Morgunblaðið - 16.12.1995, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 1995 37
Sólstafir í skuggasundi
Síðari grein
í FYRRI grein sinni fjallaði
höfundur um tvær ferðir Halldórs
Kiljans Laxness til Sovétríkjanna
á fjórða áratugi aldarinnar m.a. í
ljósi heimilda sem varðveittar eru
á skjalasafni Kominterns í
Moskvu. í lok ferða sinna ritaði
skáldið bækurnar í austurvegi og
Gerska ævintýrið. Hér verður
áfram haldið sem frá var horfið
og fjallað um Gerska ævintýrið,
tilskipanir, ráðleggingár og trú á
draum.
Moskvuréttarhöldin
í Gerska ævintýrinu lýsir skáld-
ið þeim „ótrúlegu“ breytingum og
risastóru framfaraskrefum sem
það þóttist sjá í Sovétríkjunum frá
því það var þar, ríflega hálfum
áratugi áður. Leníngarður hafði
tekið stakkaskiptum. í stað fólks
með samanbitinn þursasvip sem
honum þótti vera sambland þján-
ingar og heimsku sá hann glað-
vært fólk og velbúið. í stað fátæk-
legra verslana og niðurníddra húsa
sá hann iðjureisn, samyrkju og
velmegun. Halarófur fyrir framan
sölustaði voru horfnar, „öðru nær,
alt flóir í matvælum, urmull af
nýjum fólksbílum og öðrum ný-
tísku ökutækjum brunar um göt-
urnar, í sem stystu máli, borgin
hefur tekið slíkt stökk í átt til sið-
mentaðs lífs að ég kannast naum-
lega við hana aftur. ... Hvílíkt
happ að Lenín skyldi hafa elskað
þá og gefið þeim heiminn! Og hví-
líkt lán að Stalín skuli halda upp
merki Leníns á sömu braut!“
En skáldið hafði ekki fengið
„invítasjón" til þess eins að telja
límósínur á götum. Boðsmiðinn
gilti fyrst og fremst á Moskvurétt-
arhöldin, sem mönnum kemur
saman um að hafi verið hræðileg-
ur sjónleikur. Réttarhöldin stóðu
með hléum á árunum 1936-1938,
en í þeim gengu handbendi Stalíns
á milli bols og höfuðs á nánast
öllum helstu leiðtogum bolsévika
og þurrkuðu út þijá fjórðu af mið-
stjórn Kommúnistaflokksins. Sjálf
réttarhöldin, þar sem sakborning-
ar voru ákærðir fyrir tilraunir til
valdaráns með aðstoð erlendra
stórvelda, morð og morðtilraunir,
voru þó aðeins toppurinn á ísjak-
anum. í þessum hamförum voru
milljónir manna drepnar eða
sendar í útlegð, fangavist eða á
hæli þaðan sem fæstir áttu aftur-
kvæmt.
í tólf daga, átta tíma á dag,
fylgdist skáldið með „Búkaríns-
málunum", réttarhöldunum yfir
Nikolaj Ivanovitj Bukharín, fyrr-
verandi ritstjóra Prövdu og for-
manni Kominterns, og fleirum
meintum samsærismönnum úr
röðum „hægrimanna og trots-
kista". Þeir sem sáu til þess að
Halldór Kiljan fékk aðgangskort,
fengu miðann margfalt greiddan.
Enginn íslendingur lagði jafn mik-
ið af mörkum og hann við að sann-
færa landsmenn um réttmæti rétt-
arhaldanna og líflátsdóma sem
sakborningarnir hlutu. Við lestur
Gerska ævintýrisins er létt að
grípa til áfellisdóma. Spurningin
er hins vegar hvort rétt sé að ál-
asa hinu hrifnæma skáldi fyrir það
sem það skrifaöi, fyrir það sem
það sá, eða fyrir það sem það
dreymdi um, frekar en verka-
manninum sem aldrei fór til Rúss-
lands en trúði því að í gerska
ævintýrinu væru stórir draumar
að rætast?
Frá fyrirmælum til
ráðlegginga
Þegar þessi gamla saga er rifjuð
upp í ljósi „nýrra“ heimilda skjóta
ýmsar spurningar upp _ kolli.
Reyndar þarf ekki skjöl í skjala-
safni austur í Moskvu til. Skjölin
í Moskvu bæta fáu
nýju við það sem sjá
má í bókum Halldórs,
í austurvegi, Gerska
ævintýrinu og upp-
gjöri hans sjálfs við
þennan þátt eigin
sögu, Skáldatíma. Það
er því dálítið einkenni-
legt að sjá í nýút-
komnu sagnfræðiriti
Þórs Whiteheads, Milli
vonar og ótta, neðan-
málsgrein þar sem
hann segir að „sumir
bókmenntafræðingar
og sagnfræðingar“
(án þess að nefna
nokkur nöfn) hafi
haldið því fram, „að Halldór hafi
einkum hneigst til stuðnings við
kommúnista og Sovétríkin vegna
uppgangs nasista“. Þetta segir Þór
réttilega vera hina mestu fjar-
stæðu og bætir við að Moskvu-
skjölin varpi nýju ljósi á samskipti
skáldsins við kommúnista, „ágætt
samband" hans við Komintern
hafi byijað 1931. Það þurfti ekki
skjöl frá Moskvu til þess að varpa
Þegar Halldór Kiljan
Laxness var í paradísar-
leit höfðu Sovétríkin
sannarlega tekið risa-
skref á ýmsum sviðum,
segir Þorleifur Frið-
riksson, en hinu hrif-
næma skáldi yfirsást að
þau voru stigin í skugga
ógnarstjórnar.
þessu Ijósi, það hefur logað fyrir
allra augum í bókum skáldsins.
Mér varð á að spyija: hvaða sagn-
fræðingar? Hvaða bókmennta-
fræðingar? Hafa þeir þá aldrei les-
ið í austurvegi eða Gerska ævin-
týrið?
Þegar Halldór fór í fyrstu ferð
sína til Sovétríkjanna var Komm-
únistaflokkur íslands ríflega eins
árs gömul deild í Komintern. Þeg-
ar hann fór til að hlýða á réttar-
höldin yfir Bukharín var Kommún-
istaflokkur Islands í þann veg að
heyra sögunni til. Allan þann tíma
höfðu kommúnistar haft náin
tengsl við Komintern. Eftir að
flokkur þeirra rann saman við
stuðningsmenn Héðins Valdimars-
sonar haustið 1938, hafði lagt
sjálfan sig niður og fylkt liði í
nýjum flokki með stefnuskrá ætt-
aða frá Noregi hefði mátt ætla,
og var ráð fyrir gert af hálfu
Héðins, að tengslin við Moskvu
legðust af. En svo fór ekki.
Að minnsta kosti einu sinni
féngu kommúnistar í Sósíalista-
flokknum „ábendingar“ frá
Moskvu um hvernig að málum
skyldi staðið. Munurinn var sá einn
að þær voru nefndar „ráðlegging-
ar“ en ekki „fyrirmæli“ eins og
áður hafði tíðkast. Það má kalla
gráglettni örlaganna að sá maður
sem Komintern beindi „ráðum“
sínum gegn var sá sami sem verið
hafði hugmyndafræðingurinn þeg-
ar Alþýðuflokkurinn losaði sig við
kommúníska „spektakelmagere“
haustið 1930, maðurinn sem hvatti
Dagsbrúnarmenn til að sýna so-
vésku byltingunni virðingu með
því að risa úr sætum á Dagsbrún-
arfundi 7. nóvember 1931, maður-
inn sem fékk dóm fyrir að rétta
verkamönnum barefli út um
glugga Gúttó 9. nóvember 1932,
maðurinn sem trúði Finnboga
Rúti Valdimarssyni fyrir því 1938
að hann vissi eiginlega ekki hvort
hann væri frekar kommúnisti eða
sósíaldemókrati. Þessi
maður var Héðinn
Valdimarsson, en
hann hafði gengið úr
Sósíalistaflokknum í
kjölfar innrásar
Rauða hersins í Finn-
land haustið 1939.
í viðtali sem Krist-
inn E. Andrésson átti
við áðurnefndan Wil-
helm Florin og fleiri
16.. apríl 1940 barst
talið meðal annars að
brotthvarfi Héðins og
félaga hans úr flokkn-
um. Kristinn sagði að
Héðinn hefði verið í
Englandi þegar Rúss-
ar gerðu innrás í Finnland og hafi
komið heim gjörbreyttur maður.
Samkvæmt afriti af samtali Ko-
minternmanna og Kristins sagði
þá Florin: „Þá hefur hann fengið
fyrirmæli sín [í Englandi]. Við
vissum alltaf að hann var njósn-
ari.‘“ Þessi „vitneskja“ Florins
hlýtur að teljast með ólíkindum
enda vandséð hvers vegna þeir í
aðalstöðvum Komintern létu þetta
uppi fyrst þá, ef þeir höfðu „allt-
af“ vitað að hann var enskur
njósnari. Sama fullyrðing kemur
einnig fram í „ráðleggingum“
framkvæmdastjórnar Kominterns
til kommúnista í Sósíalistaflokkn-
um“ dags. 9. maí 1940.2 Þar segir
að kommúnistar verði að einangra
Héðin algjörlega, reka hann úr
verkalýðshreyfingunni og ein-
henda sér í að ná „ærlegum sósíal-
istum", sem höfðu fylgt honum,
aftur í flokkinn.
Á öndverðum fjórða áratugnum
var Komintern orðin mikil stofnun.
Hugmyndin var að sambandið
væri eins konar alþjóðlegur flokk-
ur með miðstjórn í Moskvu, en í
raun fór sovéski kommúnista-
flokkurinn með öll völd þar. Þar
hreiðruðu um sig kontóristar,
lögðu út af spámönnum byltingar-
innar og sendu fyrirmæli út um
allar jarðir.
Við lestur fyrirmæla þeirra og
athugasemda sem send voru for-
ystumönnum íslenskra kommún-
ista er eftirtektarvert hversu mik-
illi vitneskju um íslensk efnahags-
mál, stjórnmál og félagsmál þeir
bjuggu yfir. Enginn vafi er á að
þeir höfðu gagnabanka sem stöð-
ugt var lagt inn á. Hingað voru
sendir sérlegir fulltrúar til upplýs-
ingaöflunar, flokksforystan sendi
héðan skýrslur og síðast en ekki
síst var tekið á móti íslenskum
forystumönnum og sendinefndum
af ýmsu tagi auk þess sem á Lenín-
skólanum og hinum svonefnda
Vestur-háskóla voru ungir íslend-
ingar í námi í marxískum bylting-
arfræðum. Með aðstoð þessa fjölda
var hægt að sjá til þess að heim-
ildainnistæðan væri stöðugt end-
urnýjuð og hún rýrnaði ekki held-
ur yxi eins og króna á Kjörbók.
Hér verður ekki fjallað um hin
fjölmörgu fyrirmæli sem bárust
frá Moskvu. Fyrir utan ábendingar
um hvernig skyldi staðið að stofn-
un kommúnistaflokks er t.d. fjall-
að um með hvaða ráðum rétt sé
að takast á við það sem þeir
nefndu „sósíaldemókratíska end-
urskoðunarstefnu", hvernig starfa
bæri í verkalýðsfélögum, með
hvaða ráðum vinna ætti atvinnu-
leysingja á band kommúnismans,
hvernig standa skyldi að kosninga-
baráttunni 1937, auk ábendinga
um að beijast fyrir atvinnuleysis-
tryggingum, sjúkratryggingum,
standa vörð um Sovétríkin o.s.frv.
Spurningin er!
Það er hins vegar vert að velta
fyrir sér hvað það var sem kom
íslenskum kommúnistum til að
taka málstað Sovétríkjanna í einu
og öllu? Hvað kom þeim til að
sveija ríkinu í austurvegi nær skil-
Þorleifur
Friðriksson
yrðislausa hollustu? Hvað kom
fólki með ágætar gáfur og fulla
dómgreind til að taka við fyrir-
mælum frá mönnum sem aldrei
höfðu til íslands komið og vissu
því ekkert um aðstæður hér nema
af lestri og frásögnum annarra?
Slíkar spurningar vakna óhjá-
kvæmilega þegar blaðað er í gegn-
um þær fjölmörgu heimildir um
íslenska samtímasögu sem varð-
veittar eru í skjalasöfnum í
Moskvu. Hvað kom skáldum,
verkalýðsforingjum og öðrum til
að trúa því að í Moskvu væru sam-
ankomnir helstu sérfræðingar
heimsins í byltingarfræðum sem
væru þess umkomnir að vísa öðr-
um veginn?
Sennilega liggur hluti svarsins
í þeirri staðreynd að hugmynda-
fræði marxismans hvíldi á stoðum
„pósitívisma" (vissustefnu) 19.
aldar. Samkvæmt þeirri hug-
myndafræði var öll samfélagsþró-
un lögbundin rás frá hinu lægra
til hins æðra. Samfélög hvar sem
þau væru í heiminum myndu
ganga í gegnum sömu þróun; sum
fyrr en önnur síðar. Engin leið
væri að stöðva þróunina en hins
vegar mætti flýta henni með réttri
aðstoð. Reyndar má heyra enn i
dag enduróm slíkra hugmynda í
pólitísku karpi hvunndagsins, vett-
vangurinn er nýr en klisjurnar
gamlar. Þar að auki höfðu Bolsé-
vikar orðið fyrstir til að gera bylt-
ingu sem kennd var við verkalýð
og mörgum virtist ætla að lukkast.
Þegar Halldór Kiljan Laxness
var í paradísarleit sinni á fjórða
áratug aldarinnar höfðu Sovétrík-
in sannanlega tekið risaskref á
ýmsum sviðum, þótt hinu hrif-
næma skáldi hafi yflrsést að flest
þau skref voru stigin í skugga
ógnarstjórnar. Þar fyrir utan gefa
stuttar kynnisferðir oft ekki annað
en eins konar póstkortamynd, sem
gjarna byggir fremur á því sem
menn vilja sjá en raunverulegum
aðstæðum. Loks er líklegt að áróð-
ursgildi draumsins hafi vegið
þungt. í baráttunni fyrir bættum
kjörum og auknu félagslegu jafn-
rétti, hér á landi, gat verið gagn-
legt að vísa til fyrirmyndar, jafn-
vel þótt hún væri hugarburður.
Því svo lengi sem menn trúðu á
drauminn og gátu vísað til „fyrir-
myndar“ voru þeir færir um að
lyfta Grettistaki.
Höfundur er sagnfræðingur.
Herrakuldaskór „Buiidoser“
Þykkt vatnsvarið leður
Grófur gúmmísóli
Loðfóðraðir
Tegund: 94128
Litur: Svartur
Stærðir: 41-46
Verð: 2.995,-
Tilvalin jólagjöf
Póstsendum samdægurs
oppskórinn
Veltusundi v/lngólfstorg, sími 552 1212.
Canon prentarar
Canon prentarakynning
í tíag frá Jrl. 13-18
Hallarmúla, s. 581 3211.