
fyrir því, að hið opinbera og/eða
samtök fólksins (eins og Kirkjugarð-
ar Reykjavíkurprófastsdæma vissu-
lega era) megi ekki reka nein fyrir-
tæki — allt skuli vera einkavætt. Það
skipti ekki máli þó að útfararkostn-
aður hækki.
Auðs þðtt beinan akir veg
ævin treinist meðan.
Þú flytur á einum eins og ég
allra seinast héðan“
Þannig kvað Bólu-Hjálmar. Allir
verða jafnir við andlátið. Enginn flyt-
ur neitt af þessa heims auðæfum
yfír landamæri lífs og dauða.
Það er sorglegt ef gróðasjónarmið
á að ráða, eða hafa áhrif á hinstu
för látins ættingja eða vinar. Ef sú
verður raunin, þá held ég að við
ættum að minnast lokaorða Stephans
G. Stephanssonar í kvæðinu Jón
hrak:
Lengi í þessum heimska heimi
hætt er við menn illa dreymi.
Höfundurpr fyrrverandi kennari.