Morgunblaðið - 12.05.1994, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAGUR 12. MAÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ

STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Han'iildur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MORGUNBLAÐIÐ, Kringlunni 1, 103 Reykjavík. SÍMAR: Skiptiborð: 691100.
Auglýsingar: 691111. Askriftir: 691122. SÍMBRÉF: Ritstjórn 691329, frétt-
ir 691181, íþróttir 691156, sérblöð 691222, auglýsingar 691110, skrif-
stofa 681811, gjaldkeri 691115. Áskriftargjald 1.400 kr. á mánuði innan-
lands. I lausasölu 125 kr. eintakið.
BRAUTRYÐJENDUR -
SPORGÖNGUMENN
ÞEIRRAR tilhneigingar gætir oft, að sporgöngumenn
reyni að sölsa undir sig árangur af starfi brautryðj-
enda, eftir að hafa staðið álengdar á meðan ungir eldhug-
ar ruddu braut og byggðu upp. í skjóli einokunar, styrkja-
stýringar og óeðlilegrar þjónkunar við þrönga hagsmuna-
hópa leggja sporgöngumennirnir svo til atlögu við einka-
framtakið, eftir að athafnamennirnir hafa sýnt og sannað
að starfsemin, sem þeir hafa byggt upp, á sér rekstrar-
grundvöll og er arðvænleg.
Saga ísgerðar hér á landi er glöggt dæmi um þessa til-
hneigingu sporgöngumanna, eins og komið hefur fram með
skýrum hætti í tveimur greinum hér í Morgunblaðinu undan-
farna daga. Þá fyrri ritaði Vilhjálmur Árnason, hæstaréttar-
lögmaður, hinn 3. maí sl. þar sem hann iýsti því á hvern
hátt Mjólkursamsalan og Framleiðsluráð landbúnaðarins
hefðu, í skjóli einokunar, komið mjólkurísgerð einkafram-
taksins á kné. Þeir sem þar héldu um stjórnvölinn, Þorvarð-
ur heitinn Árnason og samstarfsmenn hans, höfðu með
dugnaði sínum og þori byggt upp öflugt og arðvænlegt
fyrirtæki, Dairy Queen. Fyrirtækið var stofnað fyrir réttum
40 árum, eða árið 1954, og mikil gróska var í rekstrinum
framan af. Þegar best lét, laust fyrir 1960, voru reknar
ísbúðir, ísgerðir og frystigeymslur á vegum fyrirtækisins
víða um land og útsölustaðir voru yfir eitt hundrað talsins.
Sá böggull fylgdi skammrifi, að starfsemi Dairy Queen
var háð samningum við Mjólkursamsöluna, sem hafði einka-
rétt á sölu mjólkur, og því varð fyrirtækið að kaupa mjólkur-
blöndu í gegnum hana. Þegar starfsemi Dairy Queen hafði
verið með grósku í nokkur ár, var ráðist til atlögu af Mjólk-
ursamsölunni, sem sagði upp samningum og tilkynnti þeim
sem höfðu byggt upp þessa nýju framleiðslugrein hér á
landi, að framleiðslu og dreifingu á mjólkurísvörum út um
allt land yrði fyrirtækið nú að hætta, „þar sem Mjólkursam-
salan væri í stakk búin til þess að annast þessa eða svip-
aða starfsemi milliliðalaust“.
Hin greinin sem hér skal vitnað til, birtist í Morgunblað-
inu síðastliðinn sunnudag, undir fyrirsögninni „Salan fylg-
ir sólinni" og fjallaði um hið myndarlega fjölskyldufyrir-
tæki Kjörís hf. i Hveragerði, þar sem Guðrún Hafsteinsdótt-
ir, 24 ára gömul kona, heldur um stjórnartauminn af mynd-
ugleik.
Vorið 1966 setti Hafsteinn Kristinsson á stofn ostagerð
í Hveragerði í samvinnu við bændur í Ölfusi og framleiddi
svonefnda sérosta. Skömmu eftir að þessi einkarekna osta-
gerð hóf starfrækslu, greip Framleiðshiráð landbúnaðarins
inn í hina „frjálsu samkeppni“ með því að ákveða niður-
greiðslur á alla osta, nema sérostana! Þannig tókst Fram-
leiðsluráði landbúnaðarins að drepa þann vísi að sam-
keppni á þessu sviði, sem var að verða til, og kippti grund-
vellinum undan frekari starfsemi.
Við svo búið stofna Hafsteinn, bræður og félagar Kjörís
hf. og hefja framleiðslu ijómaíss úr smjöri í beinni sam-
keppni við ísgerð Mjólkursamsölunnar. Þremur mánuðum
síðar, vorið 1969, berst fyrirtækinu bréf frá Framleiðslu-.
ráði landbúnaðarins, þar sem tilkynnt er að ákveðið hafi
verið að hætta niðurgreiðslu smjörs og rjóma til ísgerðar!
Eigendur Kjöríss létu ekki beygja sig, heldur hófu fram-
leiðslu íss úr jurtafitu. Fyrirtækið hefur vaxið og dafnað,
hægt en örugglega á þeim 25 árum sem liðin eru frá stöfn-
un þess.
Purkunarlaust hafa samtök landbúnaðarins, eins og
Framleiðsluráðið og Mjólkursamsalan, staðið vörð um eigin
einokun svo áratugum skiptir, eins ogþessi tvö dæmi sanna.
Varðstaðan hefur mótast af tvennu: Annars vegar, af hugs-
unarhætti sporgöngumannsins, sem bíður átekta en hrifsar
svo til sín í skjóli einokunar eftir að brautryðjandinn hefur
rutt veginn, tekið áhættu og byggt upp; hins vegar af því,
að drepa í fæðingu frjálsa samkeppni, með því að beita
niðurgreiðslu- og styrkjakerfi hins opinbera sér í hag, en
á kostnað brautryðjandans.
Hefur eitthvað breyst í þessum efnum á þeim fjórum
áratugum sem liðnir eru frá upphafi ísgerðar hér á landi?
Er einstaklingurinn sem hyggur á frjálsa samkeppni í þess-
um framleiðslugreinum og öðrum, algjörlega háður duttl-
ungum hagsmunasamtaka, sem með öllum tiltækum ráðum
munu koma í veg fyrir að samkeppnin verði raunveruleg,
þar sem aðilar sitji við sama borð?
ERLENDUM
VETTVANGI
Upplausn ríkir innan
breska íhaldsflokksins
eftir háðuglegan ósigur í
sveitarstjórnarkosning-
—
um. Asgeir Sverrisson
veltir upp þeirri spurn-
ingu hvort leiðtogaskipti
séu óhjákvæmileg
Háðuglegur ósigur breska
íhaldsflokksins í sveitar-
stjórnarkosningunum í
fyrri viku og fyrirsjáan-
legt stóráfall í kosningum til þings
Evrópusambandsins (ESB) í næsta
mánuði hefur gert að verkum að
tæpast er þörf á að velta fyrir sér
hvort John Major forsætisráðherra
leiðir flokkinn í næstu kosningum.
Vangaveltur um eftirmanninn hafa
raunar verið á kreiki um nokkurt
skeið en ef til vill geta þeir sem
haldnir eru þokkalegri veðmálafíkn
Einn í ormagryf
Michael Portillo
Kenneth Clarke
Michael Heseltine
Líklegir eftirmenn
Michael Portillo lík-
legasti frambjóðandi
Thatcher-armsins.
Þykir sjónvarpsvænn
en skortir reynslu.
Kenneth Clarke
Kemur fram sem
miðjumaðurinn. Er
ábyrgur fyrir skatta-
hækkunum.
Michael Heseltine
„Tarzan“, hefur mikla
persónutöfra. Vændur
um afskiptahyggju og
veiktist illa í fyrra.
velt fyrir sér líkunum á því að Maj-
or kjósi að beijast og tapa í leiðtoga-
kosningum í haust eða dragi sig
sjálfviljugur í hlé'.
Fáir stjórnmálamenn síðari tíma
í Evrópu hafa fengið jafn snögga
hringferð með hinu pólitíska gæfu-
hjóli og John Major á undanförnum
tveimur árum. í aprílmánuði 1992
leiddi hann íhaldsmenn til sögulegs
sigurs í þingkosningum í Bretlandi
er kjósendur veittu þeim stjórnuna-
rumboð fjórða kjörtímabilið í röð.
Skoðanakannanir höfðu gefið til
kynna að ríkisstjórnin félli. Þessu
tókst íhaldsmönnum að snúa við á
síðustu tveimur til þremur sólar-
hringunum og höfðu fréttaskýrend-
ur á orði að sigurinn bæri að þakka
John Major sem náð hefði að tala
til þjóðarinnar á síðustu stundu og
hrifið alþýðu manna með sér. Per-
sónuleiki hans og það yfirbragð
festu, yfirvegunar og vandvirkni
sem einkenndi hann var sagt hafa
ráðið úrslitum. Raunsæis- og fót-
festumenn bættu raunar margir við
að loforð hans um lækkanir vaxta
og engar skattahækkanir hefðu ekki
spillt fyrir.
Nú væna þeir sömu og áður lof-
uðu Major hann um dugleysi, lélega
verkstjórn, skort á hörku,
hugmyndaleysi, andleysi
og almennan lydduskap.
íhaldsflokkurinn breski
er einstök pólitísk stofn-
un. Haft hefur verið á
orði um flokkinn að það
eina sem sameini þingmenn hans
sé sú staðreynd að þeir hati and-
stæðinginn enn meira en hvern ann-
an. Andstæður einkenna þennan
flokk; fláræði, baktjaldamakk, sund-
urþykkja, foringjadýrkun, hagsmu-
nagæsla og samstaða um misháleit-
ar hugsjónir. Það þarf sterk bein til
að þola að vera í framvarðasveit
þessarar stofnunar.
Þær pólitísku ógöngur sem John
Major hefur ratað í verða ekki ein-
vörðungu skýrðar með tilvísun til
upplags hans og persónugerðar.
Aðstæður hafa vægt til orða tekið
verið honum óvilhallar, flokkurinn
er klofinn og ein helsta ástæðan er
sú sama og varð forvera Majors,
Margaret Thatcher að falii;afstaðan
til Evrópusamrunans. Þessi deila
hefur ekki verið til lykta leidd frá
því að frú Thatcher var bolað frá
völdum haustið 1990. Við þennan
djúpstæða ágreining hafa síðan bæst
óvenju fjölskrúðug hneykslismál og
pólitísk moldviðri sem íhaldsmönn-
um hefur sjálfum tekist að
gera að fellibyljum.
Gæfuleysið hefur verið
algjört, tilraunir til að taka
frumkvæðið á stjórnmála-
sviðinu hafa allar mistekist
og er gleggsta dæmið um
þetta trúlega afturhvarfsstefna sú á
vettvangi fjölskyldugilda sem Major
og undirsátar hans tóku að boða
undir lok síðasta árs. Stefnan sú kom
sem bjúgverpill í höfuð flokksforyst-
unni er fréttir tóku að berast af
umdeilanlegu líferni og hneigðum
nokkurra þekktra áhrifamanna inn-
an flokksins. Afturhvarfið til hinna
óvefengjanlegu gilda varð að skrípa-
leik og þurfti ekki spjótalög and-
stæðinganna til.
„Hvenær hefur þakklæti einkennt
pólitík?" spurði Sir Bernard Ingham,
fyrrum blaðafulltrúi Margaret
Thatcher, í samtali við Morgunblaðið
í fyrra. Svipaðar hugsanir sækja
vafalítið á John Major þessa dagana
eftir því sem einangrun hans í orma-
gryfjunni fer vaxandi. Hann hefur
ekki reynst sá sterki leiðtogi sem
þessi sérkennilegi flokkur þarf. Sir
Bernard hefur líkt og fleiri haldið
því fram að Major hafi verið kjörinn
leiðtogi flokksins til að koma í veg
fyrir að Michael Heseltine, núver-
andi viðskiptaráðherra,
hreppti embættið. Það er íhaldsfI
alkunna að á slíkum upp- . .
lausnartímum í lífi stjórn-
málasamtaka getur það elnStO
gerst að lítt undirbúnir tisk St
menn hljóti óvænta upp-
hefð. Innan íhaldsflokksins breska
kunna þær reglur einnig að gilda
en víst er að þakklætis getur Major
tæpast vænst á þeim bænum.
Stjórnarumboð breska íhalds-
flokksins rennur út árið 1997 og
með tilliti til þess virðist vænlegt
fyrir flokkinn að fara í haust í gegn-
um það erfiða tímabil sem óhjá-
kvæmilega eru leiðtogaskiptum
samfara. Efnahagsástandið hefur
farið heldur skánandi en vafalaust
verður erfitt fyrir íhaldsmenn að
draga upp þá mynd af Verkamanna-
flokknum í næstu kosningum að þar
fari menn hinnar taumlausu skatt-
heimtu. Líkt og fleiri evrópskir
hægriflokkar hafa þeir sjálfir hækk-
að skattana.
„Hvenær
hefur þakk-
læti einkennt
pólitík?“