Morgunblaðið - 28.06.1994, Blaðsíða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
UNGUR drengur á slóðum bernsku sinnar.
Stundin glataða
Minning Ivars Orglands
IVAR Orgland var ekki bara þýð-
andi úr íslensku, fornu máli og
nýju, heldur var hann líka skáld
sjálfur eins og fjölmargar
ljóðabækur hans vitna um. Ég
nefni til dæmis verðlaunabókina
Nattstill fjord (1973) og Vestan-
for Dyrskard (1990), eina af sein-
ustu bókum hans, og gæti talið
svo margt annað sem Ivar orti
ágætlega, allt frá frumrauninni
Lilje og sverd (1950).
Hann tók sérstöku ástfóstri við
þá Davíð Stefánsson frá Fagra-
skógi (hafði yndi af að herma
rödd hans og háttu) og Stefán frá
Hvítadal (sem hann skrifaði með-
al annars merkt doktorsrit um).
Meðal samtímaskálda sem ég
tel að hafí hentað Ivari vel til
þýðinga eru Tómas Guðmundsson
og Matthías Johannessen sem var
honum einkar kærkominn, líka
Jón úr Vör sem var honum sann-
ur vinur.
Ivar þýddi mikið af íslenskum
miðaldakvæðum, Sólarljóð, Rósu,
Milsku, svo að eitthvað sé nefnt,
þessi kvæði sem höfða lítt eða
ekki til nútímamanna, að minnsta
kosti ekki á íslandi, en áttu vel
við hann. Það var í Ivari kraftur
og mælska sem leitaði útrásar og
hann vildi umfram allt brúa bilið
milli íslensks og norsks skáld-
skapar og sameiginlegrar menn-
ingar.
Sum nútímaljóð þýddi hann af
list, en fræðimaðurinn í honum
var bundinn hinu liðna.
Persónan Ivar Orgland var
ákaflega hlý og það bjó í honum
meira skáld og gárungi en stund-
um kom í ljós í daglegu tali. Við
hittumst oft hér heima og áttum
skemmtilegar og uppbyggilegar
samræður. Honum þótti vænt um
sumt sem ég skrifaði um hann
þótt flest væri það af vanefnum,
taldi að ég skildi sig, til dæmis
þegar hann fór á flug í hinu ein-
kennilega samblandi þess kelt-
neska og norræna sem er arfur
okkar allra (Fingals Flöyte. Dikt
fra vesterhavet 1992).
Hin opna sjálfsævisögulega bók
hans Vestanfor Dyrskard er eins
konar skuld sem hann vildi gjalda
ýmsu fólki sem honum þótti vænt
um, en ljóðin ekki öll jafn góð.
Þó er lokaljóðið afar falleg lýrík
og djúp:
Stundi som kom
og du ikkje fekk, for godt er ho tapt
blant alle. Der vi for litt sidan
saman gjekkhar skuggane
djupe
falle.
Ég mun sakna Ivars Orglands,
þessa stórhuga og stórtæka
manns, hláturmilda og tröllvaxna,
og undir niðri viðkvæma, sem
þýddi meira og vann betur en
flestir aðrir. Störf hans að orða-
bókum, uppsláttarritum, kynn-
ingu íslenskra bókmennta og ann-
arra fræða ber síst að vanmeta.
Líklega var Ivar misskilinn í
Noregi, en það er ástæða til og
viðeigandi að þakka honum að
lokum.
Jóhann Hjálmarsson.
+ Ivar Orgland
var fæddur í
Osló 13. október
1921. Hann lést í
Noregi aðfaranótt
16. júní á 73. aldurs-
ári. Ivar lauk prófi
í norrænum fræð-
um frá Óslóar-
háskóla árið 1959
og doktorsprófi frá
Háskóla Islands
áratug síðar með
ritgerð um Stefán
frá Hvítadal, ljóð
hans og dvöl í Nor-
egi. Hann var í
námi við Háskóla
Islands 1950-52 og sendikennari
í norsku 1952-60. Þá var hann
lektor í norsku við háskólann í
Lundi 1962-69 og lektor við
Kennaraháskólann í Ósló frá
1969-73 og kenndi við sama
skóla til 1980 íslenskar bók-
menntir, nýnorsku og norskar
bókmenntir. Ivar var mikilvirk-
ur þýðandi íslenskra bók-
mennta á norska tungu. Hann
fékkst einkum við ljóðaþýðing-
ar og þýddi á norsku Ijóð frá
miðöldum allt til nútímans. Ivar
gaf út fjölda ljóðabóka, en
fyrsta ljóðabókin, Lilje og
sverd, kom út árið 1950. Þá gaf
hann út íslensk-norska orðabók
árið 1985 og samdi kennslu-
bækur í íslensku. Ivar fékk
riddarakross hinnar íslensku
fálkaorðu 1955 og var sæmdur
stórriddarakrossi árið 1977.
Útför hans fór fram í kyrrþey.
FLESTIR íslenskir bókmenntaunn-
endur hafa lesið bækur Knuts
Hamsun, Sult, Viktoríu og Pan í
þýðingu Jóns frá Kaldaðamesi og
fleiri bækur er síðar komu í þýðingu
annarra listfengra miðlara, auk
bóka á tungu skáldsins sjálfs, og
minnast miðsvæðis gömlu Kristjan-
íu, eins og höfuðborg Noregs hét
lengi. Frá þeim tíma, skammt frá
þinghúsinu og konungshöllinni, er
enn Apótekaragatan, virðulegt
hliðarstræti. Þar var forðum at-
hafnastaður Ólsens hestvagnaöku-
meistara, sem langa ævi rak mikið
og gróið þjónustufyrirtæki í sinni
grein með fjölda starfsmanna, lengi
sjálfsögð stofnun, jafnvel eftir að
bílar og jámbrautir höfðu náð yfir-
höndinni sem aðalsamgöngutæki.
Þama vom æskustöðvar Ivars
Orglands, sem nú er nýlátinn á sjö-
tugasta og þriðja aldursári, en hann
varð með ýmsum hætti þjóðkunnur
hér á landi og víðar fyrir þýðingar
á íslenskum bókmenntum í heima-
landi sínu og kynningu á íslenskum
höfundum og orðabókavinnu. Hann
menntaðist við norskar háskóla-
stofnanir og hér á íslandi. Og þótt
hann starfaði sem háskólakennari í
heimalandi sínu og víðar, liggja eft-
ir hann tugir bóka og fræðirita um
íslenskar bókmenntir og málfræði.
Hann eyddi mestum frítíma sinum
í þýðingar og útgáfu íslenskra
skáldrita allt frá fyrri öldum og til
okkar daga. Doktorsritgerð hans
var um Stefán frá Hvítadal, ljóð
hans og dvöl í Noregi, auk fmm-
sömdu bókanna.
Orgland tók sér það ættamafn
sem hann bar. Hann var yngstur
af þremur seinni konu börnum föður
síns, og bjó með móður sinni og
systkinum á æskuheimilinu uns
hann stofnaði sjálfur heimili. En í
hluta stórhýsis foreldranna og á Ióð
vagnastöðvarinnar fékk eitt stærsta
dagblað Norðurlanda Aftenposten
aðsetur. Þar var lengi mjög gest-
kvæmt og heimilið allt í fornum
skorðum með myndir af þjóðmála-
skörangum á veggjum. Mig minnir
að a.m.k. einn afi Orglands hafi
verið ráðherra. Á þessu heimili var
gestkvæmt og jafnvel vom herbergi
leigð, því húsið var stórt og á mörg-
um hæðum. Þama mun Davíð Stef-
ánsson frá Fagraskógi hafa búið og
fengið aðra þjónustu um skeið. Mun
hann með vissum hætti hafa verið
áhrifavaldur í lífi Orglands, sem þá
hafði nýlokið bókmenntafræðinámi
við háskólann í Ósló og
fór síðan til íslands,
ásamt konuefni sínu,
Magnhild, sem var
honum samboðin sök-
um mannkosta, gáfna
og glæsileika. Þar
eignuðust þau sitt
fyrsta bam, dóttur, síð-
ar fæddust tveir synir,
er þau vom komin heim
til Noregs, gott og
menntað fólk. Heimili
fjölskyldunnar er á
Lerkevegen 27 í Asker,
sem er nágrannaborg
skammt frá Ósló.
Ivar hafði fjölbreytt-
ar gáfur og hlaut menntun við hæfí.
Hugur hans stóð til skáldskapar og
tónlistar. Þegar prófum var lokið
réðst Ivar til kennslu við Kennara-
háskólann í Ósló og ennfremur varð
hann sendikennari í Lundi í Svíþjóð
og Helsingfors í Finnlandi, og dokt-
orsritgerð um Stefán frá Hvítadal
og áhrif Noregsdvalar á ljóðagerð
hans samdi hann og varði. Hefur
það rit komið út í Noregi og hluti
þess á íslandi. Ennfremur gaf Org-
land út fjölda fmmsaminna ljóða-
bóka og gerðist afkastamesti ljóða-
þýðandi íslenskra ljóða nútíma-
skálda og fornra merkiskvæða.
Einnig gaf hann út úrval færeyskra
kvæða og bók eftir alþýðuskáld á
Gotlandi i Svíþjóð. Leyfí ég mér að
ætla öðmm að gera nánari grein
fyrir þeim þætti í lífsstarfi Org-
lands, ennfremur orðabókastarfi
hans. En vegna alls þessa var hann
tíður gestur á íslandi, uns hann
veiktist einmitt hér svo hastarlega
að hann varð að hverfa fyrirvara-
laust heim síðastliðið sumar og lést
16. júní, tæpu ári síðar.
Eins og kunnugt er em málsam-
félög fleiri í Noregi en tölu verður
á komið, en höfuðgreinamar eru
nýnorskan og bókmálið. Ivar ólst
upp við hið síðamefnda og það var
hans dagsdaglega mál alla ævi, en
ritmál hans var nýnorskan. En hann
var öfgalaus maður og enginn pred-
ikari, en þriðja aðaltunga hans var
svo íslenskan. Hann var sífellt með
minnisbókina á lofti, ef hann heyrði
orð og orðasambönd, sem honum
vom nýstárleg, eða upplýsingar um
íslensk skáld og bókmenntasögu.
Aðalpersónueinkenni Ivars Org-
lands vom auðmýkt og sannleiks-
ást. Ljúfari og hjálpsamari maður
mun vandfundinn, jafnvægis-, sann-
gimis- og gleðimaður. Hann tamdi
sér ekki að standa í deilum. Hann
vann sitt verk, og þegar því var
lokið hveiju sinni, tókst honum sök-
um ljúfmennsku sinnar og vinsælda,
og þó fyrst og fremst vegna kosta
verka sinna, að koma þeim á fram-
færi.
Ég undirritaður, kona mín og
synir höfum oftar en einu sinni ver-
ið gestir í Apótekaragötunni, þar
sem allt er með sömu ummerkjum
og móðir hans og eldri systkini
skildu við það, ennfremur á heimili
Ivars og elskulegrar konu hans. Við
sendum nú virðingar- og saknaðar-
kveðjur á sorgarstundu. Mörgum
góðum manni á ég margt að þakka,
minningu Ivars Orglands mun ég
geyma meðal þeirra, sem mér em
kærastir.
Jón úr Vör.
Það koma dagar sem glata lit
sínum og sorta slær á himin. Slíkt
er jafnan ægivald dauðans.
Hinn 18. júní sl. fór fram í Hall-
grímskirkju flutningur á íslenska
miðaldakvæðinu Milska er norska
tónskáldið Kjell Mörk Karlsen vann
í sinfóníska óratóríu. Var það fram-
lag Norðmanna til Listahátíðar í
Reykjavík á 50 ára afmæli íslenska
lýðveldisins.
Það hlýtur að hafa verið þung
raun Kjell Mörk Karlsen og öllu
norska listafólkinu að frétta lát þýð-
andans Ivars Orglands þann sama
dag og tilkynna það áður en flutn-
ingur óratóríunnar hófst.
Þeim viðstöddum er þekkt höfðu
hinn mikilhæfa rithöfund og stór-
virka þýðanda hefur mörgum fund-
MINNINGAR
ist sem sorgartár rigndu frá heiðum
himni. Flutningur verksins snart í
djúpri virðingu og þökk til listafólks-
ins. Þótt sorgartíðindin döpmðu
frjálst flug, varð þetta í vitundinni
sem hinsta kveðja til íslands frá
hinum mikla vini þess, sem kenndi
hér við háskólann í áratug og lauk
doktorsprófí í nútíma íslenskum
bókmenntum.
Hér verður aðeins minnst á hve
stóran hann gerði hlut íslenskra
skáldkvenna er hann þýddi á norsku
ljóð eftir þær. Ljóðasafnið Dikt af
islanske kvinner frá 17. öld til okk-
ar daga kom út á norsku 1985 og
er það á fjórða hundrað blaðsíður.
Það hefur farið mjög hljótt um þessa
útgáfu hér á landi.
Þær íslenskar skáldkonur sem þá
kynntust Ivar Orgland muna þennan
sérstæða, bráðgáfaða mann, sem
bar svo mikinn barnslegan hrein-
leika í fari sínu að lýsti af.
Ógleymanleg var einlæg gleði
hans og þakklæti er nokkrar þeirra
sýndu honum virðingarvott með litlu
samsæti að fmmkvæði Guðrúnar
P. Helgadóttur skálds.
Afburða vel gerð og snjöll var
drápa er hann eitt sinn flutti Guð-
rúnu í afmælishófi á heimili þeirra
Jóhanns, en þau hjón vora vinir
hans.
Ekkert mun lifa lengur í rang-
snúnum heimi en kærleikur og góð-
vild. Þann auð átti Ivar Orgland
ríkulegan.
Þýðingar hans og ritverk ásamt
sendibréfum og dýrmætum sam-
verustundum gefa dögunum lit sinn
á ný.
Hann var einstakur Islandsvinur.
Margar einlægar samúðarkveðjur
berast yfir hafið til eiginkonu hans,
Magnhild, og annarra sem syrgja
hann.
Jenna Jensdóttir.
i
Ivar Orgland var stór maður með
hlýtt og hýrt bros og stórt hjarta.
Þar átti ísland, íslensk tunga og
íslensk menning sér tryggan sama-
stað. I meira en fjóra áratugi var
hann óþreytandi í viðleitni sinni að
efla lifandi menningarsamband milli
íslands og Noregs. Mest fór þar
fyrir þýðingum íslenskra ljóða á
norsku, en saman mynda ljóð þau
sem hann þýddi mikið og fjölbreyti-
legt úrval íslenskra kvæða frá flest-
um öldum íslandsbyggðar. Annar
þáttur í þessu starfí vom erindi fyr-
ir almenning þar sem hann sýndi
myndir frá íslandi og sagði frá land-
inu og menningu þess. Ófá vom
slík erindi sem hann flutti víða um
Noreg og nutu mikillar hylli. Þau
vom glædd af hita ástar hans á
viðfangsefninu, og ef eitthvað mátti
að þeim fínna, þá mun það helst
hafa verið að eldmóðurinn bæri
stundum tímaskynið ofurliði. Ivar
gaf einnig út framort ljóð, samdi
fræðirit, kennslubækur og orðabæk-
ur.
Meðan Ivar Orgland var hér
sendikennari, á sjötta áratugnum,
lagði hann sem vænta mátti rækt
við að kynna íslendingum norska
menningu. Svo vill til að ég varð
þess aðnjótandi á unglingsámm.
Ætli það hafí ekki verið á útmánuð-
um 1954 að sendikennarar Norðúr-
landaþjóða við Háskóla íslands
komu í heimsókn að Skógaskóla og
áttu kvöldstund með nemendum. I
minningunni gnæfir Ivar yfír hana
í tvöföldum skilningi. Þessi hávaxni
og fijálsmannlegi Norðmaður, sem
talaði ágæta íslensku, vakti mesta
athygli og kenndi okkur að syngja
„Per spelmann" og „Kjerringa med
staven“, svo þessi gamansömu þjóð-
kvæði hafa fylgt manni síðan. Há-
marki náði þessi kvöldstund þegar
sungnir vora þjóðsöngvar Norður-
landaþjóða. Skólastjórahjónin,
Magnús Gíslason og Britta kona
hans, höfðu ásamt Ivari forystu með
glæsibrag. Þegar kom að „Ja vi
elsker" var víst byrjað fullhátt, því
að nemendur urðu brátt að gefast
upp, og þar kom að fögur baryton-
rödd Magnúsar skólastjóra hljóðn-
aði. Britta var þjálfaður sópran og
hafði ekki mikið fyrir háu tónunum.
Á Ivari mátti sjá að þjóðarheiður
var í veði, enda brást hann ekki,
en roðnaði þó nokkuð þegar mest
reyndi á. Nokkru seinna birtist í
tímariti grein eftir Ivar Orgland um
Tatjei Vesaas, sem þá var ekki eins
frægur utan Noregs og síðar. Þetta
varð til þess að ég fór að lesa þann
ágæta höfund og lærði þá m.a. að
meta nýnorskuna, þetta fagra og
skáldlega mál sem Ivar Orgland
gerði að sínu þótt hann væri ekki
alinn upp við það.
Ég er ekki dómbær á ágæti þýð-
inga Ivars Orgland á nýnorsku. Þær
hljóta að vera misgóðar, enda afar
mikill og íjölbreytilcgur kveðskapur
sem snúið er. Hitt veit ég að hann
lagði við þær mikla alúð og vildi
gera þær eins vel úr garði og honum
var framast unnt. Ekki naut hann
sannmælis fyrir þessa alúð sína
meðal allra íslendinga. Ein ástæðan
fyrir því var vafalaust þeir fordómar
sem margir hafa gagnvart nýnorsk-
unni og engu lýsa nema fáfræði
þeirra. Nýnorskt ritmál er ávöxtur
af sömu hugmyndastefnu og ís-
lenska hreintungustefnan, viðleitni
til að láta í ritmálinu streyma þær
lindir tungunnar sem tærastar em.
Málfarslegar aðstæður á íslandi og
í Noregi vom og eru gerólíkar, svo
að nýnorskan gat ekki orðið ritmál
allra Norðmanna, og hún á nú i vök
að veijast vegna breyttrar búsetu
og menningar, en ásamt færeysku
er hún sú tunga sem skyldust er
íslensku, og þessar tungur gætum
við skilið betur en aðrar ef við vær-
um ekki svo þungt haldin því undar-
lega samblandi af sjálfsánægju og
stórþjóðadýrkun sem er einkenni
smárra þjóða.
Á síðustu ámm helgaði Ivar Org-
land sig einkum þýðingum kaþ-
ólskra helgikvæða. Þessar þýðingar
hafa birst í glæsilegum útgáfum
myndskreyttar af listakonunni
Anne-Lise Knoff, og nú hefur
norska tónskáldið Kjell Mork Karl-
sen samið tónverk við þýðingu helgi-
kvæðisins Milsku, sem flutt var með
miklum ágætum af norsku tónlistar-
fólki í Hallgrímskirkju sunnudaginn
18. júní. Þessar undirtektir merkra
listamanna sýna að starf Ivars hefur
ekki fallið í grýtta jörð, en þegar
borið fagran ávöxt. Við upphaf tón-
leikanna í Hallgrímskirkju var til-
kynnt um fráfall þýðandans. Mikla
gleði hefði hann haft af að vera þar
viðstaddur, og raunar var hann þar
ljóslifandi - í huga okkar sem
þekktum hann - og gerði þessa
tónleika að fagurri minningarat-
höfn.
Vésteinn Ólason.
IVAR ORGLAND