Morgunblaðið - 22.03.1994, Blaðsíða 14

.14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. MARZ 1994
Ókennilegar stjörn-
ur yfír Vestfjörðum
eftir Asgeir
Jakobsson
Á dögunum sá ég bregða fyrir á
lofti yfir Vestfjörðum tveimur
rísandi frystitogarastjörnum. Ég
vissi þær á lofti, en undraðist að
þær skyldu sjást í þessum lands-
hluta á himingöngu sinni. Mér var
sagt, að þessar stjörnur hefðu bor-
izt önnur af hafnfirzkum himni en
hin af eyfirzkum til að lýsa upp
þennan skuggalega landshluta.
Ekki varð ratljós í fjórðungnum af
þeirri birtu.
Vestfirðingum gagnast ekki til
sjóferða í dimmunni þær stjörnur,
sem varpa mestri birtu sinni inn í
sjálfar sig, auk þess að rísa of hátt
til að glætan af þeim nái jörð. Slík-
ar háloftastjörnur eiga að halda sig
á lofti yfir öðrum stöðum en þeim,
sem eiga stutt að sækja á fiskimið
og allt landfólk bíður daglega eftir
komu skipa sinna að leggja fisk á
land. Á Vestíjörðum er sjávarútveg-
ur atvinnuvegur fólks í landi jafnt
og á veiðum.
Þetta voru tvö útgerðarstirni, en
þau eru jafnan mörg á himni uppi
í einn tímann og annan. Sagan
bókar ekki aðeins ris þeirra heldur
einnig hversu lengi þau haldast á
lofti. Lífaldur útgerðarstjarnanna
er almennt stuttur, nær sjaldan
mannsævinni. Margt útgerðarstirn-
ið hefur risið hátt við tilteknar að-
stæður, en fallið lágt þegar þær
aðstæður breyttust.
Almenna sagan
Almennar orsakir þess, að íslenzk
sjávarútvegsfyrirtæki hafa orðið
skammlíf, þótt þau hafi risið hátt
í einhvern tíma, eru: markaðsfall —
aflabrestur — röng gengisskráning
— verðbólga — háir vextir — og
nú hömlun veiða. Stundum raðast
þessir áfallaþættir saman tveir eða
fleiri.
Af þessu hefur það svo til geng-
ið í íslenzkum sjávarútvegi allt frá
aldamótum að sjávarútvegsfyrir-
tæki hafa risið og fallið á víxl og
í þeim víxlgangi hefur sjávarútveg-
urinn byggt upp landið. Á tækniöld
breytast skipagerðir og búnaður

Sambyggdar
trésmíðavélar
Hjólsagir
Bandsagir
Rersnibekkir
Spónsugur
Bútsagir
mjög ört, svo og tækni í vinnslunni.
Eftir styijöldina þurfti að byggja
upp nýjan fiskiflota, allan stærri
hlutann frá grunni — bæði togara-
og bátaflotann. Þessi dýri floti var
byggður í skuld. Það var einungis
til í sjóðum sem svaraði þriðjungs
verðs á fyrstu togurunum og enn
minna í nýbyggingarsjóðum báta-
flotans. Þessi floti fékk aldrei að
borga sig heldur hlóðust á hann
rekstrarskuldir ofan á stofnskuldir.
Því olli markaðsfall á fimmta ára-
tugnum, ferskfiskmarkaðurinn
brást. Saltfiskvinnsla hafði fallið
út á stríðsárunum og þurfti að vinna
sig upp. Þau urðu úrræðin að
byggja upp frystivinnslu og reyna
að vinna rússneskan markað, en
síðan bandarískan. í þessari upp-
byggingu allri í veiðum og vinnslu
geisaði verðbólga , gengið rangt
skráð, eða í óreiðu, margskonar
gengi í einu, síldarbrestur alger og
minnkandi þorskveiði, þegar út-
lendingar voru komnir með sína
flota á miðin í byijun sjötta áratug-
arins.
Á sjötta áratugnum var farið að
veiða með astikki (1954) og síðan
kraftblökk (1959), og þá þurfti að
endurnýja síldarflotann með stórum
skipum og dýrum. Á síldarárunum
miklu, 1960-67, vegnaði bátaflot-
anum vel, en allur Nýsköpunarflot-
inn var í reiðileysi ýmist vegna
mannaskorts eða rekstrarörðug-
leika. Árið 1976 var ekkert skip
eftir í rekstri úr þeim flota, en nokk-
ur biðu þess að verða seld í brota-
járn.
Þá varð það 1967 að síldin brást,
og því fylgdi einnig markaðsfall á
þorski. Fangaráðið varð að auka
veiðar með nýrri skipagerð, sem
hafði sýnt yfirburði sem togskip.
Verðbólgan var þá orðin svo óð,
að sett var á laggirnar nefnd til að
reikna út, hvort þessi dýru skip
gætu borið sig — og nefndin reikn-
aði og reiknaði og komst að þeirri
niðurstöðu að skipin þyrftu að veiða
3.500 tonn til að endar næðu sam-
an í rekstrinum. Þannig var útlitið
á þeim bæ. En skipin varð að kaupa,
þjóðin þurfti gjaldeyri til kaupa á
nauðsynjum sínum og frystihúsin,
sem unnu fyrir Bandaríkjamarkað
stóðu fisklaus. Bátaflotinn gat ekki
birgt þau upp af nægum fiski, en
þessi markaður orðinn haldreipi
okkar íslendinga og hann þurfti
hágæðavöru, og af því stöðuga end-
umýjun I vinnslutækninni eftir
kröfu tímans.
Skuttogaraflotinn var byggður
hratt upp á áttunda áratugnum, og
skip einiíig stækkuð til loðnusóknar
norður í höf. Sjávarútvegurinn var
af þessari endumýjun allri skuldum
hlaðinn árið 1980, þegar skuldir
voru skyndilega verðtryggðar og á
þær komu háir vextir. Nær allur
sjávarútvegurinn varð gjaldþrota
um leið, og hófust þá „bjargráðin“,
gamalkunnug, færsla milli vasa.
Þau sjávarútvegsfyrirtæki, sem
síðustu tvö þijú árin hafa verið lög-
formlega tekin til gjaldþrotaskipta
urðu í raun gjaldþrota 1980. Hvern-
ig átti fyrirtæki að mæta vaxta-
greiðslu, sem hækkaði milli ára úr
50 milljónum í 150 milljónir, svo
dæmi sé nefnt i\m meðalfyrirtæki.
Sjávarútvegurinn hefur verið
með réttu að stórum hluta gjald-
þrota í 14 ár.
Nú er eðlilegt að spyija: Hvaða
nauður rak þjóðina til að reka þenn-
an atvinnuveg í sífelldu skulda-
basli? Þá nauð þekkja allir, þessi
atvinnuvegur aflaði kaupeyris fyrir
þjóðina.
Engin ráð voru til að bjarga þess-
um síþrota atvinnuvegi ofnotuðum
af þjóð sinni frá markaðsfalli eða
aflabresti. Það komu bæði góð
markaðsár og góð aflaár, en sjávar-
útvegurinn fékk aldrei að nýtajiessi
góðu ár' fyrir 'sjálfan sig. Ymist
eyddust þau fyrir honum í innlendri
óðaverðbólgu eða gjaldeyririnn var
keyptur af honum á of lágu verði.
Almenningur talar um of mikla
fjárfestingu í sjávarútvegi. Þar er
almenningur að kasta steininum úr
glerhúsinu, með 135 milljarða í bíl-
um, svo eitthvað sé nefnt af fjár-
festingu almennings á síðustu
árum.
Þó er ekki því að neita, að oft
hefði þurft að gæta meiri hag-
kvæmni, einkum í vinnslunni. Sjáv-
arútvegurinn hefði getað borgað
alla þá fjárfestingu, ef hann hefði
fengið sjálfur það fé, sem hann
aflaði sér. En þjóðin þurfti að bæta
húsakost sinn, og þjóðin þurfti að
ferðast, og hún þurfti að kaupa sér
bíla, og ekki er nú að rekja allt, sem
blessuð þjóðin þurfti til sín erlendis
frá — og hvaðan áttu peningarnir
að koma nema frá sjávarútveginum
og það var alltaf gengið of nærri
honum.
í áðurnefndri færslu milli vasa í
þjóðarbúskapnum var það eitt af
ráðunum til að koma í veg fyrir
algera stöðvun í útveginum, að hon-
um var Iánað til að borga háa vexti
af skuldunum, en þar kom að ekki
heldur þetta dugði, það þurfti að
lækka skuldirnar. Og þá er spurn-
ingin hér: Hver skuldar hveijum?
Það er nefnilega hægt að sanna
með óyggjandi rökum, að sjávarút-
vegurinn væri ekki skuldugur,
nema af því að hann er með alla
þjóðina á bakinu.
Spilamennskan hefði getað geng-
ið áfram með gömlu tilfærslunum
milli vasa, ef ekki hefði komið til
þessi þráhyggja um þorskuppeldi á
Islandsmiðum. Sú þráhyggja hefur
leitt til síminnkandi afla nær því
ár af ári í tuttugu ár með horfum
til ördeyðu.
Vestfirzka sóknin
Vestfirðir liggja vel við þorskmið-
um. Á þau er stutt að sækja frá
ströndum og miðin gjöful. I allri
uppbyggingu fiskiflota okkar á
þessari öld, hafa Vestfírðingar jafn-
an miðað gerð fiskiflota síns við
nýtingu heimaslóðar sinnar. Hún
dugði þeim í fámenni sínu.
Reykvíkingum og Hafnfirðingum
hentaði aftur á móti fiskifloti, sem
sótt gat víðar en á heimaslóð, þótt
þessir bæir nýttu hana einnig fyrir
stórskip sín meðan þess var kostur.
Á sjötta áratugnum var þessi sunn-
lenski stórfloti allur flæmdur af
nærliggjandi slóð, Selvogsbankinn
tekinn af honum og mikill hluti
Faxaflóamiðanna. Við þetta jókst
sókn þessa stóra flota á Vestfjarð-
amið. Síðar bættust svo- Akur-
eyringar í hópinn með stórskip sín
og sóttu vestur.
Það tók að þrengjast verulega
að Vestfirðingum þegar skuttog-
araöld hófst, einkum urðu djúpmið
Vestfirðinga fyrir miklum ágangi,
og það stöðvaði göngur á grunnslóð
vestra. Vestfírðingar stækkuðu þá
sinn flota til að sækja dýpra út frá
strönd sinni. Þeir breyttu þó ekki
þeim hætti að færa fiskinn að landi
til vinnslu. ísfisktogararnir, sem
þeir byggðu sér til að nýta djúpmið-
in, gátu fært að landi góðan fisk
til frystivinnslu eftir viku útivist.
Ekki var handtak að vinna fyrir
landfólkið í þessum landshluta, ef
ekki var lagður fiskur á land.
Sökum fámennis, og byggðir
dreifðar, aðskildar af fjöllum, gat
ekki þróast neinskonar iðnaður,
sem samkeppnisfær gæti orðið við
þann, sem var að rísa í þéttbýlis-
stöðunum. Það þótti öllum landslýð
sjálfsagður gangur á Vestfjörðum
að menn þar nýttu heimamiðin til
sóknar og fiskinn af þeim til að
skapa fólki atvinnu í landi. Það
komu ár, sem Vestfirðingar lögðu
til nær 20% af gjaldeyri þjóðarinn-
ar.
Ásgeir Jakobsson.
„Samdráttur í þorsk-
veiðum Vestfírðinga
undir kvótakerfi er um
29%, en í öðrum lands-
hlutum 12-17%. Þessi
rýrði hlutur í síminnk-
andi heildarafla var
rothögg á þennan
landshluta, sem átti allt
sitt undir þorskaflan-
um.“
Eftir styijöldina síðari, þegar
menn tóku að leggja allt kapp á
fiystingu fisks, og þá fyrst og
fremst þorsks, reistu Vestfirðingar
frystihús við firði sína, og þurfti
hver sitt hús eins og samgöngum
var háttað yfir fjöllin. Þetta gekk
nú allt vel fyrir Vestfírðingum þrátt
fyrir að atiur íslenzki togaraflotinn
væri oft á tíðum á þeirra miðum.
Vestfirzku útgerðarfélögin voru
náttúrulega eins og flest önnur
útgerðarfyrirtæki í landinu skuld-
um hlaðin eftir alla uppbygginguna
og endurnýjunina í veiðum og
vinnslu á áttunda áratugnum. Það
horfði þó til þess að vestfirzku fyr-
irtækin stæðu af sér verðtrygging-
una og vextina 1980. En svo verð-
ur það 1984, að það er farið að
taka af þeim miðin, fyrst með
svæðafriðunum, en síðan aflatak-
mörkunum.
Vestfirðingar undir kvóta
Það var náttúrlega undarleg ráð-
stöfun að takmarka sókn skipa, sem
áttu tveggja til fjögurra tíma sigl-
ingu á inið sín, en láta önnur skip
halda áfram að nýta sömu mið,
þótt þau skip þyrftu að sigla í sólar-
hring fram og til baka í sókninni
vestur.
Þegar kvótakerfið var tekið upp
1984, og árlegur heildarafli ákveð-
inn, var Vestfirðingum úthlutað
sem svaraði 17% af ieyfilegum há-
marks þorskafla. Það horfði strax
illa fyrir Vestfirðingum undir kvóta-
kerfinu, verst allra landshluta, þar
sem þorskafli var 40-45% af heild-
arafla Vestfirðinga, og Vestfirðing-
ar bjuggu hvorki að síld eða loðnu.
Undir fiskveiðistjórnuninni og því
kvótakerfi, sem henni fylgdi, hefur
afli farið síminnkandi ár af ári; fisk-
mælingarmenn, studdir af vangefn-
um ráðamönnum, hafa í 20 ár ver-
ið að gera tilraun með þorskuppeldi.
Undir þessu aflaleysiskerfi hefðu
Vestfirðingar líkast til bjargast, ef
þeir hefðu haldið hlutfalli sínu í
leyfðum heiladarafla, en svo varð
ekki. Það var fljótlega tekið að
rýra hlut þeirra af leyfilegum afla
og færa í aðra staði, og sum árin
fór hann niður í 12% og svo horfir
nú á næsta fiskveiðiári, ef ekki
minna. Samdráttur í þorskveiðum
Vestfirðinga undir kvótakerfi er
um 29%, en í öðrum lándshlutum
12-17%.
Þessi rýrði hlutur í síminnkandi
heildarafla var rothögg á þennan
landshluta, sem átti allt sitt undir
þorskaflanum. Vestfírzku fyrirtæk-
in töku að hrynja hv.ert af öðru og
skip þeirra, og með þeim kvótinn
færður til annarra landshluta þar
sem peningar voru til kaupanna,
eða skuldug fyrirtæki áttu meira
innhlaup í banka en þau vestfirzku.
„Af hverju gerðuð þið ekki eins
ogvið?“
Svo spurði fyrrnefnt tvístirni,
sem komið var til að lýsa upp Vest-
firðina og leiða þar fólk úr villu
sinni.
Þessu er til að svara fyrst, að
vestfirzku útgerðarmennirnir eru
þrúgaðir af óhugnanlegum hugsun-
arhætti — þeir halda sig ekki vera
að róa og gera út aðeins fyrir sjálfa
sig. Auðvitað kann þetta ekki góðri
lukku að stýra.
Enn er ekki sannað, að peninga-
hyggjufólk í nútímanum hafi orðið
fóarn í hjartastað, en það er þó
staðreynd að hjartalag nefnir eng-
inn maður upphátt í hagræðingar-
tímanum, ef hann vill hanga í því
að teljast með fullu viti. Það var
heldur ekki hjartað sem bilaði vest-
firzka útgerðarmenn þegar þeir
héldu áfram að ieggja fisk á land,
heldur taugakerfið.
Það sem tvístirnið, Stálskip hf.
og Samheiji hf., ekki skildi, þegar
það gaf Vestfirðingum þau ráð að
fylgja þeirra fordæmi í útgerðar-
háttum og senda öll fiskiskip sín
út með fiskinn, var sá munur, sem
er á því að nokkrar hræður í fjöl-
mennri byggð standi á bryggjunni
og horfi soltnum augum á eftir
skipinu, hlöðnu af fiski, sigla burt,
og hinu, að allt plássið sé mætt á
bryggjunni, og útgerðarmaðurinn
þar í miðjum hópnum. Þegar hann
svo gengur um plássið sér hann
ekki einn einasta vinnandi mann.
Sú var tíðin að útgerðarmaður í
plássinu þoldi ekki að sjá iðjulausan
mann, fannst það vera sér að
kenna. Rík sektarkennd af þessu
tagi gæti vissulega sett allt hag-
ræðingarkerfi landsmanna á haus-
inn, ef hún væri smitandi, en hún
er það ekki, heldur sá arfgengi
fæðingargalli Vestfirðinga, að fisk
eigi að veiða til að veita vinnu fólk-
inu, sem bíður eftir honum á
ströndinni, og hefur ekki að ann-
arri vinnu að hverfa.
Það er nú reyndar fleira að nefna
en þessa arfgengu sektarkennd
vestfirzkra útgerðarmanna, þegar
þeir tóku ekki upp útgerðarhætti
tvístirnisins þegar þeir sýndust út-
gerðinni hagkvæmir. Frystihús
Vestfirðinganna hefðu nefnilega
staðið tóm og þeir áttu eftir að
borga þau.
Þannig var þetta hvorttveggja
og af því glapráðin, sem tvístirnið
gaf Vestfirðingum, að tvístirnið var
ekki haldið arfgengri sektarkennd
af iðjulausu fólki, og átti ekki held-
ur, þegar tvístirnið hóf útgerð sína,
önnur stjarnan á Akureyri en hin í
Hafnarfirði, óborguð frystihús.
Þessi fyrirtæki hófu útgerð sína án
bagga, sem á öðrum lá.
Nú er aðeins eftir, að minna tví-
stirnið á það sem hér í upphafi seg-
ir um ris og fall sjávarútvegsfyrir-
tækja í íslenzkri sjávarútvegssögu.
Síbreytilegt er sóknarmunstrið í
veiðum og í nútíma vinnslu.
Frystitogaraútgerð er tvímæla-
laust góður þáttur í fiskveiðum
okkar, og þá frá stöðum, sem hún
leggur ekki í eyði, og hagkvæmnin
af henni fari þá í að borga atvinnu-
lausu fólki.
Hins vegar er erfitt að spá fyrir
hversu langæ þessi útgerð reynist
og veldur þar mestu óvissa um al-
þjóðafiskveiðistefnu, og þar með
hvaða mið skipunum gefast til að
sækja á.
Þá er einnig þess að gæta í fram-
tíðarspám, að ef það lifnar yfir sókn
á heimaslóð og það verður jafnt að
frystivinnslan í landi nær að endur-
hæfa sig til betri afkasta og auk-
inna gæða og fjölbreytni í markaðs-
vörum, þá fæst ekki einn einasti
maður til að manna þessi skip tii
mánaðarútiveru — og þá fer eins
og gerðist um hinn mikla flota
Nýsköpunar, þegar stríðsárin hóf-
ust.
Við þurfum að eiga frystitogara
í sókn um þessar mundir, en halda
áfram að þróa frystivinnsluna og
þá ekki sízt í þeim fjórðungi sem
bezt liggur að miðum.
Höfundur er rithöfundur.