Morgunblaðið - 04.07.1995, Síða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 4. JÚLÍ1995
MORGUNBLAÐIÐ
Jlttffgtsiifrljifrlí
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Haraldur Sveinsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
SJÁVARÚTVEGUR
OG UTANRÍKIS-
STEFNA
VIÐTAL Morgunblaðsins við Halldór Ásgrímsson utanrík-
isráðherra í fyrradag sýnir, að barátta fyrir fiskveiði-
réttindum okkar á norðurslóðum og annars staðar utan 200
mílna fiskveiðilögsögunnar er að verða helzta viðfangsefni
íslenzkra utanríkismála. Það er liðin tíð, að varnarsamstarf
íslands og Bandaríkjanna og þátttaká í störfum Atlantshafs-
bandalagsríkjanna séu efst á blaði eins og var áratugum
saman, samhliða landhelgisbaráttunni. Þetta er eðlileg breyt-
ing í kjölfar loka kalda stríðsins. Samstarf okkar við Evrópu-
sambandið hefur verið mjög í sviðsljósinu á undanförnum
árum en eftir að Evrópska efnahagssvæðið varð að veruleika
er það samstarf komið í ákveðinn farveg, en mun að vísu
taka mikinn tíma stjórnmálamanna og embættismanna eftir
sem áður.
Vaxandi þorskgengd í Barentshafi hefur orðið til þess,
að íslenzkir útgerðarmenn hafa sótt þangað og krafizt veiði-
réttar á við aðra. Sókn skipa ýmissa ríkja í úthafskarfann
á Reykjaneshrygg hefur aukizt svo mjög, að nauðsynlegt
er að ná samningum um veiðar þar. Breytt göngumynstur
norsk-íslenzka síldarstofnsins kallar á að strandþjóðirnar,
sem hafa nytjað stofninn, nái samkomulagi um framtíðarnýt-
ingu hans. Þörf er á að semja um rækjuveiðar við Grænland
og fleira mætti nefna.
Að sumu leyti endurspegla þessi nýju viðfangsefni aukna
sókn á úthafsmið um allan heim, meðal annars vegna ofveiði
í efnahagslögsögu strandríkja. íslenzk skip sækja í stóraukn-
um mæli út fyrir 200 mílurnar og áf sjaldnar er rætt um
að fiskiskipaflotinn sé of stór. Umframveiðigetan nýtist, að
minnsta kosti að hluta til, á fjarlægari miðum.
Þessar breyttu aðstæður gefa fyrirheit um nýja möguleika
fyrir íslenzkan sjávarútveg, en þær bjóða jafnframt heim
hættu á árekstrum við önnur ríki. Því þarf að vanda til
stefnumótunar á þessu sviði. Spyrja má, hvort við íslending-
ar höfum lagt nægilega áherzlu á þær grundvallarrannsókn-
ir. sem eru nauðsynlegar til þess að undirbyggja kröfur
okkar um réttindi á þessum hafsvæðum. Fyrir nokkrum
misserum taldi þáverandi ríkisstjórn nauðsynlegt að leita til
brezks sérfræðings um ráðgjöf vegna Smugudeilunnar svo-
nefndu.
Greinilegt er, að hagsmunir Íslands í hafréttarmálum eru
að taka breytingum. Okkur er ekki aðeins nauðsynlegt að
verja hagsmuni okkar sem strandríkis, heldur höfum við
einnig hag af úthafsveiðum. Hvað hvort tveggja varðar er
nauðsynlegt að skýrar, alþjóðlegar reglur séu til sem tryggja
rétt íslenzkra aðila. Jafnframt hljóta íslendingar að leitast
við að móta ábyrga stefnu og taka ekki þátt í þeirri rán-
yrkju, sem víða á sér stað á úthöfunum. Kraftar utanríkis-
þjónustunnar munu því meðal annars beinast að því næstu
vikurnar að tryggja viðunandi niðurstöðu á úthafsveiðiráð-
stefnu Sameinuðu þjóðanna i New. York.
Stefnuleysi í Bosníu
Blóðbaðið í Bosníu, grimmdarleg dráp á óbreyttum borgur-
um og óslökkvandi hefndarþorsti, hvílir sem skuggi
yfir Evrópu. Þrátt fyrir háleitar hugmyndir um einingu álf-
unnar hefur Evrópumönnum gjörsamlega mistekist að stilla
til friðar.
Alvarlegast er þó frumkvæðisleysi Bandaríkjamanna. Nú
er svo komið að skapast hefur trúnaðarbrestur með Banda-
ríkjamönnum og bandamönnum þeirra í Evrópu. Forystu-
og frumkvæðisleysi Bandaríkjamanna hefur og gert að verk-
um, að öll framganga Atlantshafsbandalagsins í Bosníu-
stríðinu hefur verið sérlega ósannfærandi. Samstarfið við
Sameinuðu þjóðirnar hefur ekki verið sem skyldi. Afleiðing-
in er sú, að tiltrú á gildi Sameinuðu þjóðanna hefur farið
minnkandi og Atlantshafsbandalagið hefur orðið fyrir mikl-
um álitshnekki.
Vaxandi kreppueinkenni setja mjög mark sitt á samskipti
Bandaríkjamanna og Evrópu. Það er afskaplega mikilvægt,
að snúið verði af þeirri glötunarbraut. Samstarf Bandaríkj-
anna og Evrópu er grundvallað á sameiginlegu gildismati
og oft krefst það bæði hugrekkis og fórna að verja það sem
ekki verður efast um. Þetta á við um óhugnaðinn sem heims-
byggðin verður vitni að á degi hverjum í Bosníu og kröfuna
um að hann verði stöðvaður. Og þetta á einnig við um sam-
starf lýðræðisríkjanna beggja vegna Atlantshafsins.
Leita fornra kii
og býla frá land
ÁRBÆJARSAFN hefur fengið leyfi fyrir áframhaldandi rannsóknur
Morgunblaðið/Golli
I NÆSTU grennd við nútímabyggingar leynast fornar minjar eins
og á Hofstöðum í Garðabæ þar sem talið er vera bæjarstæði frá
11. öld. Jörðin Hofstaðir var eign Viðeyjarklausturs árið 1395.
Unnið verður að fimm
verkefnum á sviði forn-
leifarannsókna hér á
landi í sumar eftir því
sem Guðjón Guð-
mundsson komst að.
Uppgröftur verður við
Nesstofu á Seltjarnar-
nesi, á Hofstöðum í
Garðabæ, í Hlíðardal í
Mývatnssveit og Hofs-
stöðum í Mývatnssveit.
STÆRSTU rannsóknirnar
verða á Bessastöðum og á
Hofstöðum í Garðabæ, en
einnig verður unnið áfram
að rannsóknum í Viðey. Bjarni F. Ein-
arsson fornleifafræðingur vinnur að
forrannsókn í Hlíðardal en þar telur
hann fullvíst að sé að finna lands-
námsbýli.
Fornleifarannsóknin við Nesstofu
er á vegum Orra Vésteinssonar og
Seltjarnarnesbæjar. Um er að ræða
rannsóknaruppgröft til þess að ganga
úr skugga um hvort niðurstöður jarð-
sjármælinga ^em gerðar voru í fyrra
eiga við rök að styðjast. Samkvæmt
niðurstöðum jarðsjármælinga er talið
að þarna sé að finna byggingu sem
talin er geta verið kirkja.
Hringirnir rannsakaðir
Seltjarnarnesbær leggur eina millj-
ón á ári til fornleifarannsókna næstu
þijú árin. Sigurgeir Sigurðsson bæjar-
stjóri segir að uppgröfturinn sjálfur
hefjist innan einnar eða tveggja vikna
og megintilgangurinn með þeim sé
að forvitnast um það sem er næst
Nesstofunni, kirkjurústir sem gætu
verið 3-4 auk kirkjugarðsins sjálfs.
Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, forn-
leifafræðingur hjá Þjóðminjasafninu,
segir að þama sé m.a. leitað kirkju
sem fauk í Básendaveðrinu um 1800.
„Auk þess hafa hringirnir vestan
Nesstofu óneitanlega vakið forvitni
okkar líka og á þessu tímabili verða
þeir einnig rannsakaðir," sagði Sig-
urgeir.
Rannsókn Orra Vésteinssonar og
Adolfs Friðrikssonar á landnámsbýl-
inu Hofsstöðum í Mývatnssveit á að
leiða í ljós hvort hofdýrkun hafi verið
þar á bæ. Þarna voru fyrst gerðar
rannsóknir árið 1906 á vegum Danans
Daniels Bruun og prófessors Finns
Jónssonar. Rústin er um 30 metra
löng og hefur sú kenning verið á lofti
að þarna hafi verið hof. 1965 rannsak-
aði Olav Olsen, sem síðar varð þjóð-
minjavörður Danmerkur, Hofsstaði og
komst að þeirri niðurstöðu að þarna
væri iíklegast aðeins skáli en þó hefðu
hugsanlega verið stundaðar þar trúar-
iðkanir. Orri og Adolf rannsökuðu
rústirnar einnig árið 1992
en kenning þeirra er sú að
þarna hafi verið jarðhýsi.
Þá verður forrannsókn á
vegum Bjarna F. Einars-
sonár fornleifafræðings í
Hlíðardal í Mývatnssveit
við Kröflu, þar sem Bjarni
kallar Ilala. Þarna verða gerðar prufu-
holur til þess að kanna eðli rústanna
en Bjarni telur þær vera frá landnáms-
öld. Bjarni segir að þama verði gerð
heiidarrannsókn á iandnámsbýli sem
er algerlega óþekkt. „Það stendur
hvergi stafur um það í neinum sögum
en ég er fullviss að þarna sé bær frá
landnámsöld," sagði Bjarni.
Bjarni gróf á sínum tíma upp býlið
Granastaði í Eyjafirði og skrifaði dokt-
orsritgerð sem fjallaði meðal annars
um þann fund. „Eigum við ekki að
segja að reynsla mín af svona málum
segi að þarna sé landnámsbýli. Rústir
á yfirborði eru nákvæmlega eins og
voru á Granastöðum en þó heldur
greinilegri," sagði Bjarni.
Komu að ósnortnu landi
Bjarni vill kalla staðinn Haia. eftir
örnefninu Halaskógi rétt hjá rústun-
um. Bjarni mun gera nokkrar prufu-
holur í sumar og með honum í för
verður jarðfræðingur. Tekin verða við-
arkolasýni sem send verða til rann-
sóknar og væntir Bjarni niðurstaðna
úr þeim fyrir jól. „Þá get ég sannfært
menn um að þarna séu landnámsminj-
ar sem ég er sjálfur ekki í
neinum vafa um.“
Bjarni segir að þama sé
skáli og smiðja í um 150 m
fjarlægð frá bænum, eins
og á Granastöðum og al-
mennt víðar á víkingaaldar-
bæjum. Granastaðir voru
byggðir fyrir árið 900 og fóru í eyði
í kringum 950.
„Allar mínar niðurstöður benda til
þess að sá er byggði Granastaði hafi
komið frá Norður-Noregi." Bjarni seg-
ir að helsti fornkappi Eyfirðinga,
Víga-Glúmur, hafi vart verið fæddur
þegar Granastaðir fóru í eyði.
Þrívíðar minjar
Heildarkostnaður við rannsókn
Bjama verður í kringum 10 milljónir
króna og reiknar hann með því að
rannsóknir fari fram í Qögur sumur
eftir að forrannsókn lýkur.
Bjarni segir að almennt ríki mikill
áhugi erlendis um fornleifarannsóknir
á íslandi. Það stafi af því að ísland
hafi upp á ýmislegt að bjóða sem
önnur lönd hafa ekki.
„Landnemarnir komu að ósnortnu
landi og þurftu ekki að taka tillit til
annars en eigin væntinga og þekking-
ar. Þess vegna byggðu þeir út frá
eigin forsendum. Þetta er afar spenn-
andi rannsóknarverkefni. Þá hafa
landbúnaðarhættir síðustu alda verið
með því móti að þeir hafa hlíft rústum.
Hér var ekki til hið skelfilega tæki
plógur sem hefur eyðilagt __________
fornminjar erlendis. Af ... „
þessum sökum er mjög erf- V|9a_'
itt að finna stakan víkinga- wart fse
aldarbóndabæ á Norður- Grans
löndum. Á íslandi höfum fóru
við veggina, eldstæðin,
gólfin og jafnvel stoðir og
aldrei hefur verið byggt á staðnum
síðan hann fór í eyði fyrir kannski
eitt þúsund árum. Það einstaka við
íslenskar fornminjar er að þær eru svo
gjarnan þrívíðar," segir Bjarni.
Hundsbein fannst á Hofstöðum
Fornminjagröftur er þegar hafinn
á Hofstöðum í Garðabæ, vegna vænt-
anlegrar vegalagningar og húsabygg-
inga, en þar er fornt bæjarstæði. Þá
er unnið að áframhaldandi fornminja-
rannsóknum á Bessastöðum vegna
Rannsókn á
algerlega
óþekktu
landnámsbýli