Morgunblaðið - 11.02.1996, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1996
MINIMINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
GÍSLIÁGÚST
GUNNLA UGSSON
+ Gísli Ágúst
Gunnlaugsson
fæddist í Reykjavík
6. júní 1953. Hann
lést á heimili sínu,
Ölduslóð 43 í Hafn-
arfirði, hinn 3. febr-
úar síðastliðinn.
Foreldrar hans eru
Gunnlaugur Rafn
Þorfinnsson og Sig-
rún Ingibjörg Gísla-
'v dóttir — búsett í
Hafnarfirði. Gísli
Ágúst var elstur 3ja
systkina, en systk-
ini hans eru: Sigríð-
ur Ólöf, búsett í Hafnarfirði,
maki Magnús Þorkelsson, börn
þeirra eru: Gunnlaugur, Ásta
Sigrún og Þorkell; og Þorfinn-
ur, sem dvelur við doktorsnám
á Norður-írlandi. Gísli Ágúst
kvæntist hinn 10. júlí 1976 Sig-
ríði Berglind Ásgeirsdóttur, f.
15. jan. 1955, og eignuðust þau
þrjú börn: Ásgeir, f. 6. júlí 1981,
Sigrúnu Ingibjörgu, f. 13. júní
1988, og Sæunni, f. 4. júní 1993.
Gísli ólst upp í Hafnarfirði, lauk
stúdentsprófi frá MT 1973 og
lauk BA prófi í sagnfr. og bók-
menntum frá East Anglia,
Norwich, Engl. og cand. mag.
prófi frá Háskóla Islands 1979.
Árið 1988 varð hann doktor í
sagnfræði frá Uppsalaháskóla.
Hann kenndi um tíma við MS,
Flensborgarskóla
og Réttarholtsskól-
ann en síðustu árin
við heimspekideild
Háskóla Islands og
var þar í dósents-
stöðu er hann lést.
Hann dvaidi í Bonn
í Þýskalandi 1981-
1984 og Stokkhólmi
1984-1988, en á
báðum þessum stöð-
um vann hann að
ritstörfum og rann-
sóknum. Gísli Ágúst
var afkastamikill
við ritstörf, gaf út
eina ljóðabók, Gerðir, og skrif-
aði bæði bækur og fjölda greina
um sagnfræðileg efni, auk þess
sem hann flutti fjölda fyrir-
lestra erlendis og skrifaði í er-
lend sagnfræðitímarit. Hann
sinnti félagsstörfum _ fyrir
sagnfræðingafélag Islands,
var m.a. formaður þess um
skeið, — einnig var hann mik-
ill FH-ingur og starfaði fyrir
það félag á margan hátt, bæði
sem leikmaður og í félags-
starfi. Á árunum 1990-1994
var hann svo formaður skóla-
nefndar i heimabæ sínum,
Hafnarfirði.
Útför Gísla fer fram frá Víði-
staðakirkju í Hafnarfirði mánu-
daginn 12. febrúar, og hefst
athöfnin kl. 13.30.
varpar hann ljósi á margt sem lítt
hafði verið kannað.
Leitin að nýjum hugmyndum og
ritefni hefir e.t.v. verið Gísla nauð-
syn á síðustu árum til að bæja frá
áleitnum hugsunum um eigin lík-
amlegan vanmátt og það sem óum-
flýjanlegt var.
Bjartsýni Gísla og vinnugleði
hélst til loka. 15. jan. sl. sótti hann
um styrk úr Vísindasjóði til að vinna
ásamt félaga sínum að samnorrænu
verkefni sem ætlað var að lyki á 3
árum. Undirbúningur að því verki
var hafinn þegar kallið kom.
Það gefur auga leið að verk Gísla
væru önnur og minni hefði hann
ekki átt góða að. í hans huga var
dvöl á sjúkrahúsi honum sama og
lífslok. Því dvaldi hann heima, þar
naut hann að konu sinnar og barna
og nánasta skyldfólks sem hjálpað-
ist að af frábærri umhyggju við að
gera honum kleift að sinna sínum
hugðarefnum og þar lögðu fleiri lið.
Sú saga verður ekki tíunduð hér.
Þegar skoðað er hvað Gísli afrek-
aði þrátt fyrir mikla fötlun gerist
áleitin spurning sem oft vaknar um
anda og efni.
Aldrei minntist Gísli á sjúkdóm
sinn við sína nánustu. Sá grunur
vaknar þó að hann hafi getað tekið
undir orð frænda konu sinnar sem
kvað:
... en dýpstu sárin sem ég ber
sýni ég aldrei neinum.
Góður drengur og vinur er kvadd-
ur. Innilega samúð vottum við
systkinin Berglind, börnum hennar
og nánustu ættingjum Gísla.
Sjöfn, Gunnar Páll
og Sigurjón, Húsavík.
HEILS hugar fögnuðum við systk-
inin nýjum tengdum þegar Gísli
Ágúst Gunnlaugsson gekk að eiga
bróðurdóttur okkar, Berglindi, árið
1976. Hinn ungi maður virtist geð-
þekkur, glaðlyndur, hjálpsamur,
hógvær, nærgætinn og Ijúfmenni,
allt sem prýða mátti góðan heimilis-
föður og mann. Við nánari kynni
síðar var þetta álit óbreytt. Gísli
var ávallt aufúsugestur er hann
kom norður til Húsavíkur ásamt
fjölskyldu sinni. Og vinum var að
mæta í ranni þeirra hjóna við Öldu-
slóð í Hafnarfirði.
Að loknu stúdentsprófi lagði Gísli
stund á sagnfræði í Englandi og
síðar við Háskóla íslands en við þá
stofnun gegndi hann prófessors-
embætti síðustu misseri. Fékkst við
kennslu lengst af. Um þann feril
má lesa í uppflettiritum. Gísli var
afkastamikill fræðimaður og skrif-
aði fjölda ritgerða' varðandi sögu
íslands, sumt sem lítt hafði verið
ritað um áður. Hann var vandvirkur
við fræðistörf, skrifaði ljósan stíl
og læsilegan án þess að slaka á
kröfum fræðimannsins. Doktors-
prófi lauk hann árið 1988 með viða-
mesta verki sínu sem hann ritaði á
ensku og nefndi Family and house-
hold in Iceland 1801-1930, útg. í
Uppsala 1988. En fjölskyldan og
heimilislíf var honum jafnan hug-
leikið efni og gætir víða í ritgerðum
hans. Gísli var einn af virtustu
sagnfræðingum íslenskum á síðari
árum. Var mjög til hans leitað að
flytja erindi á ráðstefnum sagn-
fræðinga erlendis. Þar létti honum
flutning og þátttöku að hann hafði
á valdi sínu ensku, sænsku og þýsku
eftir allnokkra dvöl í þjóðlöndum
þeim þar sem þessar. tungur eru
talaðar.
Það var því að vonum þegar Gísli
og Berglind sneru heim til Islands
ásamt bömum sínum tveim árið
1988 eftir nokkurra ára dvöl erlend-
is þar sem Berglind hafði gegnt
störfum í utanríkisþjónustuimi í
tveim löndum og Gísli stundað
fræðistörf og orðinn kunnur af að
þau hjón hlökkuðu til að takast á
við verkefni á heimaslóðum. Undir
það höfðu þau búið sig með því að
reisa fallegt hús í hinum hýra Hafn-
arfirði þar sem Gísli hafði alist upp
og tekið virkan þátt í félagsstörfum
m.a. í FH þar sem hann var leik-
maður um skeið og vel hlutgengur.
-En eins og stundum þegar hamingj-
an blasir við björt og fögur dregur
stundum ský fyrir sólu. Gísli tók
að kenna sjúkdóms sem leiddi í ljós
að frestur til starfa gafst honum
aðeins til fárra ára. Má öllum ljóst
vera hvílíkt áfall þessi niðurstaða
hefir orðið manni á besta aldri, ólg-
andi af lífsþrótti til að takast á við
margháttuð verkefni sem hvarvetna
blöstu við. Gísli kynnti sér það sem
um sjúkdóm hans var vitað, las
m.a. bók eftir þekktan enskan vís-
indamann sem haldinn var sams-
konar sjúkdómi og Gísli. Lagði höf-
undur áherslu á að þrátt fyrir var-
anlega líkamlega lömun sem af
sjúkdómnum leiddi væri hugurinn
fijáls og óhnepptur í viðjum hrörp-
andi líkama. Hreifst Gísli svo af því
hvað þessi fræðimaður hafði afrek-
að þrátt fyrir lamandi sjúkdóm að
það mun hafa eflt Gísla og aukið
honum þrek til að ganga á hólm
við það sem framundan var, hvatn-
ing til að standa meðan stætt væri
og beijast uns yfir lyki. Og það
gerði hann svo sannarlega. Tíminn
skyldi notaður til hins itrasta. Vinn-
an varð honum líf. Smám saman
urðu hendur og handleggir mátt-
vana, fætur gáfu sig og hjólastóll
tók við, höfuð varð valt og hneig
að bringu. Málið þvarr og varð lítt
skiljanlegt og þá var reynt að styðj-
ast við hljóðgervil. En sjón, heyrn
og hugsun var skýr til hinstu stund-
ar.
Tíminn var naumur og margt
ógert,- Með því að beita nútíma-
tækni var tölvan óspart notuð, stig-
ið á „mús“ af veikum mætti, erindi
samin og ritgerðir. Síðasta ferð á
ráðstefnu erlendis farin í ágúst
1995 vestur um haf á alheimsþing
sagnfræðinga. Þar voru tvö erindi
flutt er Gísli hafði samið ásamt fé-
lögum sínum tveim sem þarna voru
og mættir. E.t.v. var þetta stærsti
viðburður á sagnfræðiferli Gísla og
mikil viðurkenning. Síðasta erindi
sem hann flutti sjálfur á ráðstefnu
var um áramót 1992-1993. Rödd
hans leyfði slíkt ekki lengur.
Skrá urn ritverk sín færði Gísli
inn á heimasíðu á „Internet" í vik-
unni er hann lést. Sú skrá er ótrú-
leg að vöxtum, ekki síst hin síðustu
ár þegar óvæginn sjúkdómurinn
herti sín tök. Athygli vekur fjöl-
breytt efnisval Gísla og hugmynda-
ríkt. Hann skrifar ekki persónusögu
eða um einstaka kunna menn held-
ur um hinn nafnlausa skara, gjarn-
an hina lægst settu, sem oft er að
litlu getið. I þeim skrifum sínum
Dreyrir dögg
daglok
lúta lífgrös
lágnætti að mold
fyrst er sízt skyldu.
(Gísli Ág. Gunnlaugss. 1973.)
Á laugardagsmorgun barst mér
sú frétt að vinur minn Gísli Ágúst
Gunnlaugsson hefði dáið fyrr um
morguninn. Gísli var haldinn alvar-
legum sjúkdómi, en engu að síður
var andlátsfregnin reiðarslag fyrir
mig og aðra sem tengdust honum.
Því þrátt fyrir sjúkdóminn, sem
hafði leitt til nær algerrar lömunar,
lifði Gísli lífinu meira lifandi en
nokkur annar sem ég hef kynnst.
Hann leit aldrei á sig sem sjúkling
og kunni alltaf að gleðjast, jafnt
yfir smáu sem stóru. Gísli vann
fulla vinnu við kennslu og rann-
sóknir fram á síðasta dag. Hann
var mjög virkur í alþjóðlegu sam-
starfí sagnfræðinga, fylgdist með
öllu því nýjasta sem var að gerast
á fræðasviðinu, og greinar eftir
hann hafa birst í virtustu félags-
sögutímaritum vestan hafs og aust-
an. Hann starfaði jafnan að mörg-
um verkefnum í einu og afköst
hans á fræðasviðinu voru með ólík-
indum.
Ég kynntist Gísla í janúar 1990,
fljótlega eftir að ég hóf nám í sagn-
fræði við Háskóla íslands, en þá
kenndi hann mér í tveimur félags-
sögunámskeiðum. Nokkrum mán-
uðum seinna bað Gísli mig að vinna
fyrir sig að gagnasöfnun fyrir nor-
rænt verkefni um fjölskyldu- og
heimilisgerðir í sjávarbyggðum á
Norðurlöndum. Ári seinna gerðist
ég aðili að verkefninu og síðan jókst
samvinna okkar Gísla jafnt og þétt.
Eftir að samstarf okkar hófst ræddi
hann við mig um sjúkdóminn, og
þegar fötlunin ágerðist varð ég
þeirrar ánægju aðnjótandi að fá að
vinna með honum við rannsóknir
og aðstoða hann við kennslu. Síð-
ustu þrjú árin unnum við Gísli nán-
ast daglega hlið við hlið, fyrst á
skrifstofunni á Neshaga og svo í
Ámagarði. Við fórum saman á
nokkrar alþjóðlegar ráðstefnur og
þar gafst mér tækifæri að kynnast
honum í hópi erlendra fræðimanna
og vina, en Gísli naut alls staðar
vinsælda og virðingar.
Gísli var gæddur einstökum
mannkostum. Hann var léttur í lund
og alltaf var stutt í gamansemina.
Hann átti auðvelt með að samgleðj-
ast öðmm, hlusta og gefa góð ráð.
Samvistirnar við Gísla vöktu mig
oft til umhugsunar um lífið og til-
veruna. Hvernig skilgreinum við
fyrirbærin heilbrigði og heilsa? Því
þrátt fyrir fötlunina var Gísli heil-
brigðasti maður sem ég hef þekkt.
Hann var einstaklega gefandi og
það var alltaf gott að koma í vinn-
una þegar hann var þar. Ef eitt-
hvað bjátaði á, var nóg að sjá
glettnisglampann og hlýjuna í aug-
urn Gísla, til þess að komast í betra
skap. Þótt vinnan og öll þau ótelj-
andi verkefni sem biðu okkar á
hveijum degi væru Gísla mikilvæg-
ustu áhugaefni lífsins, hafði hann
alltaf tíma til að staldra við og
ræða við mig um áhyggjur og
vandamál daglega lífsins. Hann
gerði það á sinn einstæða hlýja
hátt, benti mér á allar jákvæðu hlið-
arnar og gerði góðlátlegt grín að
tilhneigingu minni til að mikla
vandamálin. Lífið varð allt bjartara
og skemmtilegra og vandamálin
smá þegar við snérum okkur aftur
að vinnunni.
Það er mér ómetanleg huggun
að Gísli lauk síðustu vinnuvikunni
sinni hress og kátur. Föstudagurinn
er einkar ánægjulegur í minning-
unni og dæmigerður fyrir starfsævi
hans. Hann vann að verkefnum sín-
um af einbeitni og áhuga, og seinni
hluta dags heimsótti okkur hópur
félaga á skrifstofuna. Þar var sleg-
ið á létta strengi og Gísli sýndi
okkur heimasíðuna sína á Alnetinu,
en hana hugðist hann nota við
kennslu á næsta háskólaári.
Með söknuði kveð ég yndislegan
vin og félaga. Fráfall Gísla skilur
eftir tómarúm í lífi margra. Fjöl-
skyldan hefur misst mikið og marg-
ir sakna góðs vinar. Sagnfræðin
hefur líka misst frábæran fræði-
mann. Við sem þekktum Gísla
þökkum hins vegar öll fyrir þá
blessun að hann gat sótt vinnu og
sinnt áhugamálum sínum fram á
síðasta dag. Eitt af því haldbesta
sem Gísli kenndi mér var að njóta
augnabliksins.
... þegar ný sól ris með morgni
og hver stund dýrmæt.
Ég held að þessar ljóðlínur í bók-
inni sem Gísli sendi frá sér aðeins
tvítugur að aldri lýsi einstaklega
vel lífsspeki og viðhorfum hans.
Elsku Berglind, Ásgeir, Sigrún
Ingibjörg, Sæunn, Gunnlaugur,
Sigrún, aðrir ættingjar og vinir.
Ég vona að góðar minningar um
Gísla hjálpi okkur öllum að komast
yfir þennan mikla missi.
Ólöf.
„Listin að lifa, hin erfiðasta,
nauðsynlegasta og æðsta list allra
lista, er framar öllu listin að hugsa,
að hugsa fijálslega, af einlægni,
djörfung og alvöru.“
Svo mælti Sigurður Nordal í Lífi
og dauða. Og listina að lifa og
hugsa, hana kunni Gísli Ágúst vin-
ur minn, svo afdráttar- og feillaust
að ekki verður frekar að gert.
Mætti ég aðeins bæta við að galdur
hans fólst ekki einungis í skynsam-
legri og fagurri hugsun heldur líka
í kímni og geðprýði sem seint verð-
ur til jafnað.
Með Gísla er genginn kær vinur,
bróðir í starfi og sá þrekmaður til
sálar að annar eins mun vandfund-
inn. Það var í Stokkhólmi árið 1984
sem leiðir okkar lágu fyrst saman,
borg vatna og skóga, sólbjartra
sumardaga. Og í lífi mínu, og okk-
ar beggja að ég hygg, borg drauma
sem rættust, vináttu og gleði. Báð-
ir lögðum við stund á framhalds-
nám, hann í sagnfræði. og ég í
málfræði. Og svo vildi til að við
höfðum sérstakan hug hvor á ann-
ars viðfangsefnum, ég á sagnfræði
og Gísli á íslenskri tungu, mál-
snjall og skáldmæltur sem hann
var. Báðir gerðumst við auk þess
félagar í merkilegum selskap sem
enn stendur, Den islándska tipsför-
eningen í Stockholm. Eg held það
sé rétt munað hjá mér að Ársæll
vinur okkar, hann Sæli, hafi borið
okkur báða upp í „Tipsföreningen“,
við hæfilega hátíðlega athöfn.
Stundum var ég líka svo stálhepp-
inn að komast í að spila brids við
Gísla og Berglindi konu hans og
einhvern fjórða mann. Þarna bund-
ust þau bönd sem síðan hafa haldið.
Meistari Þórbergur segir ein-
hvers staðar að sá sem veiti mann-
kyninu hlátur sé mestur velgjörðar-
maður þess. Gamansemin og gleðin
var jafnan í för með Gísla. Sól skín
í heiði og við sitjum úti á svölum á
fimmtu hæðinni á Professorssling-
an 45, hjá Sæla og Birnu. „Jæja,
nú tökum við eina skák,“ segir Gísli
og setur klukkuna í gang. „Meðal
annarra orða, hvað heldur þú um
þá hugmynd að orðaröð í íslensku
hafi breyst frá fornu fari til nú-
tíma?“ Spurningin er afbragð og
málfræðingurinn svarar sem óðast
við örvandi undirtektir. „Heyrðu,"
segir Gísli að lokinni fimm mínútna
ræðu, „þetta var nú bara nokkuð
fróðlegt en þú ert fallinn á tíma
og ég búinn að vinna skákina!" Og
hló síðan dátt og lengi ásamt Sæla.
Margt er íslendingum misvel
gefið en stundum hvarflar þó að
manni að þeir séu guðs útvalda
málrófskyn og tunga þeirra sérlega
ætluð skáldum. Á þessari guðdóm-
legu tungu þúsund ára málsnilli eru
orðin geðprýði og hugprýði hvort
sinnar merkingar með óvæntum og
undarlega hárnákvæmum hætti.
Hvor tveggja prýðin var Gísla gefin
í ríkum mæli. Og mörg önnur.
Gísli Ágúst var einhver jafnbest
gerði meður sem ég hef kynnst,
ríflega meðalmaður á hæð og svar-
aði sér vel, fríður sýnum, bjartur
og kíminn í augum, orðheppinn og
orðhagur, afburðasnjall ræðumað-
ur, söngvinn og skemmtinn, dreng-
lundaður og góðgjarn. Nú kann að
þykja nóg mælt en það er mála
sannast að svo er ekki. Gísli var
auk annars frábærlega snjall og
dugandi vísindamaður, í fremstu
veraldarröð og glæsilegur fulltrúi
Háskóla íslands og þjóðar sinnar á
íjölmörgum fundum og þingum
sagnfræðinga víða um heim. Það
var mér því sannarlega bæði heiður
og gleði að vera starfsbróðir hans
og vinur.
„Gleðin tefur tæpa stund en treg-
inn lengi“. Það má nú nærri geta
hvílíkt áfall það var vinum Gísla
öllum og vandamönnum að komast
að því fyrir nokkrum árum að þess-
um afburðamanni var búið grand
hörmulegra en orð fá lýst, örsjald-
gæfur sjúkdómur sem smám saman
lamaði allt líkamsafl. Almættinu sé
þó lof fyrir að þessi skelfilega vá
lét huga hans ósnortinn, huga sem
var sístarfandi og sískapandi til
hinsta dags.
„Það vinnur aldrei neinn sitt
dauðastríð" og þó fannst manni að
Gísli væri sífellt að vinna ótrúlegar
orrustur í þessu ójafná og grimmúð-
lega stríði, sem sleit og tætti hveija
sin og taug. En vissulega stóð hann
ekki einn. Berglind, Olöf, Gunn-
laugur og Sigrún og aðrir vanda-
menn, Sæli og meira að segja börn-
in, Ásgeir, Sigrún yngri og jafnvel
Sæunn litla, öll voru þau hugum-
stórir riddarar undir merkjum lífs-
ins og kærleikans.
Ég sá Gísla síðast aðeins tveim
dögum áður en hann dó, í skrifstof-
unni hans á fjórðu hæð í Áma-
garði. Hann sat við tölvuna og vann
af veikum en staðföstum mætti, var
enn að vinna öðrum af ástríðufullri
sköpunarþrá sinni. Það var nokkuð
um liðið síðan hann hætti að reyna
að gera sig skiljanlegan við mig í
orðum að nokkru ráði en hann var
enn bjartur í augum og sál hans
óbuguð. Geðprýðin og hugprýðin
óbilandi og raunar óskiljanleg
venjulegum manni. Enn eitt bros,
gefið af furðulegri gæsku.
Gagnstætt öllum lögmálum tap-
aðist þessi óvinnandi styijöld ekki
nema að hálfu leyti. Allt til síðasta
andartaks barðist Gísli af óviðjafn-
anlegu þreki og hugrekki fyrir and-
legu lífi sínu og þeirri baráttu lauk
í rauninni með frækilegum og fögr-
um sigri sem lengi verður í minnum
hafður. Fágætt happ var það að
kynnast þessum miída manni og
ástvinum hans. Forsjóninni sé lof
og þökk fyrir það lífslán.
Halldór Ármann Sigurðsson.