Morgunblaðið - 30.12.1995, Blaðsíða 28

MORGUNBLAÐIÐ
* 28 . LAUGARDAGUR 30. DESEMBER 1995
AÐSENDAR GREINAR
Svar Snorra H. Jóhannes-
sonar á Augastöðum
TILEFNI þessara
skrifa minna er út-
varpsviðtal sem tekið
var við Snorra 12. nóv-
ember, þar sem Snorri
lét móðan mása um
ijúpnaveiðar í Borgar-
firði. Það skal tekið
) fram strax í upphafi að
Snorri á Augastöðum
er þekktur skotveiði-
maður og þeir eru
eflaust ekki margir
rjúpnaveiðimennimir á
Islandi sem veiða fleiri
ijúpur en hann. Þeir
sem til þekkja segja að
hann sé duglegur við
veiðamar og byiji oft
snemma, mjög snemma,
og hætti seint, mjög seint.
Borgarbörn í sveitum
Snorri lýsir í þessu viðtali sem
tekið var á RÚV áhyggjum sínum
yfir því að borgarböm séu þarna
æðandi um afrétti og almenninga
skjótandi ijúpur, og um helgar sé
jafnvel fjölmenni á ferð. Veiðimenn
þessir drepi síðan ijúpur og hætta
sé á að þeim fari fækkandi fyrir vik-
ið, og nú sé jafnvel svo komið að
þessir hræðilegu borg-
arbúar séu búnir með
allar ijúpumar. Hvað
gengur nú Snorra til?
Er hann hættur að vilja
veiða ijúpu? Eða vill
hann kannski bara fá
að drepa þær allar
sjálfur? Er það rétt að
það sé búið að veiða
allar ijúpumar frá
Snorra? Við skulum
aðeins velta þessum
spumingum fyrir okk-
ur og þá sérstaklega
spurningunni um hvað
Snorra gangi til.
Bændur og afréttir
- Sumir bændur
brjóta Iög
Tilgangur Snorra í þessu viðtali
er augljós. Hann vill að borgarbörn-
unum verði bannað að veiða ijúpur
á afréttum og almenningum. Þama
ráða hrein viðskiptasjónarmið ríkj-
um. Snorri vill geta veitt allar ijúp-
urnar sjálfur og selt þær eða taka
hátt gjald fyrir að leyfa mönnum
að veiða í eignalöndum. Inn í þetta
blandast svo deilurnar um afréttina.
Bændur vilja ekki skilja það að upp-
Stöndum saman skot-
veiðimenn, segir Guð-
mundur Guðlaugsson,
sem hér skrifar um
rjúpnaveiði.
rekstrarréttur á afrétt veitir ekki
eignarrétt t.d. yfir fuglaveiðum.
Frægt er orðið dæmið um Geitlands-
afréttinn þar sem fulltrúi bændanna
sagði í útvarpsviðtali, (gott ef það
var ekki títtnefndur Snorri) eftir að
hæstaréttardómur var fallinn skot-
veiðimönnum í hag að þeir tækju
ekki mark á hæstarétti, þeir ætluðu
samt að banna veiðarnar.
Þeir hafa svo sumir á þessu svæði
tekið upp á því að bijóta lög með
því að loka fyrir akstursleiðir inn á
afrétti með læstum keðjum. Það er
ólöglegt. í byrjun október á þessu
ári fóru nokkrar fjölskyldur í ferð
og ætluðu að fara fram hjá Kal-
mannstungu og upp að Surtshelli,
þá komu þau þar að keðju með lás
sem lokaði akstursleiðinni. Þetta er
víðar gert. Þið getið rétt ímyndað
ykkur ef allir bændur landsins lok-
Guðmundur
Guðlaugsson
x
ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
829. þáttur
ÞÁ ER komið að þriðja og
vandasamasta efnisatriði í bréfi
Valgeirs Sigurðssonar. Sjálfur
nefnir hann það „röddunar-
leysi“. Verður að hafa að þessu
nokkurn draganda.
Fyrst er frá að segja, að við
V.S. virðum báðir íslenskan
mállýskumun og viljum að hver
og einn varðveiti sinn framburð,
að minnsta kosti að því leyti sem
ætla má að geymi hluta þess sem
einu sinni var almennur fram-
burður á landi hér. Dæmi: vest-
firskur einhljóðaframburður á
undan ng, norðlensk röddun, og
harður framburður lokhljóða
(p,t,k) milli og eftir sérhljóða,
suðaustlenskur einhljóðafram-
burður á undan gi og raddað r
á undan n og 1 - og sunnlensk-
ur hv-framburður, rétt eins og
við segjum í lagt og sagt. Því
miður er hér óhægt um hljóðrit-
un.
Við Valgeir höfum báðir radd-
aðan framburð samhljóða í orð-
um eins og banki og stúlka.
Málið flækist úr hófi, þegar kém-
ur að lt, en um það fjallaði próf.
Baldur Jónsson svo vel og ræki-
lega í 4. árg. íslenskrar tungu,
að naumast verður um bætt.
Þá koma spumingar: Að hve
miklu leyti eiga fréttamenn
varpanna að bera fram erlend
nöfn svo sem gert er erlendis?
Að hve miklu leyti eiga þeir að
fara eftir eigin mállýskuvenju?
Eg veit þetta ekki, en mundi þó
hafa raddað n í Clinton og radd-
að 1 í Bildt, til dæmis.
En til að skýra sjónarmið V.S.
er best að gefa honum alveg
orðið um sinn:
„Svo er það nú „röddunarleys-
ið“, sem hijáir orðið flesta ís-
lendinga. Hörmulegt er að heyra
ýmsa beztu útvarpsmenn þjóðar-
innar þrástagast á „Klitton" for-
seta, næstum eins og bókstafur-
inn „n“ fyrirfinnist ekki í nafn-
inu mannsins. Eg man í svipinn
ekki eftir nema þrem útvarps-
mönnum, sem bera nafn forset-
ans fram eitthvað í líkingu við
það sem gert er á móðurmáli
hans. Enda er kannski ekki ætl-
azt til þess. Þó veit ég, að sum-
um útlendingum hefur þótt
skrýtið að heyra okkur bera
?ram nöfn erlendra stórmenna á
okkar „sunnlenzku" íslenzku. -
Hver man ekki tímana, þegar
útvarpið okkar var að tuggast á
þeim kumpánum Ú „Þatt“ og
Willy „Bratt“, eða þegar frændi
vor, „Akker“ Jörgensen hinn
danski var í sviðsljósinu?"
Þá langar Valgeir í limru Þor-
steins Valdimarssonar Háblást-
ur, og birtist hún með ánægju:
Prettarar flykktust á frott,
gerðu fattastræk upp á mott.
Engin ráð komu’ að haldi -
svo að hlandlæknir taldi,
að þeim heCtaði bezt eitthvað vott.
V.S. minnist á að íslending-
um, sem ekki er tamur raddaður
framburður, reynist erfitt að
kenna þýsku, og er nokkuð til í
því. Svo mikið er víst að margur
Islendingur hefur flaskað á Alt
Heidelberg (Gamla H.) og borið
fyrra orðið fram eins og fornafn-
ið eða lýsingarorðið allt í ís-
lensku, en nú er rétt að vísa á
fyrmefnda ritgerð próf. Baldurs.
Verður svo umsjónarmaður
að láta þetta duga, og sýnist
honum engin leið ótvírætt hin
eina rétta.
Að lokum spurði V.S. um rit-
hátt á Rás eitt. Það skrifar
umsjónarmaður svo, og málfars-
ráðunautur Ríkisútvarpsins.
Umsjónarmaður notar svo
tækifæri til þess að þakka
merkilegt og árangursríkt starf
málfarsráðunautanna Ara Páls
Kristinssonar á Ríkisútvarpinu
og Margrétar Guðmundsdóttur
á Stöð tvö. »
★
Lýs villta Ijós í gepum þetta geim,
mig giepur vín.
Komin er nótt, ég nenni ekki heim
í náttföt mín.
Styð þú minn fót, ég fékk of stóran skammt,
en feginn vildi drekka meira samt.
(Magnús Óskarsson).
★
Lýsingarorðið gengur kemur
af sögninni að ganga. Oftast er
það í samsetningum, t.d. hæg-
gengur, klárgengur og brokk-
gengur. í hvorugkyni verður
þetta gengt, einnig tíðast í sam-
setningum: fá einhverju fram-
gengt, eiga ekki heimangengt.
Hið síðara merkir að komast
ekki heimanað frá sér. Sjaldnar
segjum við heimgengt. Stúlka
frá Rúmeníu, sem hér er, mun
þó ekki eiga heimgengt, en ekki
er hægt að segja að hún eigi
ekki heimangengt um að hún
komist ekki héðan.
Stundum grípum við til sagn-
arinnar að koma, þegar svipað
stendur á. Maður, sem kemst
ekki út, á ekki útkvæmt. Orð-
myndin kvæmt er þannig til
komin, að þriðja kennimynd
sagnarinnar var kvámum í forn-
öld.
★
Vilfríður vestan kvað:
Þó margur sé skálkur og skækja,
það skal vora samvisku ei flækja,
því að bónda í Víti
ekki blöskra smálýti
og er höfðingi heim að sækja.
★
Vísan Sumir eiga sorgir og
sumir eiga gull, sjá 827. þátt,
gæti verið eftir Björn Dúason
úr Fljótum eða Harald frá Kambi
(heimildarmenn Birkir í Amaro
og Sigurður H. Sigurðsson sama
staðar). Um hina vísuna, sem
birtist í sama þætti, verður ræki-
lega fjallað síðar.
★
Um leið og ég óska ykkur
gleðilegs árs og friðar, og
þakka liðið, spyr ég ykkur:
Hvað merkir „föðrun“ og „föðr-
unarmeistari" sem heyra mátti
í útvarpsauglýsingum ekki fyrir
löngu?
Auk þess fær Gísli Sigur-
geirsson stig fyrir að segja ekki
fyrir löngu: „um það bil fjórð-
ung yfír átta“, og Broddi
Broddason annað stig ekki
lægra fyrir að slá Fróðársel í
útvarpsfréttum. Fleiri voru þeir
reyndar sem mæltu af prýði í
útvarpið sama kvöld.
uðu aksturleiðum inn á afrétti með
keðjum. Þá kæmist enginn inn á
hálendið nema upp á náð og mis-
kunn bænda.
Allar rjúpur
dauðar!
Snorri segir í viðtalinu að ijúpna-
veiðin fari ávallt minnkandi, ár frá
ári. Undirritaður stundar ijúpnaveiðar
og hefur haldið til veiða m.a. í Borgar-
flörð, á sama stað og í fyrra. Þar brá
nú við að ijúpumar voru þar mun
fleiri í ár en í fyrra, samt eru menn
að halda því fram að það sé að verða
búið að drepa þær allar. Af hveiju
fjölgaði þeim þá? Af hveiju sýndu
talningar í ár (sem kostaðar eru með
veiðileyfagjaldi sem lagt hefur verið
á skotveiðimenn), að ijúpum hafi
fjölgað verulega milli ára.
Ég hef grun um að eftir því sem
árin færast yfir Snorra á Augastöð-
um, þá sjái hann nú kannski færri
ijúpur og fari minna um. Einnig
hefur maður tekið eftir því að eftir
því sem fólk eldist og því þverr kraft-
ur þá breytast oft viðhorfin og mað-
ur sem er hættur að veiða ijúpur í
miklu magni sjálfur, vill kannski að
aðrir hægi þá á sér líka. Þetta er
eins og með Frakkana og kjamorkut-
ilraunimar. Þegar þeir eru búnir með
allar sínar tilraunir em þeir alveg til
í að banna öllum öðram, bara ekki
fyrr.
lyúpur eru víða friðaðar
Rjúpur njóta víða friðunar. Tökum
t.d. svæði eins og Þingvallasvæðið,
víða í Borgarfirði s.s 5 Skorradal, í
ýmsum skóglendum s.s. í Vagla-
skógi, og í Aðaldalshrauni. Einnig
ráða aðstæður því víða að aldrei er
veitt. Útrýming af völdum skotveiði-
manna er því afar fjarstæðukennd,
enda hafa engir vísindamenn haldið
því fram.
Skotveiðimenn taki
höndum saman
Ég skora nú á skotveiðimenn að
taka höndum saman, segja frá því
ef þeir verða fyrir átroðningi bænda
á afréttum og alls ekki gefa eftir.
Einnig skora ég á skotveiðifélögin að
hafa frumkvæðið að því á næsta ári
að fjölmennt verði á þá staði þar sem
bændur era að hindra aðgang að af-
réttum og almenningum. Taka verður
á þessum málum af mikilli festu því
að það gengur ekki að fámenn stétt
í landinu sé að reyna kúga landsmenn
og búa sér til einkarétt sem hún á
ekki. Þó verður að taka það fram að
auðvitað á þetta ekki við um alla
bændur, margir þeirra era öðlings-
menn og góðir viðskiptis. Taki þeir
bara til sín sem eiga.
Með kveðju.
Höfundur er skotveiðimaður.
Hugvitsmaðurinn
Hjörtur Þórðarson
HJÖRTUR Þórðarson. Myndin var
AÐ kvöldi nýársdags sýnir
Sjónvarpið mynd Tages heitins
Ammendrup um Hjört Þórðar-
son, raffræðing og hugvitsmann
í Chicago. En hver var hann?
Hann fæddist á Stað í Hrúta-
fírði 1867. Foreldrar hans voru
Þórður Ámason, bóndi á Bjama-
stöðum í Hvítársíðu og síðar á
nokkram stöðum í Hrútafírði, og
kona hans Guðrún Grímsdóttir
frá Grímsstöðum í Réykholtsdai.
Þau Þórður og Guðrún fluttust
til Vesturheims sumarið 1873
með fímm bama sinna, og þar
lést Þórður um haustið. Guðrún
stóð því uppi með bamahópinn,
tvö þau elstu uppkomin, Guðrúnu
yngri 22 ára og Grím 19, en
Ingibjörg var 13 ára, Hjörtur 6
og Ámi fjögurra. Má því nærri geta,
að þröngt hefur verið í búi hjá Guð-
rúnu og bömum hennar fyrstu árin,
í ókunnu landi, ókunnug tungu lands-
manna og lifnaðarháttum og ókunnug
öllu nema íslenskum búskaparháttum
á síðari hluta 19. aldar.
Eiginleg skólaganga Hjartar var
lítil. Hann lauk gagnfræðaprófí eftir
tveggja ára nám og stóð þá á tví-
tugu. Frá þeim tíma er þó nafnið, sem
Hjörtur Þórðarson, seg-
ir Jón Steingrímsson,
á heima meðal fremstu
hugvitsmanna á sviði
útvarpstækni.
hann notaði síðar á ævinni, Chester
H. Thordarson. Kennslukona hans réð
ekki við Hjartamafnið og kallaði hann
því Chester.
Hjörtur starfaði í fyrstu hjá öðram
um nokkurra ára skeið, þar á meðal
hjá Edison, en 1895 hóf hann rekstur
eigin verkstæðis í Chieago, 27 ára
gamall. Starfsemin óx hægt í byijun,
en örugglega. Vettvangur starfsins
var á sviði rafmagnshluta hverskyns,
frá símaþjöllum til stórra spenna, og
var Hjörtur fyrstur til að smíða og
sýna milljón volta spenni á heimssýn-
ingunni í St. Louis 1904. Umtalsverð
búbót var smíði háspennukefla í bíla
fyrir Ford og smíði smáspenna.
Hjörtur sótti í fyrsta sinn um einka-
leyfi árið 1900 á spunavél til þess að
veíja rafmagnsvíra. Fleiri einkaleyfí
fylgdu á eftir, og munu umsóknir í
Bandaríkjunum hafa orðið nálægt
100 talsins, en um 150 alls, þegar
litið er til annarra landa. Öll þessi
einkaleyfi era nú löngu útrannin og
flest úrelt, en þó virðist sem a.m.k.
tekm í Chicago árið 1932.
ein uppfinning lifí enn í dag, en það
er hugmyndin um kælirásir í spenn-
um.
Bókasöfnun Hjartar var einstæð.
Hann byijaði ungur og af litlum efn-
um að safna bókum um undirstöðu-
atriði rafmagns- og eðlisfræði, en tók
síðar að safna bókum á öðrum svið-
um. Þegar Hjörtur lést 1945 var safn-
ið metið á 450 þús. dali. I því voru
25.000 bindi, sum afar fágæt. Var
safnið talið eitt hið merkasta í einka-
eign vestan hafs. Það er nú varðveitt
í háskólabókasafninu í Madison, Wisc-
onsin.
Klettey, Rock Island, í Michigan-
vatni kemur við sögu Hjartar. Hann
eignaðist þessa eyju og reisti þar
nokkur hús, en að honum látnum var
eyjan seld Wisconsin-ríki, sem gerði
hana að þjóðgarði. Mörg húsanna,
sem Hjörtur Iét reisa, hafa nú verið
jöfnuð við jörðu, en bátanaustið fékk
að standa, stór bygging með bátalægi
og stórum samkomusal fyrir ofan.
I lítilli bók, sem Zenith útvarpsfé-
lagið í Bandaríkjunum gaf út 1943,
er að fínna í stuttu máli æviatriði
allra helstu afreksmanna á svið tækni
og visinda á liðnum öldum. Þar er
að fínna nöfn eins og Leonardo da
Vinci, Albert Einstein, Galileo Galilei,
Isaac Newton og Pyþagoras, auk
„stóru“ nafnanna á sviði rafmagns-
fræðinnar: Ampére, Coulomb, Curie,
Edison, Faraday, Benjamin Franklin,
Henry, Hertz, Joule, Kirchhoff, Marc-
oni, Maxwell, Ohm, Röntgen, Volta,
Watt og Örsted, svo nokkrir séu
nefndir, og í þeim hópi er Hjörtur
Þórðarson. Hann kunni að spyija
móður náttúra, og þessvegna á hann
heima á meðal fremstu hugvitsmanna
á sviði útvarpstækni. Það eru ekki
margir, sem komast í þann félags-
skap.
Höfundur cr vcrkfræðingur.