Morgunblaðið - 09.11.1995, Blaðsíða 22

22 FIMMTUDAGUR 9. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
• LISTIR
Götur þaktar
glerbrotum
Þjóðleikhúsið frumsýnir Glerbrot, nýjasta
verk Arthurs Millers, á Stóra sviðinu annað
kvöld. Leikurinn gerist meðal gyðinga í
Brooklyn en kveikjan að verkinu var kristals-
nóttin alræmda sem sló óhug á gyðinga um
heim allan. Orri Páil Ormarsson fræddist
um verkið og hitti leikstjórann að máli.
Morgunblaðið/Kristinn
GELLBURG-hjónin (Sigurður Siguijónsson og Guðrún S. Gísladóttir) eru ekki alltaf á einu máli.
IBYRJUN nóvember 1938
réð pólskur gyðingur, Hersch-
el Grynszpan að nafni, þýsk-
an erindreka af dögum í
París. Ríkisstjórn nasista í Þýska-
landi brást ókvæða við og aðfara-
nótt 10. nóvember lét hún til skar-
ar skríða gegn gyðingum í land-
inu; tugir biðu bana, tugir þúsunda
voru teknir höndum, samkundu-
hús voru brennd og verslanir og
íbúðarhús lögð í rúst. Lögreglan
svaf vísvitandi á verðinum. Þetta
var kristalsnóttin — skýr vísbend-
ing um það sem koma skyldi.
Heimurinn horfði á en hélt að sér
höndum.
Sögusvið Glerbrota, nýjasta
leikrits Arthurs Millers, er Brook-
lyn, skömmu eftir að þessir voveif-
legu atburðir eiga sér stað. Banda-
ríska þjóðin lætur sér fátt um
finnast enda í klóm kreppunnar
miklu. Fréttirnar fá þó á Sylviu
Gellburg, húsmóður af gyðinga-
ættum, og af óþekktum orsökum
missir hún mátt úr fótum. Eigin-
maður hennar, farsæll en hnugg-
inn viðskiptajöfur, leitar til læknis
sem kemst að þeirri niðurstöðu að
veikindi Sylviu séu af sálrænum
toga. Þar með er þó ekki öll sagan
sögð og ljóst að heilsa húsmóður-
innar er ekki það eina sem er í
húfí. Fleira en gler á eftir að brotna.
Fordómar og fyrirlitning
Arthur Miller er eitt dáðasta
leikritaskáld aldarinnar. Hann
fæddist í Brooklyn fyrir áttatíu
árum en foreldrar hans voru gyð-
ingar af pólskum ættum. Óx Mill-
er úr grasi í hringiðu fordóma og
fyrirlitningar en margir litu gyð-
inga hornauga í Bandaríkjunum á
þeim tíma. Lengi man það er ung-
ur getur og er Glerbrot ekki eina
verk Millers þar sem gyðingaof-
sóknir ber á góma. „Auðvitað við-
urkenni ég gyðinglegan bakgrunn
minn. Ég get ekki séð sjálfan mig
án hans. En ekki í hefðbundnum
skilningi. Ég er ekki trúaður. Ég
Þáu hafa þó jafnan víðari skírskot-
un. Auðvitað fylltu þessir atburðir
í Þýskalandi gyðinga ótta — jafn-
vel þótt þeir stæðu utan atburða-
rásar og Glerbrot fjallar kannski
öðru fremur um óttann: Óttann
við það sem er að gerast í kringum
þig, óttann við atburði sem þú
hefur ekkert yfir að segja og ekki
síst óttann við sjálfan þig. Verkið
ijallar jafnframt um þá ábyrgð
sem þú berð á eigin lífi — hvort
þú ætlar einungis að vera þolandi
kúgunar og ótta — eða gerandi.“
í fullu fjöri
Þórhildur segir að Miller sé aug-
ljóslega enn í fullu fjöri sem leik-
ritaskáld. „Það sést glöggt á Gler-
brotum en verkið var varla komið
úr pennanum þegar farið var að
sýna það um allan heim. Þetta leik-
rit hefur vakið heimsathygli, þótt
þvd hafí verið Tnisjafnlega tekið.“
í helstu hlutverkum í Glerbrot-
um eru Sigurður Siguijónsson og
Guðrún S. Gísladóttir sem leika
Gellburg-hjónin og Arnar Jónsson
sem leikur lækninn, Harry Hyman.
Ragnheiður Steindórsdóttur leikur
eiginkonu læknisins, Lilja Guðrún
Þorvaldsdóttir systur Sylviu og
Helgi Skúlason stjórnarform-
ann fyrirtækisins sem Gellburg
starfar hjá. Birgir Sigurðsson
þýddi verkið, Iýsingu gerir Páll
Ragnarsson og leikmynd og
búningar eru eftir Siguijón Jó-
hannsson.
Glerbrot er sjöunda verkið sem
Miller sendir frá sér á undanförn-
um áratug og munu fleiri vera í
smíðum. Hann lætur engan bilbug
á sér finna og blæs á allar vanga-
veltur þess efnis að hann sé að
setjast í helgan stein en það hefði
hann neyðst til að gera fyrir löngu
í flestum öðrum starfsgreinum.
„Ég gæti ekki sest í helgan stein.
Það væri eins og að slíta úr mér
hjartað. Hvers vegna ætti ég að
gera það?“ Já, hvers vegna í
ósköpunum?
er ekki gyðingur í þeim skilningi,"
hefur hann sagt.
Miller er maður hispurslaus.
Hann á sínar hugsjónir og hefur
jafnan tekið afdráttarlausa af-
stöðu gegn fordómum, spillingu,
ofstæki og afturhaldssemi sem
iðulega skjóta upp kollinum í
þjóðfélagsumræðunni vestra. Þá
hefur hann verið ómyrkur í máli
þegar bandarískt leikhúslíf berst
í tal og segir að peningahyggjan
hafí gert út af við alvarleg leikrit
á Broadway.
„Miller hefur aldrei látið fletja
sig út og hefur hvorki hlaupið í
skjól' fírringarinnar né afþrey-
ingarinnar," segir Þórhildur Þor-
leifsdóttir sem leikstýrir Glerbrot-
um í Þjóðleikhúsinu. „Það þarf
sterk bein til að standa gegn meg-
instraumnum en Miller hefur hald-
ið ótrauður áfram að skoða hluti
í Ijósi þjóðfélagsþróunar og at-
burða. Það fer hins vegar ekkert
á milli mála að hann hefur goldið
það dýru verði."
Hliðstæður
í nútíma
Miller vakti heimsathygli með
leikritinu Allir sýnir mínir sem
frumsýnt var 1947. í kjölfarið
komu verk á borð við Sölumaður
deyr, sem er uppgjör við banda-
ríska velgengnishugsunarháttinn
og í deiglunni,_ þar sem Miller
tengir ofsóknir Óamerísku nefnd-
arinnar á McCarthy-tímanum við
galdraofsóknir á 17. öld í ádeilu á
ofstæki í stjóm- og trúmálum.
Meðal annarra þekktra leikrita
Míllers eru Horft af brúnni, Eftir
syndafallið og Gjaldið.
Hliðstæður "eru höfundi hug-
leiknar í Glerbrotum en í hans
huga eru augljós tengsl á milli
kristalsnæturinnar og þeirra at-
burða sem átt hafa sér stað síð-
asta kastið í Bosníu, Rúanda og
víðar. „Sagan endurtekur sig,“
sagði Miller um líkt leyti og verk-
ið var frumsýnt í New York á liðnu
HYMAN læknir (Arnar Jónsson) er annálaður kvennamaður.
Hér bregður hann á leik með konu sinni
(Ragnheiði Steindórsdóttur).
VIÐSKIPTAJÖFRARNIR Stanton Case (Helgi Skúlason) og Filip
Gellburg horfa fram veginn en greina ekki glerbrotin.
ári. „Ég hef þekkt þessa sögu í
fimmtíu ár en ég skrifaði hana
ekki fyrr en nú, þar sem mér
fannst hún alltaf tilheyra fortíð-
• inni, þar til fyrir tveimur árum að
fréttir fóru að berast af kynþátta-
hreinsunum og þjóðarmorðum. Þá
varð þessi saga skyndilega hluti
af nútíðinni.“
Þórhildur leikstjóri segir að
Glerbrot sé flókið leikrit, þótt það
virki einfalt á yfirborðinu. „Miller
hefur þetta leikrit, eins og flest
sín verk, í fjölskyldusögubúningi.
Vöruskipti á
annan veginn
TONLIST
Tónlistardagar
Dómkirkjunnar
ORGELLEIKUR
Tveir orgelleikarar, eitt orgel. Viera Gulázs-
iová og Pavel Manásek.
Þriðjudagur 7. nóvember.
AF erlendum orgelleikurum sem leitað
hafa eftir atvinnu á íslandi eru tékkneskir
vafalaust langflestir, og ágætir orgelleikarar
tékkneskir í störfum hér í Reykjavík eru ófá-
ir, allt vel menntaðir hljóðfæraleikarar sem
fengur er að. Maður spyr sig, aftur á móti,
hvers vegna Tékkarnir koma svo margir
hingað til þess útskers menningarinnar. Lík-
legasta skýringin er offramleiðsla á orgelleik-
urum hjá Tékklendingum. Skýringarnar eru
þó líklega miklu fleiri og langt mál að hætta
sér útJ þær vangaveltur í bili og Iæt ég
nægja að þakka fyrir þessar himnasending-
ar, en himnasending hlýtur það að vera fyrir
kirkjuna að detta ofan á góðan organleikara.
í kvöld voru það tveir ungir tékkneskir orgel-
leikarar sem kynntu sig með tónleikum í
Dómkirkjunni. Astæðan fyrir valinu á Dóm-
kirkjunni var sjálfsagt fyrst og fremst sú að
þetta var liður í Tónlistardögum kirkjunnar
og svo hin ástæðan að Háteigskirkja og Sel-
tjarnarneskirkja, kirkjurnar sem þau tvö eru
ráðin til,. hafa hvorug orgel til tónleikahalds
og er það Háteigskirkju til vansa, svo gömul
og gróin sem hún er og eftirsótt tónleika-
hús. Þeir á Seltjarnarnesinu hugsa sko ekki
svo smátt, þótt nesið sé lítið og lágt, því
þeir eru þegar búnir að panta orgel í sína
nýbyggðu kirkju og vel sé þeim.
Pavel Manásek byijaði tónleikana með
Preludíu festivo 1 eftir Peter Eben, sem und-
irritaður veit engin deili á. Preludían var
hvorki flókin, gömul né ný og sagði lítið til
um flytjandann. Kona hans Viera lék klukk-
urnar í Westminster eftir Vieme. Lítið sögðu
klukkurnar um flytjandann sem orgelleikara
annað en að hún hefði alls ekki átt að velja
þetta verk til flutnings í Dómkirkjunni. Verk-
ið er skrifað fyrir stórt orgel í stórri og hljóm-
mikilli kirkju og þannig og aðeins þannig
nýtur það sín á sína vísu. Við þurran og
engan hljómburð verða endurtekningamar
langdregnar og allt að því leiðinlegar. Von-
andi sýnir Viera sig í annarri mynd síðar.
Pavel lék tvö stutt atriði úr Árstíðum Viv-
aldis í eigin umskrift fyrir orgel. Fróðlegra
hefði verið að heyra eitthvað af tékkneskri
orgeltónlist sem lítið eða ekkert hefur heyrst
hér, en framúrskarandi tónskáld hafa Tékkar
átt í gegn um tímann. Það var fyrst í síðustu
verkunum tveim sem Pavel sýndi sig sem
traustan og ömggan orgelleikara. H-moll
Preludía og fúga J.S. Bachs er eitt af erfíð-
ari orgelverkum höfundarins. Verkið var skýrt
mótað frá hendi Pavels og flutt af öryggi og
Preludían af töluverðri reisn, en auðheyrt var
að orgelleikarinn var vanur meiri hljómburði.
Dómkirkjan krefst nokkuð annars spilamáta
en venjan er í miklum hljómburði og tíma
tekur að læra á það og tekst sumum aldrei.
F-moll Fantasía Mozarts er heldur ekkert
smásmíði og veldur fótfímum oft vanda. Pav-
el lék verkið yfirvegað og enn af því öryggi
sem ungum er tamt. Skarpari persónuleg
mótun verkanna kemur með árunum og eðli-
legum þroska, og er þá ekkert annað eftir
en að bjóða þau hjón velkomin til íslands.
Ragnar Björnsson
I
>
>
i
i
i
i
i
i
I
i
i
i
I-
i
l