Morgunblaðið - 08.09.1994, Blaðsíða 38

38 FIMMTUDAGUR 8. SEPTEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
OLAFUR BRIEM
+ Ólafur Briem
var fæddur á
Stóra-Núpi í Gnúp-
verjahreppi 27.
febrúar 1909. Hann
lést á heimili sínu í
Reykjavík 28. ágúst
síðastliðinn. Ólafur
var sonur hjónanna
sr. Ólafs Valdi-
marssonar Briem
og Katrínar Helga-
dóttur frá Birtinga-
holti. Systkini Ólafs
voru Valdimar, sem
dó ungur, Jóhann
Kristján listmálari
og Olöf, húsfreyja á Stóra-
Núpi. Ólafur lauk stúdentsprófi
við Menntaskólann í Reykjavík
1929 og meistaraprófi í íslensk-
um fræðum við Háskóla íslands
1936. Hann var kennari á
Laugarvatni 1937-1983, Jengst
við Menntaskólann. Ólafur
fékkst jafnframt kennslu við
rit- og fræðistörf, einkum á
sviði goðafræði og bókmennta.
Útför Ólafs fer fram frá Foss-
vogskirkju í dag.
ÞEGAR fréttist um lát Ólafs Briem
hrönnuðust minningamar upp.
Einna hugstæðust er heimsókn
hans til Uppsala hinna fornu. Þegar
hann hélt af stað upp á grafarhaug-
ana dró hann af sér skóna í virðing-
arskyni við fomkonungana sem þar
hvíla.
Slíks var að vænta af manni sem
hafði skrifað mikið um heiðinn sið,
um Vanastríðið og fjölmargt annað
á sviði fommenningar okkar.
Ekki þurfti langrar kynningar
við þegar maður skynjaði að Ólafur
var ekki maður sem áleit þekkingu
og hrifningu sína sitt einkamál.
Hans æðsta ósk var að deila visku
sinni og tilfinningum með öðrum.
Hann var í senn fræðimaður og
fræðari.
Þekkingu sinni og rannsóknum
kom hann á framfæri á prenti í
mörgum ritsmíðum. Samt var það
miklu meira sem hann innblés öðr-
um í samtölum þar sem þekking
hans, fróðleikum og persónuleiki
naut sín ríkulega. í umræðum um
kraftaskáld, ættfræði, ekki síst
Briemsættarinnar, og öðrum menn-
ingarmálum þjóðar sinnar, naut
háttvísi hans og gamansemi sín að
fullu.
Við sem nutum vináttu hans allt
frá þeim tíma þegar hann dvaldist
við Uppsalaháskóla minnumst hans
með þakklæti og virðingu.
Upp á Ólaf má heimfæra orð
Fornólfs um frænda hans og nafna
Ólaf Davíðsson:
En fræði og sapir söplands
sakna manns úr ranni.
Viltu taka upp verkin hans
og verða þar að manni?
Bo Almqvist.
Einn af góðvinum okkar, Ólafur
Briem fyrrverandi menntaskóla-
kennari að Laugarvatni, lést 28.
september síðastliðinn, eftir lang-
varandi veikindi. I raun má segja
að Ólafur hafi dáið fyrir nokkrum
árum þegar hann hné niður þar sem
ERFIDRYKKJUR
perlan sími 620200
hann var á gangi úti á
götu og hjartað stopp-
aði skyndilega. Tíma-
glasið var þá ekki tæmt
hjá Ólafi. Hjartasér-
fræðingur sá út um
stofugluggann á heim-
ili sínu hvað var að
gerast og gerði hár-
réttar aðgerðir og ráð-
stafanir á stundinni því
að þá gat hver sekúnda
ráðið úrslitum. Undra-
máttur nútíma lækna-
vísinda gerði það kleift
að Ólafur var lífgaður
við og komst til sæmi-
legrar heilsu um tíma. Sjálfur gerði
Ólafur góðlátlegt gaman að öllu
umstanginu þegar hann var í heljar-
greipum og var vakinn til lífsins
aftur. Ólafur varð fyrir fleiri áföll-
um vegna veikinda, mörgum erfið-
um, en andlegri reisn hélt hann til
hinstu stundar. Ólafi Briem var
eðlislægt að skapa gleði og kátínu
gagnvart ýmsu sem sumum fannst
jafnvel alvarlegir hlutir, en það
gerði hann eingöngu þegar það
snerti hann sjálfan. Hann gat sagt
sögur, bráðfyndnar og skemmtileg-
ar úr daglega lífinu, en alltaf var
góðsemin og kærleikurinn í önd-
vegi.
Ólafur var djúpvitur maður,
landskunnur fræðimaður og elsku-
legur samstarfsmaður, jafnt í leik
og starfi. Löng samfylgd með hon-
um sem samkennara og heimilisvini
í Húsmæðraskóla Suðurlands gefur
okkur tilefni til kveðjuorða og þakk-
lætis. í fjörutíu ár var hann stunda-
kennari við skólann að undanskild-
um tveim skólaárum þegar hann tók
kennaraorlof og var skólameistari
Menntaskólans að Laugarvatni.
Ólafur var meira en móðurmáls-
kennari nemenda við Húsmæðra-
skólann, sem var ómetanlegt, hann
sótti sinn kost í skólann til margra
ára, var heiðursgestur í öllum fagn-
aði sem haldinn var í skólanum og
vinur allra kennaranna frá fyrstu
tíð._
Ólafur sýndi oft vináttu sína í
verki á sinn sérstaka hátt. Minnis-
stæður er okkur hinn frægi kvenna-
frídagur sem haldinn var hér á landi
24. október 1975. Þegar við komum
heim úr skólanum um eftirmiðdag-
inn fundum við ilmandi kaffilyktina
anga um heimili okkar í Heima-
kletti. Ólafur tók á móti okkur með
kaffi og meðlæti og máttum við
hvergi koma nærri nema að njóta
veitinganna. Hann bætti um betur
og bauð öllum kennurum skólans
til kvöldverðar heim til sín og úr
varð hin ánægjulegasta veisla.
í skálaræðu _sem flutt var á heið-
ursdegi í lífi Ólafs komst merkur
vinur hans svo að orði að hann
væri dekurbam húsmæðraskólans.
Sannara væri að segja að allir skól-
amir á Laugarvatni væru dekur-
börn Ólafs, því að hann stóð alla
tíð sem hervörður um heill þeirra
og framgang. Þegar Ólafur hætti
kennslu við Menntaskólann að
Laugarvatni fyrir aldurs sakir
fannst fólki að staðurinn yrði and-
lega fátækari ef Ólafur flytti í
burtu. Honum var því fundinn bú-
staður í gamla húsmæðraskólanum,
þar sem hann bjó þar til að hann
af heilsufarsástæðum fluttist til
Reykjavíkur.
Útivera og gönguferðir vom snar
þáttur í lífi Olafs. Eftir að við kynnt-
umst Ólafi hrifumst við af þessu
áhugamáli hans og fórum með hon-
um margar ógleymanlegar göngu-
ferðir, Það má segja að varla sé sá
íjallstoppur séður frá Laugarvatni,
LEGSTEINAR
MOSAIK H.F.
Hamarshöfða 4 — sími 871960
sem við ekki klifum undir öruggri
forystu Ólafs. Þegar um merka
sögustaði var að ræða tók hann
gjarnan með sér heimildir um þá
og las upphátt þegar á leiðarenda
var komið. Af öllum okkar göngu-
ferðum er okkur ef til vill efst í
huga ferðin á Gullkistu, Skjaldbreið
og Langjökul. Hvort sem göngu-
ferðirnar vom langar eða stuttar
vom þær af gamansemi Ólafs
nefndar „viðringur".
Sumarið 1968 fórum við ásamt
Ólafi í ferðalag um söguslóðir Ítalíu
á vegum dönsku ferðaskrifstofunn-
ar Tjæreborg. Keyrt var um Þýska-
land til Rómar með viðkomu á
helstu söguslóðunum. Hvar sem
farið var á þeirri löngu leið þekkti
Ólafur hvert ömefni og sögu. Róm
þekkti Ólafur eins og innfæddur
væri og undir leiðsögn hans skoðuð-
um við merkustu sögustaðina og
munum við ávallt búa að þeirri
fræðslu. Samkvæmt ferðaáætlun
Tjæreborg átti að aka fram hjá
borginni Ravenna. Það fannst Ólafi
ótækt með öllu og fýrir hans orð
var gert nokkuð ferðahlé svo að
þeir sem áhuga hefðu gætu séð
gröf Dantes. Þegar til Feneyja kom
langaði Ólaf til að sjá fræga ljóna-
styttu sem hann þekkti úr sögunni
en enginn annar í hópnum kannað-
ist við. Upphófst nú löng leit á
gondólum og göngum um brýrnar
og meðfram síkjunum og voram við
orðin vondauf um að finna þetta
fræga Ijón. Að lokum hittum við
erlendan háskólamann sem_ kom
Ólafi á sporið. Þannig var Ólafur
Briem, hann gafst aldrei upp við
fyrirætlanir sínar. í Sorrento ákvað
Ölafur að við sigldum í Bláa hellinn
á Capri og um leið á slóðir I’Arrab-
iata, því að vinur okkar og sam-
kennari, Þórður Kristleifsson, sem
nú er 102 ára, hafði jafnan notað
þekkta sögu bundna þessari sigl-
ingaleið við þýskukennslu sína við
Menntaskólann að Laugarvatni til
margra ára. Við Bláa hellinn var
brim, svo að þangað komumst við
aldrei inn, en í tilefni þessarar ferð-
ar var Þórði sent kort frá okkur
og l’Arrabiata. Ferðin til Ítalíu
gleymist seint.
Ölafur var ókvæntur og eignaðist
ekki börn, en hann átti sitt annað
heimili hjá Jóhanni bróður sínum
og fjölskyldu. Fjölskylduböndin
vora afar náin og kærleiksrík á
báða bóga. Dætrum þeirra hjóna
og dóttursyni var Ólafur sem annar
faðir.
Það er vissulega sárt að sjá að
baki góðvini eftir áratuga einlæga
vináttu sem aldrei_ bar skugga á.
Við kveðjum Ólaf Briem með
djúpri virðingu, þakklæti og söknuði.
Jensína Halldórsdóttir,
Gerður H. Jóhannsdóttir.
Það mun sammerkt okkur öllum
að eiga þátt í að móta það um-
hverfi sem við hrærumst í, með ein-
um eða öðrum hætti. Það fer svo
eftir efnum og ástæðum hvemig til
tekst. Gott dæmi um mann sem
hafði áhrif á umhverfið og gerði
það litríkara var Ólafur Briem.
Fyrsta minningin um Ólaf er frá
árinu 1952. Þá voru bændur í Mýr-
dal í hestarétt í gömlu Klettsrétt-
inni við Litla-Hvamm. Þá renndu
þar að glæsibifreiðar og út stigu
þeir Bjarni Bjarnason skólastjóri á
Laugarvatni, Ólafur Briem og
Sveinn Pálsson ásamt ungu fólki
með hvíta kolla nýstúdenta. Þetta
vora fyrstu nemendurnir er hlutu
fulla stúdentsmenntun á Laugar-
vatni. Reyndar tóku þeir prófin í
Menntaskólanum í Reykjavík en
stunduðu nám sitt undir leiðsögn
áðumefndra heiðursmanna að
ógleymdum Þórði Kristleifssyni og
fleirum. Það var verkfall í Kletts-
rétt þennan dag meðan hópurinn
stóð við og þótti mikill heiður að
komu þessara höfðingja og var sem
umhverfið stækkaði við komu
þeirra.
Nú, þegar Ólafur Briem er allur,
verður mér hugsað til áranna sem
við áttum samleið hér á Laugar-
vatni. Þegar hann kom til að bjóða
velkomna unga samstarfsmenn og
fagna komu þeirra á skólasetrið.
Þegar hann leiddi okkur ungu kon-
umar í Lindina og kynnti okkur
fyrir þeim Jensínu og Gerði sem
tóku okkur að sér upp frá því og
leyfðu okkur að njóta þeirra menn-
ingarstrauma er jafnan léku um það
hús. Fannst mér þessi fyrsta heim-
sókn nokkurs konar vígsla í samfé-
lagið.
Ólafur vildi gjaman hafa hlutina
í föstum skorðum og kom hann á
ýmsum siðum og venjum sem síðan
festust í sessi. Sem dæmi má nefna
gönguferðir sem hann nefndi viðr-
inga, en þeir vora afar mismunandi
eftir lengd o.fl. Var vinkona hans
ein honum hjálpleg við að nefna
hina ýmsu viðringa sem spönnuðu
allt frá beibíviðringi (sem var t.d.
frá Laugarvatni og inn að Stekká
eða jafnvel upp að Jónasi) til garpa-
viðrings sem gat farið upp í nokk-
urra stunda fjallgöngu. Viðringur
gat svo, hvort sem hann var stuttur
eða langur, breyst í sálarháskaviðr-
ing ef farið var á messudegi.
Ólafur var höfðingi heim að
sækja og vora þau mörg kaffiboðin
sem hann efndi til með vinum og
samstarfsmönnum. Vora þá gjarn-
an rædd og brotin til mergjar þau
mál sem efst voru á baugi í samfé-
laginu og oft leitað leiða til bóta
og uppbyggingar. Er ég ekki frá
því að ýmsar hugmyndir og lausnir
hafi orðið til í kaffiboðunum hjá
Ólafi.
Síðustu árin sem hann dvaldi á
Laugarvatni bjó hann í Lindinni,
þeim megin er veit að vatninu. Þar
undi hann vel og jók með veru sinni,
við menningarsögu þess merka
húss.
Leikskóli Laugardalshrepps hef-
ur frá byijun verið starfræktur í
Lindinni eða frá haustinu 1976. Það
var þeirri stofnun ómetanlegt að
vera umvafin hlýrri uppörvun og
stuðningi góðra nágranna strax í
upphafú Það leið vart sá dagur að
Ólafur heilsaði ekki upp á nemend-
ur og starfsfólk leikskólans og voru
þar mörg listaverk máluð af „Óla
Bím með dafinn". Síðan var hann
heimsóttur, myndirnar afhentar og
allir fengu kremkex og kók. Svo
voru þessir einstöku „föstudagar"
þegar þreyttum starfsmönnum var
boðið til te- og kaffidrykkju að lokn-
um_ vinnudegi.
Ólafi var svo skemmtilega lagið
að lyfta sér og öðrum upp úr hvers-
dagsleikanum, efna til samkvæma
og gera dagamun. Minnist ég m.a.
menningarkvölda sem voru haldin
í nokkur skipti og voru nefnd Ólafs-
vökur.
Bróðir Ólafs, Jóhann Briem, var
mikill listamaður. Ég tel að Ólafur
hafi verið það líka. Það er list að
mála umhverfi sitt þeim litum,
auðga það og móta, með þeim
hætti sem hann gerði. Það er gott
að hafa átt samleið með slíkum
manni og hafa átt hann að vini.
Við Öskar sendum Ijölskyldu
hans einlægar samúðarkveðjur.
Margrét Gunnarsdóttir.
Með Ólafi Briem er genginn ein-
hver traustasti liðsmaðurinn í þeim
samvalda hópi kennara sem unnu
að eflingu Laugarvatns sem skóla-
seturs á liðnum áratugum. Hann
fluttist að Laugarvatni haustið
1937, þá 28 ára, gagnmenntaður í
öllum bóklegum greinum og þá
þegar virtur á sérsviði sínu innan
íslenskra fræða, þ.e. norrænni
goðafræði, en lokaritgerð hans á
magisterprófi 1936 um heiðinn sið
var uppjstaða í bók hans, Heiðinn
siður á Islandi, sem fyrst var gefin
út 1945 og er enn grundvallarrit
um hugmyndaheim og trúarlíf
landsmanna fyrir kristnitöku. Skól-
unum á Laugarvatni helgaði Ólafur
krafta sína; var fastráðinn kennari
við héraðsskólann — og síðar við
menntaskólann frá stofnun hans —
í 40 ár samfleytt, eða til ársins
1977. Og því nær sex ár i viðbót —
til ársins 1983 — kenndi hann
reyndar við Húsmæðraskóla Suður-
lands, en þar hafði hann verið móð-
urmálskennari frá 1942. Ólafur
hafði alloft orð á því að hann hefði
á sínum tíma verið tregur að trúa
á þá hugsjón Bjarna skólastjóra
Bjarnasonar að Laugarvatni yrðu
búin skilyrði til að halda fullgildan
menntaskóla. Engu að síður lagði
hann þeirri hugsjón allt það lið er
hann mátti og það munaði um
minna: Hann hafði verið skipaður
í landsprófsnefnd miðskóla 1946
og á þeim vettvangi unnið að því
að greiða miklu fleiri ungmennum
leið til menntaskólanáms en áður
hafði verið. Óumdeild fagleg og
fræðileg hæfni hans og nokkurra
annarra kennara héraðsskólans réð
úrslitum um það að menntadeildir
skólans 1947-53 hlutu opinbera
viðurkenningu með lagasetningu og
formlegri stofnun menntaskólans
12. apríl 1953. Árin 1958-59
gegndi Ólafur starfi skólameistara
við menntaskólann, enda þótti jafn-
an sjálfgefið að hann hlypi í skarð-
ið ef skólameistari forfallaðist í
lengri eða skemmri tíma; sýnir það
nokkuð hvert traust hann hafði
áunnið sér.
Ólafur Briem var í senn virtur
fræðimaður og kennari og tókst
öðram betur að sameina þetta
tvennt. Kennsla hans einkenndist
af fræðilegu viðhorfi og glöggri
grein aðalatriða og aukaatriða,
kjarna og hismis. Ógleymanlegt er
hve lagið honum var að setja fram
meginreglur í málfræði og setn-
ingafræði í örstuttu máli og einföld-
um dæmum. Víðsýni hans og yfir-
gripsmikil þekking nýttist einstak-
lega vel þeim nemendum sem
hneigðust að kennslugreinum hans,
móðurmáli, bókmenntum og sögu.
Og fræðistörf hans mótuðust einnig
af viðhorfi kennarans: Rit hans,
Norræn goðafræði, sem fyrst kom
út 1940 og hefur verið prentað
fimm sinnum alls, er fyrst og fremst
kennslubók og eitt aðgengilegasta
rit sem völ er á um meginatriði
hins forna átrúnaðar, byggt á rann-
sóknum höfundar sem hann birti í
ritinu Heiðinn siður á íslandi og
áður er nefnt. Útgáfa Ólafs á Forn-
um dönsum, 1946, myndskreytt af
bróður hans, Jóhanni Briem listmál-
ara, er hreinasta gersemi og til
þess fallin að forða bókmenntaperh
um frá_ því að falla í gleymsku. í
ritinu Útilegumenn og auðar tóttir,
1959, er seiðmagn óbyggðanna
milli allra lína. Vanir og æsir, 1963,
er ávöxtur af goðfræðirannsóknum
Ólafs á því eina skólaári sem hann
naut orlofs, 1960-61, en þá var
hann við nám í Uppsölum í Svíþjóð.
Eddukvæðaútgáfa Ólafs, 1968,
með rækilegum inngangi og skýr-
ingum, er öll sniðin að þörfum nem-
enda og almennra lesenda án þess
að slakað sé á fræðilegum kröfum.
I bókinni Islendingasögur og nútím-
inn, 1972, leitaðist Olafur við að
draga fram hið sígilda og óforgengi-
lega í list íslendingasagna ef það
kynni að hamla gegn því að ger-
breytt þjóðlíf ýtti þeim í fjarlægð.
Þá eru enn ótaldar útgáfur Ólafs á'
úrvalsljóðum þeirra Davíðs Stefáns-
sonar (1977) og Matthíasar Joc-
humssonar (1980). í þeim báðum
er að finna merkar ritgerðir Ólafs
um höfundana, þar sem dregin er
upp einkar skýr mynd af þeim ein-
kennum sem hann taldi mest um
vert í list hvors þeirra. Eftir að
Ólafur hætti kennslu auðnaðist hon-
um að endurskoða og gefa út að
nýju tvö rit sín: Útilegumenn og
auðar tóttir 1984 og Heiðinn sið á
íslandi 1985, enda þótt heilsa hans
væri þá nokkuð tekin að gefa sig.
Hér hefur verið stiklað á stóra í
ævistarfi Ólafs Briem. Eru því þó
ekki gerð þau skil sem vert væri,
enda ekki kostur slíks á þessum
vettvangi. En ég get ekki lokið
þessum minningarorðum án þess
að nefna með söknuði og þakklátum
huga hve dýrmæt mér og mínum
var samfylgd og trygg vinátta þessa
meistara míns og læriföður. Ég
kynntist honum sem kennara fyrir
meira en 40 árum og naut þá og æ
síðan skarpskyggni hans og þekk-
ingar í greinum sem mér vora hug-
leiknar. Skömmu eftir að ég lauk
menntaskólanámi 1957 tók hann
að spenja mig hingað austur, fyrst
í forfallakennslu í ársbyrjun 1959
og síðar til að kenna fyrir sig orlofs-