Morgunblaðið - 05.11.1994, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 5. NÓVEMBER 1994 2$
»UMÁL
Ljósmynd/Guðlaugur Tryggvi Karlsson
JÓN Baldvin Hannibalsson utanríkisráðherra flytur ræðu við athöfnina í Óportó í maí 1992, er utanrík-
isráðherrar EFTA- og ESB-ríkja undirrituðu ESB-samninginn. Nú er framtíð þessa mikilvæga samnings
í nokkurri óvissu.
ESB-ríkjanna ef ísland stæði fyrir
utan Evrópusambandið."
Oruggur aðgangur
að innri markaðnum?
í áþekkri skýrslu um áhrif aðildar,
sem unnin var fyrir sænsku stjórnina
á sínum tíma, er komist að þeirri nið-
urstöðu að EES-samningurinn gefi
ekki örugga aðild að innri markaðnum
til lengri tíma litið. Of mikil óvissa
ríki um framtíð samningsins og ESB-
ríkin geti einhliða sett reglur sem gilda
á öllu efnahagssvæðinu. Þrír þeirra
er áttu þátt í gerð skýrslunnar skrif-
uðu fyrr í mánuðinum blaðagrein, þar
sem þeir færa rök fyrir því að nefnd-
in er samdi skýrsluna hafí ef eitthvað
er verið of varkár í spádómum sínum.
Greinarhöfundar segja að þeir, sem
gagnrýnt hafí niðurstöður nefndarinn-
ar, telji EES-aðild gefa jafnöruggan
aðgang að innri markaðnum og ESB-
um allar nýjar reglur. EFTA-ríkin
verða að samþykkja þær eða hafna.“
Tveir norskir prófessorar, Kjell A.
Eliassen og Ole Gjems-Onstad, voru
einnig svartsýnir er þeir héldu fyrir-
lestra í Handelshoyskolen BI um fram-
tíð EES ef Norðmenn hafna ESB-
aðild.
Lagaprófessorinn Gjems-Onstad
sagðist vera þeirrar skoðunar að taka
yrði EES-samninginn upp á nýjan leik
ef einungis Norðmenn og íslendingar
stæðu eftir, þar sem ekki yrði hægt
að viðhalda trúverðugleika stofnan-
anna. Hann útilokaði ekki að Evrópu-
dómstóllinn og framkvæmdastjórnin
hreinlega tækju yfír það vald sem
hingað til hefur legið hjá stofnunum
EFTA.
Eliassen taldi að sama skapi að
erfítt yrði að viðhalda smækkaðri út-
gáfu af EFTA. „Við munum í auknum
mæli hafna ESB-tilskipunum ef við
EES-samningurinn getur stað-
ið þótt stofnanir breytist
Ekki er víst að það sé endilega
nauðsynlegt að taka upp EES-samn-
inginn sjálfan til þess að aðlaga stofn-
anirnar að fækkun í EFTA, eins og
norski prófessorinn, sem vitnað var
til hér á undan, telur. Raunar munu
EFTA-ríkin, sem eftir verða, örugg-
lega leggjast mjög eindregið gegn þvi
að samningurinn verði endurskoðaður,
einkum af tveimur ástæðum.
í fyrsta lagi er eðlilegt að EFTA-
ríkin vilji koma í veg fyrir að hróflað
verði við efnislegu innihaldi samnings-
ins, en Carlos Westendorp, Evrópu-
málaráðherra Spánar, krafðist þess í
síðustu viku að samningurinn yrði
tekinn upp og EFTA-ríkjunum, sem
eftir yrðu, yrði gert að greiða meira
í þróunarsjóð EFTA fyrir fátækari ríki
ESB. Verði samningaviðræður hafnar
Hverjir verða hvar?
ÞAÐ skiptir talsverðu máli fyrir framtíð EES-samningsins og aðlögun stofnana hans að nýjum aðstæðum,
hvaða ríki verða í EFTA og hver í ESB um áramótin. Svíar og Norðmenn eiga eftir að gera upp hug sinn.
aðild. Þar með væri efnahagslega séð
nær enginn munur á ESB- og EES-
aðild. (Áþekkum röksemdum hefur
einnig töluvert verið haldið á lofti hér
á landi.)
Þremenningarnir segjast hins vegar
vera þeirrar skoðunar að EES-samn-
ingurinn haldi ekki til langframa.
Hann sé ágæt bráðabirgðalausn með-
an beðið sé eftir aðild en ekki trúverð-
ug langtímalausn á tengslunum við
ESB.
Tvennt hafi gert það að verkum að
ókostir EES hafí ekki verið nægilega
ræddir. 1 fyrsta lagi sé skammur tími
liðinn frá því að samningurinn tók
gildi og í öðru lagi hafi hann undir
eins fallið í skugga aðildarumræðunn-
ar.
Síðar segja þeir: „Grundvallarveik-
leiki EES-samningsins er að EFTA-
ríkin missa öll áhrif á eigin lagasetn-
ingu á þeim sviðum sem samningurinn
nær til. ESB-ríkin taka ein ákvörðun
höfnum ESB-aðild. ESB mun heldur
ekki hafa tíma til að koma til móts
við okkur í sameiginlegu nefndinni í
nauðsynlegum mæli til að geta þróað
EES-reglukerfíð. Smám saman verður
því ekki lengur um sameiginlegan
markað að ræða. Það er ekki ásættan-
legt fyrir atvinnulífið," sagði Eliassen.
Hann var EB-andstæðingur í þjóðar-
atkvæðagreiðslunni 1972 og telur að
besti kosturinn fyrir Noreg hefði verið
óbreyttur EES-samningur, þ.e. með
óbreyttri EFTA-stoð.
Þó að þessi mál hafi verið lítið til
umræðu hér á landi er ljóst að þessi
umræða á ekki síður við hér. En burt-
séð frá þeim vandamálum, sem snúa
að eðli EES-samningsins, er allflókið
tæknilegt viðfangsefni að aðlaga
stofnanir EES ef t.d. aðeins Noregur
og ísland verða eftir í EFTA, eða jafn-
vel ísland eitt, þannig að þær haldi
trúverðugleika sínum. Ákveðnar hug-
myndir um þá aðlögun liggja fyrir.
að nýju, eru EFTA-ríkin farin að
hætta sér inn á óþekkt svæði, þar sem
hinar og þessar nýjar samningskröfur
yrðu settar fram af hálfu ESB-ríkja.
Spánveijar, sem í EES-viðræðunum
tengdu alltaf saman þróunarsjóðinn
og fiskveiðiheimildir, gætu til dæmis
krafíst aukinna veiðiheimilda í lögsögu
EFTA-ríkja. Vafasamt er að niður-
staða slíks samningaferlis yrði EFTA-
ríkjunum í hag.
I öðru lagi myndu breytingar á
EES-samningnum sjálfum þýða að
hann yrði að fara aftur í gegnum stað-
festingarferli Evrópusanibandsins:
samþykkt í ráðherraráði, atkvæða-
greiðslu í Evrópuþinginu og staðfest-
ingu þjóðþinga aðildarríkjanna (og
EFTA-ríkjanna - hver vill aðra 100
klukkutíma umræðu á Alþingi?).
EFTA-ríkin vilja þess vegna halda
því, sem þau hafa fast í hendi. Ekki
er sennilegt að Spánveijar hafí sitt
fram. EES-samningurinn er vissulega
Ovæntir
gallar hafa
komið í Ijós
uppsegjanlegur, hvort sem er af hálfu
ESB eða EFTA-ríkjanna, en til þess
að ESB segi honum upp, þurfa öll
aðildarríkin að samþykkja það og í
þeirra hópi mun ísland, eða önnur
EFTA-ríki, sem kunna að sitja eftir,
alltaf eiga bandamenn.
Samkvæmt heimildum Morgun-
blaðsins er það því sameiginlegt álit
sendimanna EFTA-ríkja í Brussel og
lögfræðinga framkvæmdastjórnar
ESB að EES-samningurinn geti staðið
óhreyfður. í honum er vísað til þeirra
stofnana, sem nefndar eru hér að
framan, en um innra fyrirkomulag
mikilvægustu stofnananna, þ.e. Eftir-
litsstofnunar EFTA og EFTA-dóm-
stólsins, er hins vegar kveð- -
ið á í samningi milli EFTA-
ríkjanna og sérfræðingar
telja að með breytingum á
þeim samningi megi koma .
fram nauðsynlegri aðlögun
stofnananna. Lögfræðingar, sem
greinarhöfundar hafa rætt við, telja
ekkert því til fyrirstöðu að EES-samn-
ingurinn standi, jafnvel þótt hugtakið
„EFTA-ríkin“ í __ samningstextanum
þýddi í rauninni ísland eitt.
Hvað ef ísland
verður eitt eftir?
Lítum þá nánar á hvemig hugsan-
lega mætti aðlaga stofnanir EFTA að
verulegri fækkun í samtökunum og
byijum á því hvernig fyrirkomulagið
gæti orðið, ef ísland verður eitt eftir.
• í fyrsta lagi gæti ráðherrasam-
starfíð í EES-ráðinu haldið áfram
samkvæmt EES-samningnum. Það
eina, sem breyttist, væri að sumir
EFTA-ráðherrarnir færðust yfír á
Evrópusambandið.
• Það sama myndi eiga sér stað hvað
varðaði sameiginlegu EES-nefndina.
Hún yrði þá í rauninni tvíhliða nefnd
íslands og ESB, en einstök ESB-ríki
æt.tu jafnframt seturétt á fundum
hennar. Þetta fyrirkomulag væri sam-
bærilegt við sameiginlega nefnd ís-
lands og ESB, sem starfar samkvæmt
fríverslunarsamningnum við Efna-
hagsbandalagið frá 1973.
• Hvað Eftirlitsstofnunina varðar, er
ljóst að hún verður að vera áfram við
lýði, eigi annars vegar ESB að vera
sátt við eftirlit með EES-samningnum
og hins vegar íslensk fyrirtæki, sem
nú þegar hafa leitað réttar síns hjá
ESA nokkrum sinnum. Umfang henn-
ar yrði hins vegar að minnka veru-
lega, ættu íslendingar að geta staðið
undir henni einir.
Rætt hefur verið um að vegna þess
hvað íslenskt atvinnulíf sé einhæft og
yfirsýn um það auðveld, mætti losna
við ýmsa sérfræðinga hjá ESA og
komast af með u.þ.b. sjö manna stofn-
un. Yfírmaður hennar yrði ----------
íslenskur, en hann yrði að
velja í nánu samráði við
Evrópusambandið, þannig
að fulltrúar þess geti treyst
því að hann gæti hiutleysis.
Eins og fulltrúamir í ESA nú mætti
hann ekki taka við neinum pólitískum
fyrirmælum og hann myndi sjálfur sjá
um að ráða starfsfólk. Þessi yfirmaður
myndi einn skrifa undir úrskurði Eft-
irlitsstofnunarinnar.
• Hvað dómstólinn varðar yrðu úr-
skurðir Eftirlitsstofnunarinnar áfram
áfrýjanlegir til hans. Þar yrði hins
vegar aðeins einn fastráðinn dómari,
sem yrði íslenskur, en ESB yrði að
samþykkja hann. Sú hugmynd hefur
verið sett fram að gerður verði listi
meðdómenda, íslenskra og frá ESB-
ríkjunum, ogtveirþeirra myndu dæma
með fastráðna dómaranum í hverju
máli. Þetta ætti að tryggja að ESB
treysti því að dómarnir hallist ekki
að hagsmunum íslendinga, en dóm-
stóllinn getur auðvitað þurft að dæma
um rétt fyrirtækja eða einstaklinga
frá ESB-ríkjum á íslandi, rétt eins og
í málum, sem aðeins snerta íslenska
aðila. Komi hins vegar j ljós að dómar
EFTA-dómstólsins og Evrópudóm-
stólsins gangi í 'mismunandi áttir,
verður sameiginlega EES-nefndin að
taka málið upp.
• Ákveðin vandkvæði væru á því að
aðlaga þingmannanefnd EES að
fækkun í EFTA-hópnum. Kveðið er á
um það í EES-samningnum sjálfum
að 33 þingmenn frá ESB ogjafnmarg-
ir frá EFTA sitji í nefndinni og það
væri hæpið að senda rúmlega helming
Alþingis á þingmannanefndarfund,
yrði Island eitt eftir! Sennilega mætti
þó ganga frá þessu máli með óform-
legu samkomulagi um að tilnefna að-
eins hluta þeirra fulltrúa, sem um
ræðir.
Tvöföldun kostnaðar?
Ekki liggur fyrir hvað fyrirkomulag
af þessu tagi myndi kosta íslendinga.
Núverandi kostnaður íslands við
stofnanir EFTA er um 70 milljónir
króna á ári, en slegið hefur verið á
að hann myndi tvöfaldast og verða
140-150 milljónir króna.
Samkvæmt heimildum Morgun-
blaðsins hefur fyrirkomulag, sem svip-
ar til þess, sem hér er rakið, verið
rætt óformlega í samtölum íslenskra
embættismanna og embættismanna
framkvæmdastjórnar ESB. Engar
formlegar viðræður geta hins vegar
hafíst eða niðurstaða fengist í málið
fyrr en eftir þjóðarat-
kvæðagreiðsluna í Noregi
28. þessa mánaðar. Fyrr
verður ekki ljóst hvaða ríki
verða í EFTA og hver í
ESB. tXj
Verði Norðmenn áfram í EFTA ér
líklegt að svipuð lausn verði fundin,
en með tveimur fulltrúum í ESA,
tveimur dómurum o.s.frv. ESA yrði
líka væntanlega mun fjölmennari
stofnun, þótt sennilegt sé að kostnað-
ur íslendinga af rekstri hennar myndi
lækka eitthvað. Hins vegar gæti að-
lögunin orðið flóknari með fleiri en
einu EFTA-ríki, vegna þess að þau
yrðu að semja sín á milli.
Liechtenstein samþykkti á sínum
tíma EES-samninginn, en hefur ekki
getað uppfyllt hann vegna þess að
Svisslendingar, sem furstadæmið var
í tollabandalagi við, felldu samning-
inn. Liechtenstein-búar vinna nú að
því að breyta efnahagstengslum sínum.
við Sviss og má búast við að þeir taki
þátt í EES-samningnum upp úr ára-
mótum, semjist um að Liechtenstein
þvælist ekki fyrir ákvarðanatöku í
EES-nefndinni vegna tengslanna við
Sviss. Náist samkomulag, mun fursta-
dæmið sennilega fá dómara við EFTA-
dómstólinn og fulltrúa í Eftirlitsstofn-
uninni. Áhrif Liechtenstein, svo og
fjárframlag, yrðu hins vegar hverf-
andi.
Efla yrði íslenska stjórnkerfið
Þótt samkomulag náist um tilhögúh
stofnana sem svipar til þess, sem hér
hefur verið fjallað um, fylgja henni
ýmis vandamál tæknilegs eðlis. Fari
svo að Islendingar verði einir eftir í
EFTA, eða með Liechtenstein-búum,
má búast við að efla yrði sendiráðið
í Brussel og stjórnkerfið hér heima.
Tengsl sérfræðinga við ákvarðana-
mótunarferli ESB eru þar afar mikil-
væg. Eins og áður segir hafa EFTA-
ríkin best tækifæri til að hafa áhrif á
nýja löggjöf ESB á stigi ákvarðana-
mótunar, og þar gegna sérfræðingar
lykilhlutverki. Fjögur ráðu-
neyti hafa nú þegar fastan
fulltrúa í Brussel, og rætt
er um að nauðsynlegt verði
_________ að bæta fleirum við. Þetta
myndi útheimta einhvern
útgjaldaauka fyrir ríkissjóð.
I þessu sambandi skiptir verulegu
máli hversu mörg hinna EFTA-ríkj-
anna ganga í Evrópusambandið.
Leggist starfsemi EFTÁ í núverandi
formi af, missa íslendingar aðgang
að 100 manna stofnun, sem hefur
verið hinni fámennu íslensku utanrík-
isþjónustu til ómetanlegs gagns. Sér-
fræðingar EFTA - og raunar sérfræð-
ingar í stjórnkerfum hinna EFTA-ríkj-
anna einnig - hafa bent íslendingum
á ýmsa ásteytingarsteina í samskipt-
unum við ESB og hvar líklegast sé
að vandamál, sem varða íslenska
hagsmuni, komi upp. Þótt það kunni
að vera rétt hjá Bernitz prófessor að
ísland muni ekki skipta máli fyrir hin
ríkin í EFTA-stoðinni, skipta hin ríkin
miklu máli fyrir Islendinga. Út frá
EES-samningnum væri því æskilegast
fyrir ísland að EFTA-ríkin yrðu sem
flest utan ESB. Samflotið við hin
EFTA-ríkin hefur í áranna rás veitt
íslenskum sjónarmiðum aukið vægi.
Stefnt er að fundi í EES-ráðinu 20.
desember næstkomandi. Þá liggur
fyrir hvaða ríki verða í ESB eftir
næstu áramót og hver ekki. Ekki er
ósennilegt að ráðherrarnir gefi út
óformlega yfírlýsingu um nauðsynlega
aðlögun vegna fækkunar EFTA-ríkjT
anna og að ESB-ráðherramir feli
framkvæmdastjórninni að hefja við-
ræður við þau ríki, sem eftir verða í
EFTA. Fram að því er allt í óvissu.
Sviar og Norðmenn vita hvað þeir
hafa, verði aðild samþykkt, en rétt
eins og íslendingar verða þeir að hafa
nokkrar hernaðaráætlanir um viðræð-
ur við ESB í skúffunni, verði aðiþl
felld.
Varasamt að
taka upp
samninginn