Morgunblaðið - 11.02.1996, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
L
FANGARNR
FRÁÍSLANDI
Þjóðverjar sem búsettir voru á Islandi við upphaf
heimsstyrjaldarinnar síðari voru teknir til fanga
o g fluttir til Bretlands. Urður Gunnarsdóttir
ræddi við Snorra G. Bergsson sagnfræðing sem
hefur skrifað um erfíðleika þeirra við að snúa
aftur til íslands að stríði loknu og afstöðu íslend-
Morgunblaðið/Einar Falur
SNORRI G. Bergsson sagnfræðing-ur segist hafa haft lesaðstöðu á Grensáskaffi þar sem hann
hefur Iagt drög að ritgerðum sínum um útlendinga á Islandi.
I
i
>
i
inga til útlendinga á fyrrí hluta aldarínnar
SAGNFRÆÐILEGAR rann-
sóknir benda til þess að ís-
lendingar hafi lengst af verið
andvígir því að útlendingar
flyttust til landsins væru þeir ekki
af norræna kynstofninum, þar með
taldir Þjóðverjar. Þegar Bretar
hernámu ísland í heimsstyrjöldinni
síðari var hópur Þjóðveija tekinn
höndum og sendur til eyjarinnar
Manar, þar sem sumir voru fram
til stríðsÍoka. Þrátt fyrir að íslend-
ingar virðist að jafnaði ekki hafa
snúist gegn Þjóðveijum eftir stríð
gekk mönnunum sem héðan voru
fluttir illa að komast heim aftur
og þá fyrst og fremst vegna and-
stöðu Finns Jónssonar dómsmála-
ráðherra sem fylgdi stefnu sem
viðtekin var á Norðurlöndum.
Þetta hefur komið fram í ritgerð
sem ungur sagnfræðingur, Snorri
G. Bergsson, hefur skrifað um af-
drif Þjóðveijanna sem fluttir voru
héðan.
í lok apríl 1940 reyndust 119
þýskir þegnar búsettir á íslandi,
auk 27 gyðinga sem misst höfðu
þýskt ríkisfang. Rétt er að taka
fram að þýskar konur sem gifst
höfðu íslendingum, og þær voru
allmargar, fengu íslenskt' ríkis-
fang. Þýskir karlmenn, sem
kvæntir voru íslenskum konum,
héldu flestir þýsku ríkisfangi sínu
og böm þeirra fengu sömuleiðis
þýskt ríkisfang.
Snorri segir Þjóðveija á íslandi
hafa haft skiptar skoðanir á nas-
istastjórn Adolfs_ Hitlers. „Þegar
Bretar hernámu ísland í
maí 1940 vom um fimm-
tíu Þjóðveijar skráðir í
íslandsdeild nasista-
flokksins, fyrst og fremst
fyrir tilstilli Wemers
Gerlachs, ræðismanns
Þjóðveija á íslandi. Hann beitti
landa sína miklum þrýstingi til að
ganga í nasistaflokkinn og tóku
fáir Þjóðveijar búsettir hér þá
áhættu að hunsa Gerlach." Snorri
segir að hér hafi vissulega verið
eldheitir nasistar fyrir stríð en að
þeir hafi flestir snúið aftur heim
fyrir stríð. Án efa hafi þó einhveij-
ir sem eftir urðu fylgt nasistum
að málum.
Þýsku mennirnir voru handtekn-
ir án málalenginga og fengu hvorki
að kveðja fjölskyldu sína né taka
með sér persónulega muni. „Fæst-
ir gerðu nokkra tilraun til að leyn-
ast, aðeins einn þeirra, August
Lehrmann, lét sig hverfa og fór
huldu höfði í um eitt ár áður en
hann var tekinn höndum.
Afleiðing þessa flótta undan
Bretum varð hins vegar sú að fjöldi
velgjörðarmanna hans var hand-
tekinn og fluttur í fangabúðir í
Bretlandi. Þá voru þijár konur sem
Þjóðverjar
áttu góða vist
á Mön
skotið höfðu yfír hann skjólshúsi
teknar til fanga og fluttar til Bret-
lands en þær voru jafnframt einu
íslensku konumar sem handteknar
vora en alls urðu konurnar sjö sem
héðan fóra.“
„Sæluvist" á Mön
Þjóðveijarnir voru fyrst fluttir
til Bretlands og þaðan til Manar,
þar sem um 20.000 Þjóðveijum var
haldið. Að minnsta kosti fimm
Þjóðveijanna frá íslandi vora send-
ir í fangabúðir til Kanada en Þjóð-
veijar sökktu farþegaskipi sem
flutti hluta fangana þangað og
fórast tveir mannanna.
Þjóðveijarnir áttu góða vist á
Mön, sem var einn helsti sumar-
leyfísstaður Breta. „Fangabúðirn-
ar vora sumarleyfísstaðir og hótel-
byggingar sem gaddavír hafði ver-
ið reistur í kringum. Fangarnir
notuðu kunnáttu sína til að byggja
upp félagslíf í búðunum og var
þegar í upphafí stofnaður óform-
legur háskóli í einum búðanna.
Matur var góður í búðunum, fang-
arnir gátu unnið fyrir sér og fengu
útgönguleyfi daglega."
Snorri segir að árið 1944 hafi
flestir fangarnir frá íslandi fengið
leyfi til að snúa til Þýskalands, í
fangaskiptum. í stríðslok hafi átta
Þjóðveijar frá íslandi verið eftir í
búðunum og tveir bættust í hópinn
frá Kanada.
„Fjarvera fanganna frá íslandi
olli fjölskyldum þeirra margvísleg-
um vanda. Þeir höfðu flestir verið
eina fyrirvinnan í fjöl-
skyldinni sem nú fram-
fleytti sér á takmörkuð-
um framlögum sænska
sendiráðsins, sem ann-
aðist mál Þýskalands á
stríðsáranum. Einnig
komu upp mörg félagsleg vanda-
mál, t.d. vora sum börn og jafnvel
eiginkonur lögð í einelti eða áreitt
á annan hátt,“ segir Snorri.
Deilt um
landvistarleyfi
Nýsköpunarstjórnin undir for-
sæti Ólafs Thors hafði ekki mótað
neina stefnu í málefnum Þjóðveij-
anna sem fluttir höfðu verið til
Bretlands og óskuðu nú eftir því
að komast til fjölskyldu sinnar á
Islandi skömmu eýtir stríðslok. Að
sögn Snorra var Ólafur Thors for-
sætisráðherra vinsamlegur í garð
Manarfanganna og knúði á um
lausn mála þeirra.
Hins vegar hafi það stoðað lítt
þegar kom að veitingu landvistar-
leyfa á íslandi. Þar hafí komið til
kasta Finns Jónssonar dómsmála-
ráðherra sem fylgdi sömu stefnu
og hin Norðurlöndin sem veittu
engum erlendum ríkisborgurum
ERNST Hinz, (annar frá hægri í efri röð) einn Þjóðverjanna
sem tekinn var til fanga á íslandi, líkast til í hópi samfanga sinna
í Kanada. Flestir landa hans sem bjuggu á Islandi fyrir stríð
voru fluttir til Manar.

'W. ^
J.

;r
f \\
í1 |
TEIKNING eftir þýskan fanga á Mön.
FRÁ samkomu Vetrarhjálparinnar í Reykjavík í desember 1939.
Gestirnir á samkomunni voru flestir þýskir menn og íslenskar
fjölskyldur þeirra.
landvistarleyfi nema um flótta-
menn væri að ræða. Hins vegar
hafi heimsóknir þeirra sem kvænt-
ir voru þarlendum ríkisborgurum
verið leyfðar.
Málið var tekið fyrir á þingi og
voru menn hreint ekki á eitt sáttir
um hvort hleypa bæri mönnunum
til landsins. „Sjálfstæðis- og fram-
sóknarmenn voru því fylgjandi, en
flestir alþýðuflokksmenn og sósíal-
istar andvígir. Samkvæmt ströng-
um lagabókstafnum var ákvörðun
Finns réttmæt en gegn honum
komu mannúðarsjónarmið. Eigin-
konur fanganna, börn og helstu
eignir voru á íslandi og fæstir
höfðu brotið íslensk lög.“
Um áramótin 1945-1946 voru
allir þýsku fangarnir komnir til
Þýskalands. Ljóst var að þeir voru
ekki síður fangar í heimalandinu
en á Mön, ástandið í Þýskalandi
var hörmulegt og hemámsstjórnin
í höndum fjögurra ríkja: Bandaríkj-
anna, Bretlands, Frakklands og
Sovétríkjanna.
„Þeir sem lýst höfðu áhuga á
því að komast til íslands voru
dreifðir um hernámssvæðin fjögur
og herstjórnaryfirvöld í Þýskalandi
höfðu um margt þarfara að hugsa
en persónulegar þarfir nokkurra
Þjóðvetja frá Islandi enda voru þá
um 500.000 þýskir stríðsfangar í
fangabúðum.“ Sumir úr hópnum
gáfu því hreinlega upp á bátinn
allar tilraunir til að fá leyfi til ís-
landsferðar.
„Svarta klíkan“
Alþingi samþykkti í apríl 1946
tillögu um að veita Þjóðveijum sem
búsettir höfðu verið á íslandi og
kvæntir íslenskum konum landvist-
arleyfi. Dómsmálaráðherra til-
kynnti að þessi samþykkt breytti
engu, hann myndi ekki veita slík
leyfi nema að undangenginni rann-
sókn. Undir lok ársins veitti ráðu-
neytið nokkrum þessara manna
dvalarleyfi með vissum skilyrðum.
Á sama tíma og flestum
mönnunum var veitt dvalarleyfi á
íslandi, enda ný stjórn við völd,
neituðu hernámsyfirvöld í Þýska-
landi föngunum fyrrverandi um
brottfararleyfi. Höfðu þau m.a.
áhyggjur af starfsemi Þjóðveija
utan Þýskalands. Dróst málið svo
mikið að þolinmæði margra mann-
anna þraut og straku nokkrir
þeirra hingað með fískiskipum en
þeir höfðu myndað með sér ólög-
lega „ferðaskrifstofu“ sem nefnd
hefur verið „svarta klíkan“.
„í árslok 1947 höfðu nokkrir
Þjóðveijanna komist til landsins —
flestir ólöglega. Margir höfðu þó
verið handteknir um borð og þeir
sem náðu heim til íslands komu
hingað slyppir og snauðir. Af þeim
Þjóðveijum sem fast sóttu um
landvistarleyfi á íslandi var aðeins
einum staðfastlega neitað um það
og í árslok 1948 höfðu allir Manar-
fangarnir sem það vildu komist til
landsins, að minnsta kosti ellefu
manns. Sumir höfðu gefíst upp og
skilið við konu sína og fáeinar
eiginkonur fóru út og sóttu þá.
Þjóðverjar vel liðnir
Vegna ritgerðarinnar skoðaði
Snorri skjör utanríkis- og dóms-
málaráðuneytis og ræddi við um
tuttugu manns, eiginkonur, af-
komendur og kunningja Þjóðveij-
anna sem teknir voru til fanga.
Þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir náði
í
l
I
i
I
1
;
i
í
[
I
i
I
\
i
i
I