Morgunblaðið - 27.01.1995, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 27. JANÚAR 1995 37
ALDARMINIMIIMG
JÓNEYÞÓRSSON
Á VETRARDEGI með
hækkandi sól, þegar
liðin er rétt ein öld frá
fæðingu Jóns Eyþórs-
sonar veðurfræðings,
er við hæfi að Ferðafé-
lag íslands minnist
hans opinberlega, þótt
einungis verði það með
fátæklegri blaðagrein.
Um áratuga skeið var
Jón í hópi helstu for-
ystumanna Ferðafé-
lagsins, þjóðkunnur
maður fyrir störf sín
þar sem á ýmsum öðr-
um sviðum og áhrifa-
maður í margvíslegum
menningarmálum.
Þótt enn séu þeir vissu-
lega margir, sem muna
Jón - veðurfræðing-
inn, vísindamanninn,
útvarpsmanninn, rit-
stjórann, rithöfundinn,
þýðandann og Ferðafélagsmann-
inn - er þó hætt við að mörgum
úr hópi yngri manna sé miður
kunnugt en skyldi um nafn hans
og störf. Hvílir vissulega sú ljúfa
skylda á forsvarsmönnum Ferðafé-
lagsins að halda minningu hans á
lofti og sýna þakklætisvott frá fé-
laginu með þeim hætti, sem að-
stæður leyfa. Vonandi verða jafn-
framt ýmsir aðrir til þess að minn-
ast Jóns opinberlega, af tilefni ald-
arafmælis hans, fyrir margháttuð
störf hans á öðrum vettvangi, því
að vissulega er þar af mörgu að
taka.
Þegar Jón Eyþórsson andaðist á
Landspítalanum í Reykjavík 6.
mars 1968, eftir þunga banalegu,
átti hann að baki langa og frjóa
starfsævi og þ. á m. lengri sam-
fellda stjórnarsetu í Ferðafélagi
íslands en flestir aðrir, fyrr og síð-
ar. Varla væru þó næg efni til að
gera fjölda stjórnarára Jóns að
umtalsefni, einn saman, ef ekki
kæmu til afrek hans og öll þau
þrekvirki, er hann vann fyrir félag-
ið og sem sköpuðu honum sérstöðu
meðal stjórnarmanna.
Þegar Jón var fyrst kjörinn í
stjórn félagsins, árið 1933, var
hann þegar orðinn kunnur fyrir
störf sín sem veðurfræðingur á
Veðurstofu íslands (frá 1926) og
sem útvarpsfyrirlesari. Veðurfræði
nam hann í Noregi og starfaði síð-
an sem veðurfræðingur þar í landi
um nokkra hríð áður en hann hóf
störf hér heima. Á Veðurstofunni
var hann í hópi nýustu og virtustu
starfsmanna um áratuga skeið eða
þar til hann lét af störfum árið
1965 eftir hartnær fjörutíu ára
þjónustu. Um langt árabil var hann
í hópi kunnustu útvarpsmanna,
þótt aldrei væri hann þar fastur
starfsmaður, en mörgum eru enn
í minni þættir þeir, sem hann flutti
„um daginn og veginn“, en með
flutningi þeirra varð hann með
vissum hætti velkominn og kær
„heimilisgestur“ meðal þjóðarinn-
ar.
Frá ungum aldri hafði Jón mik-
inn áhuga á ferðalögum og sögu
lands og þjóðar og verður að ætla,
að sá áhugi hafi fallið vel að áhuga
hans á náttúru íslands og hvers
kyns náttúrufræðum, enda fléttuð-
ust þessir áhuga- og þekkingar-
þættir vel saman í ritum hans síð-
ar á ævinni. Víst er, að forsvars-
menn Ferðafélags íslands, sem
stofnað var síðla hausts 1927, hafa
snemma fengið augastað á þessum
unga manni, og í stjórn félagsins
var hann kosinn sex árum eftir
stofnun þess. Var afar mikilsvert
á þessum bernskuárum félagsins,
að í forystusveit þess veldust
menn, sem væru líklegir til að
vinna félaginu og markmiðum þess
traust og hylli meðal þjóðarinnar
og hefðu til að bera nægilegt þrek,
hugkvæmni og áræði til að hrinda
áformum félagsins í framkvæmd.
Má ganga að því vísu, að miklar
vonir hafi frá upphafi verið bundn-
ar við störf Jóns í stjórninni og
eigi hefði hann átt þar sæti í hálf-
an fjórða áratug, allt til dauðadags
1968, ef hann hefði ekki þótt
traustsins verður. Sannast sagna
munu þeir menn fáir, sem unnið
hafa félaginu af heilli hug og með
jafn miklum árangri; má reyndar
marka hluta stjómarstarfa hans
af ummerkjum sem enginn hætta
er á að fyrnist yfir, en vitanlega
eru þó mörg stjórnarstörf með
þeim hætti að örðugt er síðari tíma
mönnum að rekja beinan árangur
af starfi einstakra stjórnarmanna
umfram aðra.
Tvívegis á stjórnarferli sínum
gegndi Jón starfi forseta félagsins,
þ.e. frá 1935-1937 og aftur frá
1959-1961, auk þess sem hann
var varaforseti frá 1956-1959, en
þó verður hans líklega frekar
minnst, þegar frá líður, fyrir starf
sitt sem ritstjóri Árbókar félagsins
um nærfellt fjórðung aldar eða frá
1944 til dánardægurs (hann vann
að útgáfu Árbókar 1968 í banalegu
sinni á sjúkrahúsi). Þeir, sem unn-
ið hafa að vandasömum útgáfu-
störfum, vita manna best hversu
tímafrekt, krefjandi og lýjandi
starf ritstjórn af þessu tagi er að
jafnaði og víst er að Jón hlífði sér
hvergi í þessu trúnaðarstarfi fyrir
félagið: Otaldar urðu stundir hans
við yfirlestur handrita og prófarka
(að vísu með hjálp góðra sam-
starfsmanna) cfg hvergi var slegið
af kröfum um góðan frágang bók-
anna, í texta, myndum og prenti,
miðað við þá tækni, sem í boði var
á þeim tímum. Við það starf nutu
sín vel skarpskyggni, smekkvísi og
vandvirkni Jóns, enda var hann
með orðhögustu mönnum. Verður
að minnast þess, að frá upphafi
hefur þótt fengur að hverri Árbók
félagsins, á útgáfutíma hennar,
þótt af skiljanlegum ástæðum fái
hinar eldri þeirra?ekki staðist sam-
anburð við hinar nýrri, einkum
varðandi mynda- og prentgæði.
En Jón lét ekki sitja við ritstjórn-
ina eina saman, þótt hún hefði
verið hverjum meðalmanni ærið
tómstundaverkefni drjúgan hluta
úr ári hverju, heldur ritaði hann
nokkrar af Árbókum félagsins og
fórst það vel úr hendi. Hann samdi
Árbækurnar 1958 og 1964, um
Húnavatnssýslur, og bera þær góð-
an vott um ritleikni hans, sögufróð-
leik og staðkunnáttu, en Jón var
Húnvetningur, fæddur á Þingeyr-
um. Þá samdi hann, ásamt Stein-
þóri Sigurðssyni, Árbókina 1942,
um Kerlingarfjöll, sem um sumt
hefur sérstöðu meðal Árbóka Ferð-
afélagsins. í' bókinni er, öðrum
þræði, greint frá merkri „land-
könnun", sem þeir félagar og aðrir
góðir Ferðafélagsmenn fram-
kvæmdu á Kerlingarfjallasvæðinu
um og eftir 1940. Þessi hrikalegi
og fagri fjallaklasi var áður flest-
um lítt kunnur, en höfundur Ár-
bókarinnar fluttu nú alþjóð að-
gengilegan fróðleik um hann. Sér-
staklega er vert að minnast þess,
að þeir félagar gáfu ýmsum áður
nafnlausum kennileitum á þessum
slóðum nöfn, mörg þeirra hreim-
mikil og eftirminnileg, sem festust
í sessi og eru síðan alkunn. Ör-
nefnasmíði Jóns var þó síður en
svo bundin við þennan stað og
væri verðugt viðfangsefni að
kanna til hlítar þann þátt í starfi
hans við landkönnun og landkynn-
ingu og gera skipulega grein fyrir
honum, þótt eigi sé það unnt á
þessum vettvangi.
Þá_ átti Jón einnig greinar í öðr-
um Árbókum, fyrr og síðar, m.a.
í sumum hinum fyrstu þeirra, svo
sem árið 1931, þar sem hann lýsti
gönguferð á Eyjafjallajökul, og
árið 1932, þar sem hann fjallaði
um Snæfellsjökul. Öll voru skrif
Jóns í Árbókum, sem og á öðrum
vettvangi, með þeim hætti, að á
betra varð ekki kosið frá sjónar-
hóli lesenda, bæði um málfar og
fróðleik, enda er Jón í hópi þeirra
vísindamanna íslenskra, sem best
hafa ritað á alþýðlegu máli um
fræða- og áhugasvið sín.
Auk þess, sem þegar hefur ver-
ið getið, ritaði Jón margt um land
og sögu, sem eigi er unnt að rekja
hér, og bjó til prentunar rit ann-
arra manna um þau efni. Nægir
hér að minna á ritsafnið merka
„Hrakninga og heiðavegi", sem
þeir stjórnarfélagar í Ferðafélag-
inu, Jón Eyþórsson og Pálmi Hann-
esson rektor, unnu til útgáfu í fjór-
um bindum 1950-1957, og Ferða-
bók Sveins Pálssonar, sem Jón bjó
einn til prentunar árið 1945 en
færð var í íslenskan búning af
Pálma Hannessyni og Steindóri
Steindórssyni ásamt Jóni sjálfum.
Eru þessar útgáfur enn alkunnar
og í margra eigu. Þá þýddi Jón
ýmsar erlendar ferðabækur, m.a.
um heimskautaferðir, sem á sínum
tíma þótti fengur að.
Jón var kunnur náttúruvísinda-
maður og m.a. brautryðjandi í jö-
klarannsóknum hér á landi. Var
hann helsti frumkvöðull að stofnun
Jöklarannsóknafélags íslands árið
1950 og gegndi þar formannsstörf-
um meðan ævi entist. Frá fyrstu
tíð var hann og aðalritstjóri tíma-
rits þess félags, Jökuls, og átti þar
ótaldar greinar auk allra þeirra
fræðiritgerða, sem hann birti ann-
ars staðar.
Þeim, sem kynntust Jóni, mun
löngum hafa borið saman um það,
að hann hafi verið eftirminnilegur
maður. Fóru þar saman eldlegur
áhugi hans á mörgum framfara-
málum og atorka að sama skapi,
skarpar gáfur og óvenjuleg þekk-
ing á fjölbreyttum sviðum, auk
mikillar skoðanafestu, sem stund-
um gat þó jaðrað við þrákelkni að
sumra mati. í umræðum um þau
málefni, er hann lét sér hugleikin,
mun honum ekki hafa verið títt
að láta hlut sinn fyrir öðrum. Þó
var honum lagið að stofna til
traustra og góðra kynna. Almælt
var, að hann hafi verið hressilegur
og hlýr ferðafélagi og tryggur var
hann vinum sínum.
Á aldarafmæli Jóns Eyþórssonar
minnist stjórn Ferðafélags íslands
hans með virðingu og þakklæti
fyrir merk störf hans í þágu félags-
ins og alþjóðar.
Páll Sigurðsson, forseti
Ferðafélags Islands.
í dag eru liðin 100 ár frá fæð-
ingu Jóns Eyþórssonar veðurfræð-
ings, sem telja má með mætustu
sonum þjóðarinnar á þessari öld
og einn merkasta frumkvöðul nátt-
úruvísinda á íslandi. Hann fæddist
27. janúar 1885 að Þingeyrum í
Húnaþingi, hinu forna mennta-
heimili Húnvetninga, og þar var
hann jarðsettur að lokinni fjöl-
þættri og athafnasamri ævi, en
hann lést 6. mars 1968. Foreldrar
Jóns voru Eyþór Benediktsson
bóndi og kona hans Björg Sigurð-
ardóttir, móðir Sigurðar Nordals
prófessors sem fæddur var að Ey-
jólfsstöðum í Vatnsdal 14. septem-
ber 1886.
Jón Eyþórsson var frumheiji á
sviði veðurfræða, jöklarannsókna
og hafísrannsókna. Hann var einn
af forystumönnum útvarps á ís-
landi, áhrifaríkur ferðafrömuður,
landkönnuður íslenskra óbyggða
og síðast en ekki síst áheyrilegur
orðsnillingur. Hann lét sig skipta
þjóðmál og raunar flest sem bar á
góma frá degi til dags, enda upp-
hafsmaður þáttanna „um daginn
og veginn“ í útvarpinu sem löngum
var mikið hlustað á. Bækur samdi
hann, þýddi ýmsar og stuðlaði að
útgáfu merkra rita.
Námsferill Jóns var farsæll og
hnitmiðaður. Hann var gagnfræð-
ingur frá Akureyri, stúdent úr
Reykjavíkurskóla, dvaldi síðan þijú
ár við náttúrufræðinám í Kaup-
mannahöfn, en flutti sig um set
til Óslóar þar sem hann lauk
cand.mag.-prófi árið 1923. Að svo
búnu hélt hann til Björgvinjar vest-
anfjalls í Noregi, en þar höfðu
reyndar næstliðinn áratug verið
unnin hin mestu afrek í veðurfræð-
inni. Hafði þar verið að verki lítill
hópur ungra vísindamanna undir
forystu Vilhelms Bjerknes prófess-
ors og eru uppgötvanir þeirra fé-
laga enn taldar auðkenna eitt
helsta • blómaskeið vísindalegrar
veðurfræði.
Jón Eyþórsson kynntist því ung-
ur því markverðasta sem völ var á
í heiminum í þessum fræðum.
Hann dvaldist við nám og störf í
Björgvin í þrjú ár er hann hélt
heim á leið og hóf störf á Veður-
stofu íslands árið 1926. Þar starf-
aði hann síðan og var deildarstjóri
veðurstofu á Reykjavíkurflugvelli
frá 1953 til sjötugsaldurs árið
1965.
Jón átti lengi sæti í útvarpsráði
og var formaður þess Lnokkur ár.
í stjórn Ferðafélags íslands sat
hann frá 1932 og var forseti þess
árin 1935-1937 og 1959-1961.
Hann var frumkvöðull að stofnun
Jöklarannsóknafélags íslands árið
1950 og fyrsti formaður þess.
Nokkur afskipti hafði hann af
stjórnmálum eins og áður sagði.
Upplýsingar um hafís við Island
fyrr á tímum er fyrst og fremst
að finna í bók Þorvaldar Thorodds-
en, „Árferði á íslandi í þúsund
ár“. Þar er kafli um hafís frá landn-
ámi til ársins 1915. í „Veðrátt-
unni“, mánaðaryfirliti Veðurstofu
íslands um veðurfar á íslandi, hef-
ur allt frá og með árinu 1924 birst
stutt yfirlit um hafís við strendur
landsins. En Jón Eyþórsson stuðl-
aði að tíðari könnun á hafís en
verið hafði og hóf samningu sam-
felldrar lýsingar. Árlegar skýrslur
um hafís við strendur Islands birti
hann síðan í tímaritinu Jökli, tíma-
riti Jöklarannsóknafélagsins, tíma-
bilið 1953 til 1966 eða hartnær
hálfan annan áratug. Tóku þá aðr-
ir við og eru ársskýrslur um hafís
við strendur íslands nú í höndum
hafísverkefnahóps Veðurstofunn-
ar.
í skjalasafni Veðurstofunnar eru
„hafísbækur“ fyrri áratuga með
tilkynningum frá skipum, flugvél-
um og strandstöðvum um hafís —
tilsýndar á sjónum eða niður undan
að sjá úr flugvélinni. Stundum birt-
ast þær daglega í bókunum, jafn-
vel margar á dag, en þess á milli
líður lengra á milli. Stundum er
mikili hafís, stundum lítill. Gagn-
o’rðar á góðu, látlausu og litríku
máli koma þær ein af annarri,
blaðsíðu eftir blaðsíðu, þessar til-
kynningar, skrifaðar fallegri rit-
hönd eljumanns við skylduverk
sem hann skapar úr vísindi. Runan
verkar undarlega á mann. Einum
þræði virðist þessi samhengislausa
upptalning bera vitni um sóun á
kröftum hæfileikamanns, en öðr-
um þræði veit maður að hér liggur
fjársjóður sem fræðimenn í öðrum
heimshornum spyija um og girn-
ast.
Jónas Jónsson frá Hriflu minnt-
ist Jóns Eyþórssonar hlýlega í all-
I langri grein í Minningaþáttum
Tímans, 15. maí 1968. Var það
fyrsta grein í 1. tölublaði 1. ár-
gangs þáttanna. Vísa ég þangað
um frekari upplýsingar, en ekki
síður í V eðurfræðingatal eftir
Önnu Sigríði Einarsdóttur bóka-
safnsfræðing. Þar er m.a. skrá um
rit Jóns, á þriðja hundrað greinar
og rit af margvíslegu tagi.
Svo vill til að ég kynntist Jóni
þegar ég var í sveit nokkur sumur
í Sólheimakoti í Mýrdal, en þaðan
lögðu þeir Sigurður Þórarinsson
jarðfræðingur upp í árlegan leið-
angur upp á Mýrdalsjökul. Fór ég
með þeim ásamt Erlingi Sigurðs-
syni í Sólheimakoti upp að jökulrót-
um en þar skildu leiðir. Ég
pjakkurinn sneri heim á Mósu sem
borið hafði leiðangursbyrði upp
heiðina. Eitt sinn tæmdi Jón vasa
sína af smámynt og gaf mér. En
hann var líka óspar á fróðleiksmol-
ana á leið okkar upp heiðina, sem
ég nú minnist — um leið og ég
minnist margþættra brautryðj-
endastarfa hans í þágu íslenskra
vísinda.
Dr. Þór Jakobsson
veðurfræðingur,
verkefnisstjóri
hafísrannsókna,
Veðurstofu Islands.
Hinn 27. janúar 1995 minnumst
við aldarafmælis Jóns Eyþórsson-
ar, brautryðjanda í jökla- og veður-
fræðirannsóknum hér á landi. Jón
var Húnvetningur, bóndasonur frá
Þingeyri og einn þeirra aldamóta-
manna sem af miklu kappi og ósér-
hlífni lögðu grundvöll að fjölmörg-
um þáttum íslensks nútímaþjóðlífs.
Hann var veðurfræðingur og jökla-
fræðingur og vann geysimikið
starf við að fræða þjóðina um land
sitt og náttúru þess, bæði í útvarpi
og sem rithöfundur og þýðandi.
Hann starfaði við Veðurstofu ís-
lands í rúma fjóra áratugi að veð-
urspám og rannsóknum á sögu
loftslagsbreytinga, einkum á hita-
stigi og á hafískomum til landsins.
Áður starfaði hann í fimm ár við
Veðurstofuna í Bergen, sem þá var qfc.
heimsmiðstöð veðurfræðirann-
sókna, en meistaraprófi lauk hann
frá Óslóarháskóla 1923. Á Noregs-
árunum kynntist hann jöklarann-
sóknum og hóf samstarf við
sænska jöklafræðinginn Hans Wil-
helmson Ahlmann að jökla- og
veðurathugunum í Jötunheimum.
Saman reistu þeir fyrstu háfjalla-
veðurstöð á Norðurlöndum, á Fan-
araken, 2.070 m y.s. Samhliða
miklu starfi á Veðurstofunni vann
Jón að fjölmörgum öðrum verkefn-
um. Hann vann að stofnun Ríkisút-
varpsins, var um skeið formaður
útvarpsráðs og þættir hans um
Daginn og veginn öfluðu honum
mikilla vinsælda um allt land. ***
Hann sat í stjórn Ferðafélags ís-
lands i 35 ár, var forseti þess
1935-37 og 1959-68, ritstjóri
Árbókar félagsins í nær aldarfjórð-
ung og skrifaði sjálfur þijár þeirra.
Það sem lengst mun halda á
lofti nafni Jóns Eyþórssonar er
framlag hans til jöklarannsókna.
Árið 1930 hóf hann kerfisbundnar
mælingar á stöðu jökulsporða, sem
enn er haldið uppi af fjölmörgum
sjálfboðaliðum. Ásamt vini sínum,
prófessor Hans Ahlmann frá
Stokkhólmsháskóla, skipulagði
hann og stjórnaði sænsk-íslenska
Vatnajökulsleiðangrinum 1951,
sem vann að könnun á þykkt jök-
ulsins með jarðsveiflumælingum.
Árið 1950 stofnaði Jón Jöklarann-
sóknarfélag íslands og var hann
formaður og aðalritstjóri Jökuls til
dauðadags. Hann hafði einstakt
lag á að laða fólk til samstarf og
nutu bæði Jöklarannsóknafélagið
og Ferðafélag íslands þess. Þeir
eru ófáir sem Jón taldi á að ganga
í þessi félög.
Jöklarannsóknafélagið er félag
áhugamanna um að efla rannsókn-
ir og ferðalög á jöklum og að kynna
niðurstöður jöklarannsókna. Án
þessa félags væru jöklarannsóknir
mun skemmra á veg komnar en
nú er og með félögum þess mun
minningin um stofnandann, braut-
ryðjandann og eldhugann Jón Ey-
þórsson lifa.
Helgi Björnsson.