Morgunblaðið - 11.08.1994, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Um íslenskt mál
20 ára afmæli
NÚ ER liðinn fimmtungur aldar
frá því að meginreglugerðin um
breyttan rithátt var gefin út (Hinn
nýi stíll). Það ætti því að vera kom-
in veruleg reynsla á um áhrifin.
Ekki er um það ágreiningur, að ís-
lensku máli og málkennd hafi hrakað
allverulega hin síðari ár, en að hve
miklu leyti megi rekja það til þess-
ara breytinga, er svo annað mál. En
í þremur blaðagreinum, sem nýlega
hafa birst eftir mig í Mbl., undir
samheitinu „Um íslenskt mál“, hef
ég reynt að færa rök fyrir þeim
þætti orsakanna, sem Haraldur
Ólafsson dósent kallar, „hringlið
með stafsetninguna". Þar á hann
við ofangreindar breytingar, og án
efa einnig um greinamerkjasetning-
una. Ég hef að mestu sleppt að minn-
ast á stafsetningarreglurnar, en er
þó ekki í vafa um, að þær hafa líka
átt þátt í að skapa þann glundroða,
sem nú er ríkjandi, og slævt hina
almennu málkennd fólks.
Sjálfur naut ég lítillar skólagöngu,
en reyndi þó á sínum tíma að kynna
mér nokkuð íslenskan rithátt, eins
og hann var tíðkaður fram til 1973,
þ.á m. notkun zetunnar. Mín mál-
fræðilega þekking stendur að sjálf-
sögðu grunnt, eins og þeir sjá af
mínum skrifum, sem vit hafa á. Ég
reyni heldur ekki að tjalda neinni
málfræðiþekkingu sem slíkri, heldur
viðhorfí manns, sem fylgst hefur
nokkuð með málþróun síðustu ára-
tuga, og ég tel mig hafa sæmilega
góða málkennd. Sem frekar löghlýð-
inn borgari byijaði ég að aðlaga
minn rithátt að hinum nýja stíl, og
það fyrsta var að leggja niður zet-
una. Að mínu áliti þarf zetan í sjálfu
sér ekki að hafa áhrif á það, að þau
boð, sem ritari texta vill koma til
lesandans, skili sér að fullu. Hins
vegar tel ég, að notkun hennar og
að læra að nota hana, gefi langt um
betri innsýn í uppbyggingu málsins
sjálfs og þá um leið stafsetninguna.
Er ég tók að nota hana, þóttist ég
öðlast meiri yfirsýn um eðli málsins,
og ég sé eftir því að hafa lagt hana
niður, en nennti ekki að taka hana
upp á ný; fannst það hringlandahátt-
ur. Þar að auki sýnist mér allt benda
til, að hún muni glatast
að fullu; því miður. Allt
annað gildir með
merkjasetninguna. Ég
varð strax var við þá
lausung, sem hin
breytta merkjasetning
skapaði, og stakk þar
við fæti.
Ég hef lítilsháttar
reynt að kynna mér
málþekkingu fólks, sem
komið hefur úr mennta-
skólunum, og reyndar
Háskólanum líka. Sú
meginspurning, sem ég
hef haft uppi í því sam-
bandi, er hvernig
merkjasetningu í rituðu
máli þau hafi lært. Ég
get ekki annað sagt, en að svör
hafi verið mjög í þá átt, að varla
nokkur hafi haft þar hreinar línur.
Jú, það þurfti að nota kommu á
milli setninga, að miklu leyti á þann
hátt, sem lýsa mætti með orðunum;
„þar sém þarf“. Sé það svo borið
saman við hinn almenna rithátt
verulegs hluta fólks, þá virðist það
falla nokkuð saman. Ég hef sýnt
nokkrum nemendum reglurnar um
greinamerkjasetningu, þ.e. sérprent-
un úr Stjórnartíðindum, nr. 201,
1974, og spurt þá að því hvort þau
hafi séð hana. Flestra svar hefur
verið nei. Að mínu áliti eru reglurn-
ar slæmar, en það væri þó langt um
betra, ef eftir þeim væri farið, en
svo er ekki. Hin almenna skoðun
virðist sú, að fullt frelsi ríki á því
sviði. En vel að merkja; orðin og
setningarnar „skal/skulu“ og „má“,
er þó að finna í textanum.
Ekki læt ég mér detta annað í
hug, en að breytingin á ritreglunum
hafi átt að vera íslensku máli til
framdráttar. Nú er kominn 20 ára
reynslutími og hver er þá staðan?
Væri ekki tímabært fyrir fræðimenn
að gera rækilega úttekt á stöðunni
og að framtíðarbaráttan fyrir vernd-
un og mótun málsins tæki mið af
útkomunni. Ég get ekki að því gert,
að mér hefur fundist óþarflega mik-
il þögn hvíla yfir máli þessu, en hef
þó um það lúmskan grun, að ekki
séu allir sáttir við ástandið.
Sé mál þetta (breytingin) eins
gott og ætla mætti og verði því var-
anlegt, hefði þá ekki
verið skynsamlegt að
fylgja því betur eftir?
Eg man eftiruppistand-
inu, þegar Islendinga-
sögurnar voru gefnar
út á ’nútíma-máli’ (máli
þess nútíma), og væri
ekki nauðsynlegt að
komast hjá slíku í fram-
tíðinni? Nú er af og til
verið að gefa út heilu
ritsöfnin eftir ýmsa af
okkar öndvegis höfund-
um. Tökum sem dæmi
ritverk Sigurðar Nordal,
Þórbergs Þórðarsonar
og svo Grísku harmleik-
ina, þýdda af Helga
Hálfdanarsyni; allt verk
gefin út á árunum 1987-1990. Þótt
20 ára afmæli hinna nýju ritreglna
væri þá ekki komið, vaknar sú spurn-
ing, hvort ekki hefði verið betur við-
eigandi og meiri reisn yfir því, að
rit þessi hefðu verið á ’nútíma-máli’
svo að allur þorri þjóðarinnar gæti
notið þeirra betur í nútíð og fram-
tíð? Enga tilskipun hefði þurft þar
um, ef sterkt almenningsálit og
skynsemi hefðu krafíst þess. Við
vitum ekki hve langt verður liðið á
næstu öld, þegar fólk hættir að geta
lesið ritmálið frá 1929.
Þegar ég stóð í því hér á árunum
að afla mér lítilsháttar þekkingar á
íslensku máli, voru mér kenndar
tvær setningar, sem ég skyldi hafa
í huga, ef upp kæmu spursmál um
það, hvort lesandinn mundi leggja
alveg réttan skilningi í það, sem ég
skrifaði: Það var orðað nákvæmlega
eins og hér fer á eftir, og engin
greinarmerki notuð:
1. Hundar bitu menn og konur
hlupu burt og geltu. En hvað seg-
ir þetta; hverjir hlupu, hveijir voru
bitnir og hverjir geltu? a) Hundar
bitu menn og konur, hlupu burt og
geltu; b) Hundar bitu menn, og kon-
ur hlupu burt og geltu; c) Hundar
bitu, menn og konur hlupu burt og
geltu.
2. Skólaeftirlitsmaðurinn sagði
skólastjórinn er asni. Þá er spurn-
ingin, hvor sagði hvað um hinn? a)
Skólaeftirlitsmaðurinn sagði, skóla-
stjórinn er asni. b) Skólaeftirlitsmað-
Haukur
Eggertsson
FIMMTUDAGUR 11. ÁGÚST 1994 23
Nú er kominn 20 ára
reynslutími og hver er
staðan? spyr Haukur
Eggertsson, og telur
tímabært fyrir fræði-
menn að gera úttekt á
henni.
urinn, sagði skólastjórinn, er asni.
(Hvor þeirra hafði rétt fyrir sér?).
Úr ruslakistunni.
* „Rushdie var að gráti kominn
þegar hann sagði rithöfundunum
starfsbræðrum sínum og öðrum
gestum hve hann hefði langað mikið
til að vera meðal þeirra vegna hat-
ursins sem hann hefði mátt þola.“
(Mbl. 16. sept 1991).
* „Undanfarin ár hefur lögreglu-
stöðin í Breiðholti verið rekin í anda
forvarnarstefnu sem byggist á nánu
samstarfi lögreglumanna sem þar
starfa við fólkið sem þeim er ætlað
að þjóna. Lögreglumenn sem þar
starfa hafa skilað góðu starfi í þágu
Reykvíkinga eins og flestum er
kunnugt". (Mbl. 26. mars 1994).
* „Hefur þú í þínum fórum notaða
um það bil 300 lítra frystikistu sem
er í góðu ásigkomulagi og þú vilt
endilega losna við fýrir lítið, enn-
fremur ef þú hefur saumavél má
vera gömul en í góðu standi og þú
vilt endilega selja." (Auglýsing frá
háskólagengnum embættismanni).
* „Þetta forrit er keyrt í upphafi
þegar Windows er keyrt inn á tölv-
una. Einnig má keyra þetta forrit
ef gera þarf breytingar á uppsetn-
ingunni. Mjög auðvelt er jafnframt
að keyra þetta forrit til að lesa upp-
lýsingar um nýjan hugbúnað, sem
settur hefur verið inn á tölvuna, ef
æskilegt er að keyra þann hugbúnað
upp frá Windows." (Úr kennslubók
um tölvur og forrit).
* a) „NN var á bökkum Rangánna
fyrir fáum dögum en hann veiddi
vel með veiðifélaga sínum eða tíu
laxa.“ (DV 26. júlí 1994.) b) „NN
var á bökkum Rangánna fyrir fáum
dögum en hann veiddi vel með, veið-
igræjunum sínum, eða tíu laxa.“ c)
„NN var á bökkum Rangánna fyrir
fáum dögum en hann veiddi vel með
konunni sinni eða tíu laxa.“
Brúðar-korselett
frá abjÉÉjta
kynningarverð í ágúst
kr. 5.950
Póstsendum
7/77?
Höfundur er fyrrv. iðnrekandi.
Því miðnr hefur virðing
mín fyrir störfum
Hæstaréttar dvínað
nokkuð með árunum,
segir Gunnlaugnr
Þórðarson, sem harm-
ar að rétturinn hefur
verið í miður æskilegri
fjölmiðlaumræðu und-
anfarið.
málum. Fimm ára seta í Hæsta-
rétti er stuttur tími. Þess má geta
að t.d. Þórður Eyjólfsson sat í rétt-
inum í rúm 30 ár til 69 ára aldurs
og Gizur Bergsteinsson 37 ár fram
á 70. ár.
Segja má að þjóðfélagið leiði
menn í þá freistni að sækjast eftir
dómarastörfum í Hæstarétti til þess
að þurfa ekki að sinna þeim nema
í örfá ár og tryggja sér á þann
hátt full laun sem eftirlaun í skjóli
áðurnefndrar stjórnarskrárgreinar.
Það er í sjálfu sér ofur mannlegt
og líka fyrir hæstaréttardómara að
falla í þá freistni að nota sér þetta
úrelta ákvæði í slíku skyni.
Það er æskilegt fyrir störf
Hæstaréttar, að í honum sitji að
jafnaði lögfræðingar, sem verið
hafa starfandi lögmenn í einkageir-
anum og er nú fátt um slíka dóm-
endur í Hæstarétti. Það er alvar-
legt, þegar menn koma frá lög-
mannsstörfum í Hæstarétt að þeir
skuli geta komist á eftirlaun eftir
stutta setu í réttinum. Reyndar er
mér kunnugt um einn umsækjanda
um hæstaréttardómarastarf, sem
starfað hefur alla tíð í einkageiran-
um, en var 63 ára og skuldbatt sig
fyrirfram til þess að sitja í réttinum
til sjötugs. Hæstiréttur taldi hann,
í umsögn sinni, óhæfan af því hann
væri of gamall. Vitað er um einn
hæstaréttardómara, sem hefði vilj-
að sitja áfram að náðum 70 ára
aldri.
Hálfgerður skollaleikur
Ákvæðinu um að veita mætti
dómara lausn frá störfum við 65
ára aldur var í fyrsta sinn beitt af
þáverandi dómsmálaráðherra 1935
og aftur 1945. I bæði skiptin var
um mjög pólitískar ákvarðanir að
ræða. Nú mun þetta vera fram-
kvæmt á þann hátt, að dómari bið-
ur um að verða veitt lausn eða
óbeinlínis rekinn frá embætti. Hálf-
gerður skollaleikur og síst til virð-
ingarauka.
Það skal ítrekað að þetta ákvæði
um að víkja megi hæstaréttardóm-
ara úr starfí eftir 65 ára aldur, sem
sett var til að vernda þá í sæti sínu,
er nú búið að fá á sig andhverfu
sína. Það er ekki æskilegt að freista
manna með slíku ákvæði til þess
að losna frá skyldum sínum við
þjóðfélagið. Þessu þyrfti að breyta
á Alþingi.
Höfundur er
hæstaróttariögniaður.

AUar vorur með afslætti
SIl IMÆv[R><!
Sarah 60 x 105
Verð nú

kr. I.B6V
Golftepp
Malxungarkynnmg
frá Málningu hf.
íslensk málning
^ -játakk
Gæða
filtceppi
frákr. Í
Droylar
mottu í
11 m og
spai'll
15—30
Keramik
gólf- og
veggflísar
20-50%
Allar vorur ^
V i s a’ o al E ur o
EajcmKeióTýlu.i
til allt a'ó
SASVEGI 18 SIMI 8
nTaiTao a