Morgunblaðið - 27.01.1995, Blaðsíða 26

26 FÖSTUDAGUR 27. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 27. JANÚAR 1995 27
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Haraldur Sveinsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ENDURSKOÐUN
RÍ KISREIKNIN GS
ÞAÐ ER árviss viðburður að skýrsla yfirskoðunar-
manna ríkisreiknings og Ríkisendurskoðunar, um
endurskoðun ríkisreiknings er lögð fram. Jafnan gera
yfirskoðunarmenn og Ríkisendurskoðun fjölmargar at-
hugasemdir og leggja fram tillögur um ákveðnar umbæt-
ur. Nýverið hefur skýrslan um endurskoðun ríkisreikn-
ings fyrir árið 1993 verið lögð fram.
Það er athugunarefni, bæði fyrir löggjafann og ríkis-
stofnanir og stjórnendur þeirra, hvort athugasemdum
yfirskoðunarmanna og Ríkisendurskoðunar er fylgt eftir.
Hver hefur það hlutverk með höndum, að fylgjast með
því, að tillögum þeim, sem koma fram í skýrslum þess-
um, sé hrint í framkvæmd? Eðlilegt er, að stjórnvöld
láti ár hvert taka saman yfirlit um það, hveijum tillagna
yfirskoðunarmanna og Ríkisendurskoðunar hefur verið
hrint í framkvæmd og hveijum ekki.
Að þessu sinni er gerð tillaga um að samningum um
gjaldheimtur vegna innheimtu opinberra gjalda verði
sagt upp, vegna slakrar innheimtu einstakra embætta.
Vissulega er það vísbending, um að innheimtan sé ekki
sem skyldi, þegar litið er til þess, að gjaldfallnar eftir-
stöðvar ríkissjóðstekna námu í árslok 1993 tæpum 27,5
milljörðum króna og höfðu aukizt um 7,1% á milli ára.
Að venju gerir Ríkisendurskoðun athugasemdir við
uppgjör á kostnaði vegna ferðalaga, bæði innanlands og
utan, og telur að það sé víða ófullnægjandi. Bókhaldi
sé víða áfátt og viðvera starfsmanna hjá mörgum stofn-
unum sé ekki skráð með stimpilklukku, þó lög mæli fyr-
ir um að svo skuli gert.
Skattborgarar landsins eiga þá kröfu á hendur þeim,
sem sýsla með almannafé, að aðhalds og aga sé gætt
og sjálfsagðar og réttmætar athugasemdir yfirskoðunar-
manna og Ríkisendurskoðunar séu teknar til greina.
RAUNSÆTT OG JARÐ-
BUNDIÐ SAMSTARF
IUMRÆÐUM um framtíð norræns samstarfs hefur
nokkuð borið á því að menn vilja auka þingmannasam-
starfið í Norðurlandaráði og setja á stofn nýjar norræn-
ar stofnanir til að vega upp á móti áhrifum Evrópusam-
starfsins, sem óhjákvæmilega hefur tekið mikið af tíma
norrænna stjórnmálamanna undanfarin ár með aðild allra
Norðurlandanna að Evrópska^ efnahagssvæðinu og
þriggja að Evrópusambandinu. í málflutningi norrænna
þingmanna hefur borið á kvörtunum yfir því að áhrifa-
miklir stjórnmálamenn séu hættir að nenna að sækja
fundi Norðurlandaráðs (sem hefur verið fjölgað í tvo á
ári). Menn leita því gjarnan að leið til að auka vægi
Norðurlandaráðsþinganna.
Út frá hagsmunum íslendinga er mikilvægast að nýta
Norðurlandasamstarfið til þess að ná fram markmiðum
utanríkisstefnu okkar á breiðari grundvelli. Ulf Dinkelspi-
el, fyrrverandi utanríkisviðskiptaráðherra Svíþjóðar,
bendir & það í viðtali við Morgunblaðið sl. miðvikudag
að ætli ísland og Noregur sér að hafa áhrif á innihald
EES-samkomulagsins, verði það að gerast á því stigi,
þegar ákvörðun er mótuð. Einmitt þar getur norrænt
samstarf milli ráðherra, embættismanna og sérfræðinga
verið mjög gagnlegt, en ræðuhöld á Norðurlandaráðs-
þingum skipta minna máli.
Sama er hægt að segja um margvíslegt annað alþjóða-
samstarf íslendinga, til dæmis á vettvangi Alþjóðavið-
skiptastofnunarinnar, Sameinuðu þjóðanna eða Barents-
hafsráðsins. Þar getur óformlegt samstarf við Norður-
löndin gagnast okkur vel.
Dinkelspiel hittir líklega naglann á höfuðið þegar hann
segir í viðtali við Morgunblaðið sl. miðvikudag: „Við
verðum að vera raunsæ og jarðbundin. Aðlaga samstarf-
ið að þörfinni fyrir það. Við verðum að tryggja að nor-
ræna samvinnan skipti máli. Að samþykkja hátíðlegar
yfirlýsingar og byggja upp norrænar stofnanir, sem eiga
ekki að sinna hinum beinu þörfum fyrir samstarfið, held
ég að vinni gegn Norðurlandasamstarfinu og komi óorði
á það.“
Ótryggt stjórnmála- og efnahagsástand í Mexíkó
Er flokks-
einræðinu
að ljúka?
í grein Kristjáns Jónssonar kemur fram að
nýr forseti Mexíkó, Zedillo, sem hét bættum
lífskjörum í kosningabaráttunni, boðar nú nið-
urskurð og aðhald en einnig lýðræði.
STUÐNINGSMENN stjórnarflokksins PRI í Tabasco-héraði mótmæla fyrirhugaðri rannsókn á kosningu
í embætti fylkisstjóra í fyrra. Stjórnarandstaðan telur að brögð hafi verið í tafli enda hefur PRI beitt
kosningasvikum i marga áratugi til að halda völdum í Mexíkó.
ERLENDUM
VETTVANGI
MEXÍKÓ var um árabil og
þar til í janúar í fyrra
eftirlæti vestrænna og
einkum bandarískra
fjárfesta sem beindu sjónum sínum
að þriðja heiminum en í fyrra syrti
skyndilega í álinn vegna uppreisnar
í suðurhéruðum landsins. Bill Clinton
Bandaríkjaforseti og menn hans
hafa ekki brugðist Mexíkóum í neyð.
Forsetinn bað í stefnuræðu sinni á
dögunum þingið að samþykkja 40
milljarða dollara ábyrgð á mexíkósk-
um ríkisskuldabréfum og þótt þing-
menn setji vafalaust einhver skilyrði
fyrir samþykkt er fremur búist við
að hún fari í gegn.
Er markaðsumbótasinninn Carlos
Salinas Gortari var kjörinn forseti
Mexíkó 1988 hóf hann að umbylta
efnahagslífinu, sem reyrt var í gaml-
ar viðjar ríkisafskipta, vemdarstefnu
og einræðisspillingar Byltingar-
flokksins, PRI.
Fyrir rúmum áratug voru erlendar
skuldir Mexíkó svo miklar að ríkið
komst í vanskil og erlendir lánar-
drottnar urðu að gefa eftir verulegan
hluta skuldanna. Umbætur Salinas
hlutu því lof vestrænna sérfræðinga
en almenningur kvartaði vegna
skertra kjara, í fátækustu héruðun-
um varð neyðin enn sárari en áður
þótt efnahagurinn í heild rétti smám
saman úr kútnum. Erlent fé streymdi
inn í landið, samningurinn við
Bandaríkin og Kanada um Fríversl-
unarsvæði Norður-Ameríku,
NAFTA, varð að veruleika.
Viðskiptajöfnuðurinn var á hinn
bóginn mjög óhagstæður og í fyrra
jókst þrýstingurinn á mexíkóska
pesóann stöðugt í kjölfar blóðugra
óeirða í Chiapas-héraði í suðri og
pólitískra morða. í desember sl.
hrapaði gjaldmiðillinn og hefur fallið
um 37% í verði.
Embættismenn í Washington
segja nú að sl. sumar hafi þeir bent
starfsbræðrum sínum sunnan landa-
mæranna á að skammtímalán ríkis-
ins væru orðin „hættulega mikil“ og
gengi pesósins væri haldið óeðlilega
háu með handafli. Bandaríkjamenn-
irnir segja Mexíkóana hafa svarað
því til að þetta væri hárrétt en ekk-
ert væri hægt að gera í málinu fyrr
en eftir forsetakosningamar í ágúst.
Frambjóðandi PRI, Emesto Ze-
dillo, náði kjöri í forsetakosningun-
um 21. ágúst, hann hefurþótt litlaus
og er lítt reyndur stjórnmálamaður
en velmenntaður í hagfræði og heið-
arlegur.
Er pesóinn hrundi í desember rak
Zedillo fjármálaráðherrann. Arftaki
hans, Guiellermo Ortiz, segir að sögn
International Herald Tribune að víst
hafi mátt sjá hættumerki fyrir löngu.
Hann skellir að nokkru skuldinni á
fjármálamenn í Wall Street sem hafi
hælt efnahagsstefnu Mexíkóa á
hvert reipi og þá ekki síst gengis-
stefnunni.
Salinas og WTO
Haft er eftir embættismönnum i
Mexíkóborg að efnahagsvandinn
hafi verið öllum ljós síðustu mánuð-
ina fyrir kosningar en taka hafi orð-
ið tillit til kjósenda. Salinas hafí auk
þess verið staðráðinn í að hreppa
embætti stjórnanda Al-
þjóðaviðskiptastofnunar-
innar, WTO, sem tók við
af GATT um áramótin.
Þess vegna hafí verið
ákveðið að láta líta út fyr-
ir að allt væri með blóma og halda
áfram að lána og bruðla, til að um-
sókn Salinas liti betur út.
Dálkahöfundurinn Rudi Dom-
busch segir í Business Week að Sa-
linas hafi tekist afburða vel upp er
hann umbylti efnahagslífínu á valda-
ferli sínum og umbætumar hefðu
getað stóraukið hagsæld lands-
manna en „tilraunir hans í gengis-
málum, sem vom algerlega út í hött,
hafa í staðinn valdið því að landið
hafnar í efnahagslegri og ef til vill
einnig pólitískri kreppu".
Mexíkóar verða að sögn Dom-
busch fátækari um aldamótin en
þeir voru fyrir tveim áratugum
vegna þessara mistaka.
Þáttur Bandaríkjastjórnar er
vandræðalegur þegar opinber um-
mæli eru höfð í huga. I nóvember
var haldinn leiðtogafundur Ameríku-
ríkja í Miami og Clinton forseti hældi
Mexíkóstjórn fyrir frábæra efna-
hagsstjóm, hún ætti að vera öðrum
ráðamönnum álfunnar gott fordæmi.
Engin viðvömnarorð féllu. Talsmenn
Hvíta húsins segja nú að vegna þess
hve ástandið í Mexíkó hefði verið
viðkvæmt, nýr forseti hefði verið að
taka við völdum 1. desember, hafi
þess verið gætt að styggja ekki
grannþjóðina með opinberri gagn-
rýni.
Efnahagslíf ríkjanna tveggja er
einfaldlega orðið svo ná-
tengt að alvarleg kreppa
í öðru þeirra veldur miklu
skaða í hinu ogjafnvel um
allan heim. Þessi rök, sem
Clinton hamraði á er hann
fór fram á ábyrgðina, em traust.
Andstæðingum NAFTA, sem hyggj-
ast reyna að nota hmnið í Mexíkó
til framdráttar sjónarmiðum sínum
og benda á að hættulegt sé að ætla
að sameina efnahag svo ólíkra landa,
verður varla mikið ágengt. Fjölmörg
störf eru í veði fyrir Bandaríkjamenn
ef áratugakreppa tekur við í Mexíkó
og kaupgeta þar dregst mjög sam-
an. Á sumum sviðum myndu reyndar
mexíkóskar vörur flæða inn í Banda-
ríkin þar sem þær hefðu yfirburði
vegna lágs gengis á pesónum; inn-
lenda varan yrði ekki samkeppnis-
fær.
Bandarísk fjárfesting
Bandaríkjamenn eiga mikið fé í
mexíkóskum hluta- og skuldabréfum
og myndu því margir þeirra verða
fyrir stórtjóni ef enn sigi á ógæfu-
hliðina og mörg fyrirtæki yrðu gjald-
þrota. Annað sem ekki síður veldur
áhyggjum er að straumur ólöglegra
innflytjenda norður yfir
landamærin myndi verða
lítt viðráðanlegur ef allt
færi í kaldakol fyrir sunn-
an.
Embættismenn í Was-
hington fullyrða að Mexíkóstjóm
verði ekki gert of auðvelt að nýta
sér ábyrgðina sem talið er að geri
henni kleift að gefa út nóg af ríkis-
skuldabréfum til fimm og tíu ára til
að afstýra frekari áföllum. Nýti
Mexíkóamir sér féð, sem aðeins
verður hægt næstu 12 mánuðina,
verða þeir að greiða háa vexti og
ætti það að verða nokkur hemill á
að notkunina. Líklegt er að þess
verði einnig krafist að væntanlegar
tekjur af olíu verði trygging fyrir
endurgreiðslu.
Tillögur Zedillos
Zedillo hefur síðustu dagana
styrkt nokkuð stöðu sina heima fyr-
ir vegna þess hve snöfurmannlega
Bandaríkjastjórn hefur brugðist við.
Mörgum hefur hins vegar komið á
óvart hve tök hans á efnahagsmálun-
um hafa verið fálmkennd, þar var
helst búist við að hann léti til sín
taka.
Heimildarmenn í Mexíkóborg
segjast búast við að Zedillo muni
eftir fáeinar vikur reyna að efla al-
þjóðlegt traust á efnahagsstjórn
sinni með því að leggja fram víðtæk-
ar tillögur um umbætur í efnahags-
málum. Hann hefur þegar boðað
breytingar sem miða að opnara
markaðskerfi, tekjur ríkisins verða
auknar með því að selja fyrirtæki á
borð við hafnir, jámbraut-
ir, útvarpsstöðvar og fjar-
skiptafyrirtæki í hendur
einkaaðilum. Einnig er
rætt um að leyfa erlendum
aðilum að eiga banka en
nú mega þeir aðeins eiga 30% hlut
í þeim.
Sérfræðingar draga þó margir í
efa að þesasar ráðstafanir dugi til
að hleypa á ný lífi i erlenda fjárfest-
ingu. Þeir benda á að það sem slíkir
aðilar hafí mestan áhuga á sé olíu-
iðnaðurinn og raforkufyrirtæki.
Komið verður á öflugri launa- og
verðstöðvun, samkvæmt hugmynd-
um Zedillos. Ríkisútgjöld verða skor-
in niður og stefnt að því að minnka
viðskiptahalla um helming á árinu,
í 14 milljarða dollara.
Bent hefur verið á að í Mexíkó
muni eins og víðar reynast erfitt að
tryggja raunvemlega verðstöðvun.
Launþegar muni varla sætta sig við
að launin skerðist enn um 5% á ár-
inu og opinber þjónusta verði minni.
Rauntekjur verkamannna í Mexikó
eru nú þegar um 10% lægri en þær
voru um 1980, einkavæðing og aðrar
umbætur Salinas hafa ekki verið
sársaukalausar og mörg ár geta lið-
ið áður en árangurinn
kemur í ljós.
Samið um
lýðræðisumbætur
Á stjómmálasviðinu
er Zedillo þegar búinnn
að vinna nokkum
áfangasigur með samn-
ingaviðræðum við flokka
stjórnarandstöðunnar og
uppreisnarmenn í Chiap-
as. Talsmenn stjómar-
andstæðinga segjast
bera traust til hans, telja
að hann vilji raunvem-
lega koma á lýðræði.
Yfírleitt er talið að
forsetakosningamar í
ágúst hafi verið fyrstu heiðarlegu
kosningamr af því tagi í landinu í
marga áratugi. Hinn 18. janúar náð-
ist eining um að sérstök kjörnefnd,
IFE, sem lengi hefur gagnrýnt hátt-
emi PRI, skuli framvegis annast
eftirlit með því að ekki séu svik í
tafli í kosningum í einstökum fylkj-
um og borgum. Einnig verður þess
gætt að fjölmiðlar veiti stjórnarand-
stöðunni aðgang og sett verða tak-
mörk við fjáraustri í koSningabar-
áttu. Eftir er að útfæra þessar hug-
myndir í smáatriðum og samþykkja
þær á þingi en ljóst er að fullt sjálf-
stæði IFE er það sem allt veltur á.
Zedillo sendi innanríkisráðherra
sinn til Chiapas og sýndi skæraliðum
þar að hann vildi raunverulaga
samninga um úrbætur. Stjórnin þótti
einnig sýna mikla dirfsku með því
að láta undan kröfum um að kosn-
ingar fylkisstjóra í Tabasco-héraði,
þar sem stjórnarandstæðingar em
sannfærðir um að beitt hafi verið
kosningasvikum, verði rannsakaðar.
Skömmu síðar kom til mikilla óeirða
er stuðningsmenn PRI í héraðshöf-
uðborginni Villahermosa mótmæltu
þessari ákvörðun, tóku ýmsar opin-
berar byggingar herskildi og börðust
við lögreglu. Þeir óttast að fylkis-
stjórinn verði látinn víkja.
Mexíkó og A-Evrópa
Sagt hefur verið að Mexíkóar
hafi að mörgu leyti þurft að kljást
við sömu vandamálin og nýfrjálsar
þjóðir í Austur-Evrópu eftir fall kom-
múnismans. PRI hefur verið nær
einráður í landinu nær 70 ár, hann
hefur sósíalískar lausnir á gömlu
stefnuskránni og lagði lengst af
mikla áherslu á sjálfstæði gagnvart
grannanum volduga í norðri. Þetta
kom m.a. fram í því að Mexíkó átti
í kalda stríðinu góð samskipti við
kommúnistastjóm Fidels Castros á
Kúbu, erkióvin Bandaríkjamanna.
Þótt ráðamenn PRI hafi upphaf-
lega viljað einbeita sér að því að
bæta kjör smábænda og verkalýðs
varð skorturinn á aðhaldi flokknum
að falli og spillingin tók
völdin. Stjórnarand-
staða hefur fengið að
starfa og bjóða fram
gegn PRI en það hefur
lengi verið opinbert
leyndarmál að flokkur-
inn hikaði ekki við að
falsa kosningatölur til
að tryggja völd sín. Að-
gangur stjórnarand-
stæðinga að fjölmiðlum
var skertur, verkalýðs-
félög voru og em öflug-
ar stoðir stjómarflokks-
ins en algerlega á valdi
hans. Flokkurinn varð
smám saman að sjálfu
kerfinu. Allt snerist um
að tryggja völd þess - og forkólf-
anna sem síðustu áratugina hafa af
óskammfeilni skarað eld að eigin
köku fjárhagslega.
Víða var ekki hirt um skipta jarð-
næði þótt þar væri um grundvall-
aratriði í stefnuskránni að ræða,
sumir af flokksbroddunum em ábúð-
armiklir jarðeigendur. Gríðarmikið
af olíu hefur fundist í Mexíkó. Var
stofnað risastórt ríkisfyrirtæki,
Pemex, um vinnsluna og komust
margir á þægilega jötu.
Það voru því mikilvæg skref sem
Salinas tók er hann hóf að losa um
fjötra á atvinnulífinu og einkavæða
suma þætti í atvinnulífínu sem PRI
hafði meðhöndlað nánast eins og um
flokkssjóði væri að ræða. Margir
þybbuðust við og ekki eingöngu
flokksgæðingar, alþýðufólk sá fram
á óvissutíma og óttaðist um störf sín
ef frjálst markaðskerfí tæki við af
miðstýringunni.
Hrun kommúnismans og þróun í
átt til fijálsra viðskipta og sam-
skipta um allan heim síðustu árin
ollu því að einkavæðing og markaðs-
umbætur urðu að vemleika en gagn-
rýni á pólitíska spillingu PRI varð æ
háværari. Almennt var talið að sjálf-
ur hefði Salinas ekki orðið forseti
1988 ef rétt hefði verið talið upp
úr kjörkössunum.
Efnahagsumbæturnar verða vart
stöðvaðar. Flokkseinræði PRI er
sennilega að renna sitt skeið en ljóst
er að Zedillo mun þurfa að beijast
við gæslumenn öflugra hagsmuna
og margan andstæðinginn í eigin
flokki ætli hann sér að koma á lýð-
ræði í Mexíkó.
Salinas
ábyrgur fyrir
genglshruni
Andstæðing-
arnir hæla
Zedillo
Ernesto Zedillo
Hugleiðingar
á nýju ári
Síðari grein
i.
Sem betur fer tókst að koma
böndum á verðbólgu í lok síðasta
áratugar. Það dugði samt ekki til
þess að koma í veg fyrir, að efna-
hagskreppa hæfist í landinu og at-
vinnuleysi héldi innreið sína, sum-
part í kjölfar samdráttar í atvinnu-
lífi vestrænna þjóða og minnkaðra
veiðiheimilda, en jafnframt vegna
gamalla og nýrra mistaka íslendinga
sjálfra í stjórn efnahagsmála sinna.
Og óvissan á vinnumarkaðnum er
því miður svo mikil, að hætta kann
að vera á því, að aftur komi til verð-
bólgu. Stjórnvöld hafa á undanförn-
um árum gert ýmsar skynsamlegar
ráðstafanir, efnahagsástand í um-
heiminum hefur batnað og verð ís-
lenzkra útflutningsafurða hækkað.
En stjórn á fjármálum ríkisins hefur
farið úr böndum. Og erlendar heild-
arskuldir þjóðarinnar hafa vaxið
mjög. Þær nema nú meira en 60%
af landsframleiðslu. Árið 1980 var
þetta hlutfall 30%.
Sú spuming hlýtur að vakna,
hvort skrykkjótt þróun efnahags-
mála á öldinni tengist því, að þróun
stjómmála og flokkaskipunar hefur
verið ólík því, sem átt hefur sér stað
í nálægum löndum. Slíkri spumingu
verður að svara játandi. Meginskýr-
ing þessa er hins vegar sú, að allt
frá því að þingræði komst hér á í
byijun aldarinnar hefur kjördæma-
skipun verið ranglát og er enn. Það
hefur haft margvísleg skaðleg áhrif.
Á undanfömum ámm hefur það
komið í ljós, að fjármálaspilling hef-
ur grafið um sig í mörgum löndum
og haft víðtæk áhrif í stjómmála-
lífi. Skyldi okkur íslendingum vera
óhætt að krossleggja hendumar og
segja okkur ekkert vita til slíks?
Voru ekki áratuga höft og skömmt-
un freisting til misréttis og spilling-
ar? Hvað er fræg fyrirgreiðslupólitík
í raun og vera annað en spilling?
Hvað er það annað en misrétti, þeg-
ar sérhagsmunir era teknir fram
yfir heildarhagsmuni? Og hvað er
það annað en brot á mannréttindum,
þegar áhrif kosningarréttar sumra
eru meira en fjórföld á við annarra?
II.
En hvers vegna em slíkar hugleið-
ingar nauðsynlegar? Það er vegna
þess, að nú, á 50 ára afmæli ís-
lenzks lýðveldis, búa íslendingar í
annars konar þjóðfélagi en fyrr á
öldinni. Ný verkefni blasa við. Ný
viðhorf era nauðsynleg. Og þá verð-
ur að læra af reynslunni og forðast
það, sem miður fór.
Meðan íslendingar bjuggu í land-
búnaðarþjóðfélagi, þurftu þeir ekki
á erlendu fjármagni að halda, erlend
tækniþekking skipti ekki sköpum og
erlend viðskipti vom lítil. En í sjávar-
útvegsþjóðfélagi þurfti erlent fé til
skipabygginga og að nokkru leyti
til þess að reisa fiskvinnslustöðvar.
En ekki reyndist nauðsynlegt að
afla erlends fjár til rekstrar sjávarút-
vegsfyrirtækjanna, nema þegar um
var að ræða stór dótturfyrirtæki á
erlendri grund. Og íslenzkur sjáv-
arútvegur þurfti ekki að leita til
erlendra aðila til þess að ná tökum
á fullkominni tækni við atvinnu-
reksturinn eða til þess að öðlast
hagkvæma markaðsaðstöðu. ís-
lenzkur sjávarútvegur varð hag-
kvæmur stórrekstur, að vísu á
þröngu sviði heimsviðskipta.
í nútíma iðnaðar- og þjónustu-
þjóðfélagi er um að ræða önnur og
ný vandamál. Fyrstu sporin í átt að
nýju þjóðfélagi voru stigin með virkj-
un fallvatnanna, raf-
væðingunni. Þar var um
svo stór verkefni að
ræða, að íslendingum
var um megn að kosta
þau með eigin fjár-
magni. Þegar um var
að ræða ný fyrirtæki í
iðnaði, verzlun og þjón-
ustu komu til skjalanna
annars konar vandamál
en um hafði verið að
ræða við uppbyggingu
sjávarútvegsins innan-
lands. í fýrsta lagi gat
verið um svo stór fyrir-
tæki að ræða, að ekki
væri unnt að afla til
þeirra nægilegs fjár innanlands, að
minnsta kosti ekki að öllu leyti. í
öðm lagi gat erlend sérþekking á
sviði tækni verið nauðsynleg og ekki
unnt að afla hennar nema í sam-
vinnu við erlend fyrirtæki. Og í
þriðja lagi gátu söluskilyrði verið
háð samvinnu við erlenda aðila eða
einhvers konar tengslum við þá.
Allt þetta skapaði önnur og öðm
vísi viðfangsefni en við hafði verið
Án samvinnu við aðrar
þjóðir getur engin þjóð,
segir Gylfi Þ. Gíslason,
orðið fullgildur aðili að
framförum tímans, að
nýrri þekking og auknum
hagsbótum.
að etja í tengslum við uppbyggingu
sjávarútvegsins. Nauðsynleg iðn-
væðing íslands og hagkvæm efling
fjölbreytilegrar nútímaþjónustu
verða á næstu áratugum ekki tryggð
nema með tilstyrk fjármagns,
tækniþekkingar og viðskiptasam-
banda, sem nauðsynlejgt er að afla
frá erlendum aðilum. I öðrum lönd-
um á sér stað mikil erlend fjárfest-
ing. Hér er hún því miður lítil. Að
einhveiju leyti kann orsök þess að
vera sú, að hér vaknar viðkvæm
spuming. Er hætta á, að í kjölfar
slíkrar samvinnu við erlenda aðila
sigli óeðlileg eða varhugaverð áhrif
á raunvemlegt sjálfstæði íslendinga
og íslenzka menningu?
Sannleikurinn er sá, að samvinna
milli þjóða og á sumym sviðum al-
þjóðleg samvinna er orðin skilyrði
framfara í veröldinni. Án samvinnu
við aðrar þjóðir getur engin þjóð,
hvorki stór né smá, orðið fullgildur
aðili að framfömm tímans, að nýrri
þekkingu og auknum hagsbótum.
Þetta kallar á nýjan skilning á eðli
milliríkjasamvinnu og bandalaga
ríkja. Hér er að finna undirrót þeirr-
ar nauðsynjar að endurmeta full-
veldishugtakið, sem mjög er rædd
í sambandi við þróun mála í Evr-
ópu, þeirrar hugmyndar, að þjóð
geti deilt fullveldi sínu með annarri
eða öðrum þjóðum án þess að af-
sala sér þeim úrslitaáhrifum, sem
eru undirstaða raunverulegs sjálf-
stæðis. Öldum saman hefur mönn-
um auðvitað verið ljóst, að skerðing
á algeru sjálfræði einstaklingsins
er nauðsynleg, einmitt til þess að
styrkja öryggi hans og hagsmuni. Á
þeirri einföldu staðreynd byggist
réttarríki og nauðsyn almennrar
lagasetningar. Þegar einstaklingur
gengur í félag til þess að efla áhuga-
mál sín, tekur hann að sjálfsögðu
um leið á sig skuldbindingar. Sú
mikla aukning alþjóðasamvinnu,
sem átt hefur sér stað eftir heims-
styijöldina síðari, hefur
auðvitað haft það mark-
mið að treysta öryggi
og bæta hag allra þjóða
sameiginlega. Þetta Sf v
við um Sameinuðu þjóð-
irnar, stofnanir tengdar
þeim og raunar allt
milliríkjasamstarf. Á
það er bent, að fjöl-
þjóðasamvinna sé orðin
svo víðtæk og sé svo
mikilvæg, ekki aðeins í
efnahagsmálum, heldur
á öllum sviðum, að þeir,
sem standi utan hennar,
verði hvort eð er að taka
tillit til hennar. Þess
vegna sé skynsamlegra að taka þátt
í henni, þótt það hafi einhveija
skerðingu fyrra fullveldis í för með
sér. iT
Ýmsir telja, að slík þróun mum
veikja þjóðemi og menningu, eink-
um smærri þjóða. Slíkt þarf þó eng-
an veginn að eiga sér stað, ef menn
vilja það ekki og gæta þess, að slíkt
gerist ekki. Og reynsla sýnir, að
aukin fjölþjóða- og alþjóðasamvinna
hefur ekki veikt smáþjóðir, heldur
fremur eflt þær.
En engu að síður er augljóst, að
þróun mála í þeim nýja heimi, sem
hefur verið og er að skapast, og í
iðnaðar- og þjónustuþjóðfélögur^»
nútímans, era ný vandamál á ferð-
inni, sem taka verður á með nýjum
hætti.
III. *
Þegar lýðveldi á íslandi er nú
orðið 50 ára, standa íslendingar
frammi fyrir öðram og breyttum
viðfangsefnum en á undanfömum
áratugum. Það er augljóst, að þörf
er nýrrar þekkingar, nýrra atvinnu-
hátta, aukins samstarfs við aðrar
þjóðir. Ný viðhorf em nauðsynleg
að ýmsu leyti.
Heimur framtíðarinnar verður
öðru vísi en sú veröld, sem var. Þjóð-
in verður að laga sig að nýjum að-
stæðum til þess að geta átt aðild--*r
að aukinni þekkingu og meiri fram-
fömm. Jafnframt á hún að stefna
að því að búa í betra og réttlátara
þjóðfélagi. Til þess að það markmið
náist, verða stjórnmál 'að mótast í
ríkara mæli en nú á sér stað af
hugsjónum. Og hugsjónirnar eiga
ekki aðeins að lúta að bættum kjör-
um og auknu réttlæti. Bætt kjör
sigla því aðeins í kjölfar almennra
launahækkana, að þær styðjist við
aukna þjóðframleiðslu. En forsenda
aukins réttlætis er vaxandi siðferð-
isþroski. Og hugsjónirnar, sem
nauðsyn er á, eiga ekki aðeins að
snerta velmegun og jafnrétti, heldur
ekki síður baráttu fyrir betra og^k
fegurra mannlífi, bættum skilyrðum
til menntunar og þroska, eflingu
mannauðsins, sem jafnframt er arð-
bærasta fjárfestingin, þegar til
lengdar lætur.
Auðvitað má aðild íslendinga að
tækni- og fjölmiðlaþjóðfélagi nútím-
ans ekki leiða til þess, að þeir glati
tengslunum við tungu sína og þjóð-
erni, þeim tengslum sem veittu þeim
rétt til heimastjórnar um aldamótin
og lýðveldisstofnunar fyrir 50 áram.
Nútíma íslendinga bíður það megin-
verkefni að láta þjóðina verða full-
gildan aðila að þróun þekkingar og
eflingu framfara í nýjum heimi og
gæta þess jafnframt að vera áfram
sannir íslendingar, verðugir arftak-
ar þeirra, sem skópu íslenzkt þjóð-
erni og íslenzka menningu fyrir
meira en þúsund áram.
Höfundur erfv. menntaniála-
ráðherra og prófessor.
Gylfi Þ. Gíslason