Morgunblaðið - 15.03.1995, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 15. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREIIMAR
Afallahjálp
- vanrækt forvarnarstarf
Hugsunin að
bakinýrra
grunnskólalaga
EFTIR AÐ snjóflóðið í Súðavík
féll þann 16. janúar var samdæg-
urs hafinn undirbúningur áfalla-
hjálpar á vegum Almannavarna
ríkisins og héraðslæknis Vest-
fjarða. Mjög gott og náið samstarf
tókst við Fjórðungssjúkrahúsið og
Heilsugæsluna á ísafirði þegar í
upphafi. Áfallahjálpin var ríkur
þáttur í hjálparstarfinu allan tím-
ann. Ekki eru dæmi til um svo
umfangsmikla og skipulagða
áfallahjálp á íslandi hvorki fyrr né
síðar. Því miður hefur nokkurs
misskilnings gætt í umræðu fjöl-
miðla og einstaklinga varðandi
áfallahjálp. Óskyldum
hlutum s.s. huggun,
sorgarvinnu, sálgæslu
og andlegri umönnun
hefur verið ruglað
saman við áfallahjálp.
Þeir eru einnig til sem
gagnrýnt hafa umfjöll-
unina um áfallahjálp á
þeim forsendum að um
gamalt vín á nýjum
belgjum væri að ræða,
því væri ástæðulaust
að eyða miklu púðri á
hana. Það hefur einnig
komið mér verulega á
óvart hversu margir
hafa boðið fram starfs-
krafta sína við að veita
áfallahjálp. Það hvarflaði satt að
segja ekki að mér að svo margir
hérlendis hefðu reynslu og þekk-
ingu á áfallahjálp. Þetta er að sjálf-
sögðu ánægjuleg þróun sem ber
að fagna ef rétt er. Hætt er þó
við, vegna þess hve áfallahjálpin
er ný af nálinni og illa skilgreind
í hugum margra, að fjöldinn sé
ekki sá sem virtist í fyrstu.
Fjölmiðlar og áfallahjálp
Pjölmiðlar hafa nefnt að nóg sé
komið af umræðu um áfallahjálp,
hún sé orðin tískufyrirbrigði. Sé
það svo þá er það ekki fyrir at-
beina okkar sem unnið höfum við
áfallahjálpina hér fyrir vestan eftir
snjóflóðið í Súðavík. Við höfum
lagt á það áherslu að kynna áfalla-
hjálpina sem nauðsynlega neyðar-
hjálp og forvamarstarf sem krefst
markvissrar og skipulegrar vinnu.
Pjölmiðlafólki sem var í Súðavík,
er leit stóð yfír og var sjálft í veru-
legri áhættu m.t.t. áfallastreituvið-
bragða, var boðin áfallahjálp en
þáði því miður ekki. Það voru að
okkar mati mistök, enda gullið
tækifæri fyrir það að kynnast
vinnubrögðum okkar af eigin raun
en ekki af afspurn.
Hvað er áfallahjálp?
Áfallahjálp byggist á þekkingu
á eðlilegum streituviðbrögðum í
kjölfar áfalla og beinist að því að
fyrirbyggja alvarleg sálræn eftir-
köst. í Ijósi þessa er því rétt að
nefna nokkur atriði sem máli
skipta.
• Sálræn skyndihjálp
Eftir náttúruhamfarir eins og
urðu í Súðavík er mikilvægt að
hefja skipulega áfallahjálp sem
fyrst. Fyrsta stig áfallahjálpar er
fyrst og fremst sálræn skyndihjálp.
Hún felst í líkamlegri og andlegri
aðhlynningu á vettvangi og við
móttöku fórnarlamba áfalla, t.d. á
sjúkrastofnun eða annars staðar.
Nauðsynleg forsenda þess að vel
takist til er þekking á bráðum
áfallastreituviðbrögðum. Þessi
þáttur áfallahjálpar er sá sem flest-
ir geta veitt og gera hvort sem
þeir hafa fengið til þess þjálfun eða
ekki. Á meðan leit stóð yfir tóku
um 400 utanaðkomandi einstak-
lingar þátt í björgunarstörfum í
Súðavík. Þar að auki voru íbúar
Súðavíkur sem voru um 200. Sjó-
menn, áhafnir skipa sem aðstoðuðu
við fólksflutninga í aftakaveðri,
skiptu einnig tugum. Þetta segir
okkur einfaldlega að sálræn
skyndihjálp verður hlutverk allra
þeirra sem að málinu koma, fjöld-
inn er slíkur við þessar aðstæður.
• Tilfinningaleg úrvinnsla
Fyrstu 1-3 dagana hefst sá hluti
áfallahjálpar sem kallast tilfínn-
ingaleg úrvinnsla. Hún er fram-
kvæmd kerfísbundið, annaðhvort
sem einstaklingsviðtöl eða í hópum.
Hér reynir verulega á þjálfun og
fyrri reynslu. Sérstaklega á þetta
við stjómanda í hópviðtölum, sem
gjarnan eru notuð, t.d.
í afmörkuðum hópum
eins og björgunar-
sveitum, lögreglu,
sjúkraflutningsmönn-
um, sjónarvottum,
vandamönnum o.fl.
Það er sérstaklega
þessi hluti áfallahjálp-
ar sem skilur sig frá
því sem áður hefur
verið gert. Hér er kraf-
ist vandaðs undirbún-
ings og þjálfunar auk
kerfísbundinnar vinnu,
vinnubragða sem ekki
hafa verið viðhöfð hér
á landi nema í litlum
mæli allra síðustu ár.
Ákveðnum reglum er fylgt með það
markmið í huga, að þeim sem hafa
orðið fyrir áreiti, sem er venjuleg-
um heilbrigðum einstaklingum of-
viða, gefist kostur á að ræða um
tilfínningar sínar og líðan. Að tjá
sig um tilfínningar sínar og komast
að raun um að fleiri í hópnum hafí
haft svipaða upplifun, auuðveldar
Áfallahjálp er það for-
vamarstarf, að mati
*
Agústs Oddssonar,
sem mest er vanrækt.
mönnum að losa sig við þessar
óþægilegu tilfínningar smám sam-
an. Ef þurfa þykir eru haldnir fleiri
en einn fundur og er það reynsla
okkar eftir náttúruhamfarirnar í
Súðavík að það sé nauðsynlegt.
Viðbrögð sem algengt er að sjá
eftir alvarleg áföll eru; svefntruf-
lanir, martraðir, kvíði, spenna, við-
brigðni, þunglyndi, viðkvæmni og
sjálfsásakanir. Ef ekkert er að gert
geta slík viðbrögð þróast í ástand
sem nefnt hefur verið áfallahugsýki
(PTSD).
• Áfallahugsýki
Skilyrði þess að við getum talað
um áfallahugsýki er að atburðurinn
sem Iiggur til grundvallar viðbrögð-
unum, sé ofar mannlegum reynslu-
heimi venjulegs fólks, oft nefnt
ofurálag. Höfuðeinkenni þessa
ástands er að einstaklingurinn end-
urupplifír í sífellu atburðinn bæði
í svefni og í vöku. Atvik sem minna
á áfallið vekja vanlíðan. Einstak-
lingurinn forðast gjarnan áreiti sem
minnt geta á atburðinn, s.s. að
fara á slysstað. Almennur tilfínn-
ingadofí er einnig algengt ein-
kenni. Annarra einkenna verður
einnig vart s.s. svefntruflanna, geð-
sveiflna, einbeitingarskorts og við-
brigðni. Hér er þó ekki allt upp
talið.
Alþekkt er að sækni í vímugjafa,
þunglyndi og langvarandi fjarvistir
frá vinnu sé tengt þessu ástandi.
Áfallahugsýki leiðir iðulega til þess
að einstaklingar leita sér lækninga
við hinum ýmsu ímynduðu kvillum.
Þetta leiðir síðan aftur af sér um-
fangsmiklar rannsóknir á hátækni-
sjúkrahúsum með öllum þeim
kostnaði sem því fylgir. Gripið er
til róandi lyfja og svefnlyfja og
áfallahugsýkin grefur fastar um
sig. Erfítt getur reynst að snúa til
baka úr þessari stöðu nema að
maður átti sig á orsökunum og
beiti réttri meðferð. Hér er um
sérhæfða meðferð að ræða sem er
best falin þeim sem kunna til verka
og hafa þekkingu á vandamálinu.
Forvarnarstarf
Ég hef áður og í öðru samhengi
bent á að áfallahjálp er það for-
vamarstarf sem í dag er hvað
mest vanrækt. Ef rétt væri á mál-
um haldið gæti vel skipulögð áfalla-
hjálp skilað miklum verðmætum
bæði til einstaklinga og þjóðarbús-
ins. Einstaklingar lentu síður í
hremmingum áfallahugsýkinnar
með þeirri vanlíðan sem henni fylg-
ir. Þjóðarbúið gæti sparað sér mik-
il útgjöld sem felast í óþarfri lyfja-
notkun, fjarvistum frá vinnu að
ógleymdum dýram rannsóknum
sem ekki leiða til neins.
Reynslan frá Súðavík
Við sem unnum að áfallahjálp
eftir náttúrahamfarimar í Súðavík,
teljum okkur hafa fengið dýrmæta
reynslu sem mikilvægt er að nýta
í framtíðinni. Á íslandi hafa mér
vitanlega engar rannsóknir verið
gerðar á mikilvægi eða árangri
áfallahjálpar. Miðað við erlendar
rannsóknir mætti búast við miklum
ijölda einstaklinga með einkenni
áfallahugsýki eftir snjóflóðið í
Súðavík. Það er því ánægjuleg þró-
un að Almannavarnir ríkisins skuli
nú í fyrsta skipti standa fyrir skipu-
legri áfallahjálp í samvinnu og sam-
ráði við heimamenn. Skjótt var
brugðist við og sent var fólk með
sérhæfða þekkingu á áfallahjálp
vestur með varðskipi. Fleiri bættust
í hópinn, er flugfært var að sunn-
an. Þegar mest var unnu um 10-15
manns við áfallahjálp. Nú þegar
þessar línur eru ritaðar er hinni
formlegu áfallahjálp lokið. Fylgst
verður áfram með einstaklingum á
vegum heilsugæslunnar á ísafirði,
svo lengi sem þurfa þykir.
Skipulag og uppbygging
áfallahjálpar
Allir vildu Lilju kveðið hafa. Það
er þekkt vandamál erlendis frá
þegar alvarleg áföll verða, að fram-
boð einstaklinga og hópa sem vilja
veita áfallahjálp, er oftar meira en
eftirspurn. Þetta býður hættunni
heim og veldur erfíðleikum við
skipulagningu áfallahjálpar. Þetta
hefur einnig gerst hér. Þess vegna
verður að huga vel að skipulagi og
uppbyggingu áfallahjálpar á ís-
landi sem allra fýrst. Það starf
verður að vera í höndum fagfólks
með reynslu og kunnáttu. Verði
ekki vel að þessu staðið verður það
vafalaust byijunin og endalokin á
markvissri og skipulegri áfallahjálp
á íslandi.
Eðlileg viðbrögð við óeðlilegu
áreiti
Það er ljóst að ekki næst til allra
þegar um svo stóra hópa er að
ræða eins og eftir hamfarimar í
Súðavík. Um 600-700 manns eru
í þeim áhættuhóp sem við höfum
mestar áhyggjur af en í kringum
þennan hóp er eflaust annar eins
Qöldi ef ekki meiri, sem þarf á
aðstoð að halda í einhverri mynd.
Áfallahjálparteymið sem starfaði
hér hefur skráð yfir 170 einstak-
lingsviðtöl og í hópviðtöl hafa kom-
ið um 240. Nokkrir hópar hafa
komið oftar en einu sinni. Vafa-
laust er hér eitthvað vanskráð,
bæði hvað varðar einstaklinga og
hópa. Einnig höfum við orðið
áþreifanlega vör við vanlíðan, sem
tengist fyrri áföllum. Það eitt sýnir
vel þörfina á því fyrirbyggjandi
starfí sem áfallahjálp er.
Að lokum er mikilvægt að átta
sig á því að áfallahjálp snýst ekki
um meðferð viðgeðrænum truflun-
um, heldur viðtöl og stuðning við
heilbrigða einstaklinga, sem sýna
eðlileg viðbrögð við óeðlilegu áreiti.
Höfundur er heilsugæslulæknir í
Bolungarvík og héraðslæknir
Vestfjarða.
í NÝJUM lögum um grunnskóla
sem samþykkt vora á Alþingi fyrir
þinglok er innleidd ný hugsun fyrir
íslenskt skólakerfí. Verður hér gerð
grein fyrir henni í stuttu máli.
Skólinn nær fólkinu
Valddreifíng er mikilvægasta
markmiðið með nýjum grunnskóla-
lögum. Með því að færa faglega
og fjárhagslega ábyrgð á grunn-
skólanum til sveitarfélaga er
ábyrgðin á þessum mikilvæga mála-
flokki flutt nær starfsvettvangnum
sjálfum og þeim sem
þjónustu skólanna
njóta. Þar með stór-
aukast möguieikar al-
mennings til að hafa
áhrif á starf- grann-
skólans, svo og mögu-
leikar skólanna sjálfra
til að sækja mál sín til
fræðsluyfirvalda. Þá
kemur flutningurinn í
veg fyrir ýmiss konar'
óhagræði í starfs-
mannahaldi sem skap-
ast hefur af skiptri
ábyrgð milli ríkis og
sveitarfélaga.
Flutningur grann-
skólans til sveitarfé-
laga þýðir flutning á
ákvörðunarvaldi frá þjóðkjömum
fulltrúum til fulltrúa sem kosnir era
heima í héraði. Sveitarstjórnir
munu ákvarða skipulag skólamála
innan gildandi laga og reglugerða
Grunnskólalögin gera
ráð fyrir opnun skól-
anna gagnvart samfé-
laginu, þ.e. foreldrum,
stjómvöldum og öllum
_
almenningi. Olafur G.
Einarsson sagði að
hugmyndin væri sú að
opnun skólanna sé
nauðsynleg forsenda
þess að hægt sé að
skapa bæði aðhald og
stuðning við skólastarf.
og mál sem upp munu koma verða
að öllu jöfnu leyst heima fyrir.
Menntamálaráðuneytið kemur að-
eins til með að úrskurða í málum
þar sem spumingar vakna um hvort
farið sé að lögum eða reglugerðum.
Hlutverk menntamálaráðuneyt-
isins gagnvart grunnskólanum
breytist verulega. Fræðsluskrifstof-
ur, sem eru eins konar framlengdur
armur ráðuneytisins, verða lagðar
niður í núverandi mynd og verkefnj
þeirra flest flutt til sveitarfélaga. í
ráðuneytinu fer fram frekari út-
færsla opinberrar menntastefnu,
svo sem samning reglugerða og
aðalnámskrár. Ráðuneytið mun
einnig sjá um öflun og dreifíngu
upplýsinga um framkvæmd skóla-
starfs og menntamálaráðherra
verður skylt að gera Alþingi reglu-
lega grein fyrir stöðu skólamála í
landinu.
Eftirlit með skólastarfi
í kjölfar valddreifíngar er nauð-
syn á að auka eftirlit með skóla-
starfí. Erlendis er víða löng hefð
fyrir eftirliti með skólastarfí af
hálfu hins opinbera en hér á landi
hefur ekki verið skipulega fylgst
með skólahaldi utan þess óformlega
eftirlits sem fræðslustjórar hafa
haft með höndum. Ákvæði um upp-
lýsingaöflun, úttektir og samræmd
próf tengjast öll á einn eða annan
hátt þessari eftirlitskröfu til stjóm-
valda.
Grunnskólalögin kveða á um eft-
irlit sem næst vettvangi, þ.e. í skól-
unum sjálfum, hjá foreldrum og hjá
sveitarstjórnum. Áhersla er lögð á
innra eftirlit í skólum, einfaldar
vottanir á sjálfsmatskerfum skóla
og aukna upplýsingamiðlun til for-
eldra, sveitarstjórna og
almennings.
Ábyrgðarskylda
skóla
Grunnskólalögin
gera ráð fyrir opnun
skólanna gagnvart
samfélaginu, þ.e. for-
eldrum, stjómvöldum
og öllum almenningi.
Hugmyndin er sú að
opnun skólanna sé
nauðsynleg forsenda
þess að hægt sé að
skapa bæði aðhald og
stuðning við skóla-
starf. Skólamir eru
eign almennings og
þeir sem þar starfa
þurfa því að vera reiðubúnir að
gera hlutaðeigandi aðilum grein
fyrir starfsemi sinni.
Gert er ráð fyrir stóraukinni upp-
lýsingamiðlun um skólastarf, bæði
um menntakerfíð í heild sem og um
skólahald í einstökum sveitarfélög-
um. Skólum er gert skylt að gefa
út skólanámskrár þar sem sérstöðu
hvers skóla er lýst, áherslum og
verklagsreglum. Þá er menntamála-
ráðuneytinu gert skylt að afla áreið-
anlegra upplýsinga um framkvæmd
skólastarfs í landinu.
Forsendur
skólaþróunar
Ákvæðum um aukið eftirlit og
opnun skólanna er ætlað að veita
skólunum aðhald en einnig hvatn-
ingu. Með því að bæta vitneskju
alls almennings um skólastarfíð
skapast forsendur fyrir auknum
áhuga fólks á skólamálum.
Á sama tíma og afskipti almenn-
ings af skólamálum aukast er brýnt
að bæta möguleika skólanna á að
mæta breyttum kröfum til skóla-
halds. Skapa þarf aðstæður fyrir
virka skólaþróun innan skólanna.
í hinni nýju löggjöf er að finna
ýmis ákvæði sem eiga að stuðla að
markvissara þróunarstarfí. Hér er
einkum átt við ákvæði um skóla-
námskrá og faglegt forystuhlutverk
skólastjórnenda. Eldri ákvæði um
störf skólastjóra í lögum, reglugerð-
um og erindisbréfum voru fremur
óljós hvað varðar forystuhlutverk
skólastjóra og þetta hefur leitt til
þess að margir skólastjórar líta
ekki á það sem meginhlutverk sitt
að veita skólum faglega forystu.
Nýju lögin era afdráttarlaus hvað
þetta snertir.
Betra
skólakerfi
í heild má segja að með nýju
lögunum sé innleidd í íslenskt skóla-
kerfí nútímaleg hugsun um skóla-
hald. Ábyrgð og vald einstakra að-
ila í menntakerfínu er mun skýrar
afmarkað en nú er, jafnframt því
sem gerðar eru verulega auknar
kröfur til starfshátta á öllum stigum
menntakerfísins. Gildir það jafnt
um menntamálaráðuneyti, sveitar-
stjórnir, skólastjórnendur, kennara
eða annað fagfólk innan og utan
skólanna.
Höfundur er
menntamálaráðherra.
Ágúst Oddsson
Ólafur G.
Einarsson