Morgunblaðið - 19.05.1996, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. MAÍ 1996 47
SKOÐUIM
HYÍTI LÆKNA-
SLOPPURINN
MIKIÐ og margt hefur verið rit-
að og rætt um heilbrigðiskerfið hér
á landi og þær öru breytingar sem
þar hafa orðið á síðustu árum. Enn
er ekki séð fyrir endann á þeim
skipulagsbreytingum sem verið er
að gera í því skyni að draga úr til-
kostnaði. Það dylst engum að heil-
brigðisþjónusta landsmanna er
mjög dýr þjóðarbúinu og nú er svo
komið, að sögn sérfræðinga á stóru
sjúkrahúsunum, að ekki er hægt
að skera meira niður. Meiri niður-
skurður myndi leiða til lokana og
lítillar eða ónógrar þjónustu á
mörgum deildum sjúkrastofnana. A
sama tíma og kerfisbreytingar hafa
orðið á heilbrigðissviðinu hefur við-
horf almennings til þeirra sem þar
starfa einnig breyst samfara öðrum
félagslegum breytingum. Staða
lækna í heilbrigðiskerfinu liefur t.d.
breyst. Þeim hefur fjölgað ört og
atvinnuleysis er jafnvel farið að
gæta í stéttinni. Almenningur gerir
jafnframt meiri kröfur en áður til
lækna og þeirrar þjónustu sem þeir
eiga að veita í samfélaginu. Sjúk-
lingar eru nú einnig betur upplýstir
um rétt sinn gagnvart læknum og
i kerfinu í heild. Það er því ekki úr
i vegi að fjalla um lækna á eilítið
annan hátt en oft hefur verið gert
I áður eða út frá þeim táknum sem
umvefja þá og starf þeirra, einkum
og sér í lagi hina táknrænu merk-
ingu sem lögð er í hvíta læknaslopp-
inn.
I
I
I
I
I
í öllum samfélögum eru menn
og konur sem stunda lækningar,
ýmist með viðurkenndum eða
óhefðbundnum lækningaaðferðum.
Samskipti læknis og sjúklings
byggjast meðal annars á tákn-
rænni framsetningu sem gefur oft
til kynna hugmyndafræðina að
baki lækningum í tilteknu samfé-
lagi. Þegar breytingar eiga sér stað
á hinum félagslega veruleika sem
tengist lækningum breytast einnig
þau tákn sem notuð eru til að koma
þessum hugmyndum til skila.
Mannfræðingar hafa haldið því
fram að tákn séu oft notuð til að
túlka og leggja áherslu á grund-
vallarhugmyndafræði þjóðfélaga.
Þetta kemur meðal annars oft fram
í helgiathöfnum. Hægt er að líta á
menningartákn sem samskipta-
form er líkja má við orð í tungu-
máli. Á sama hátt og skipst er á
orðum er hægt að nota tákn við
félagslegar aðstæður til að skil-
greina tiltekna atburðarás, til að
beina hegðun fólks inn
á tilteknar brautir og
til að túlka valdasam-
spil milli aðila sem
eiga samskipti sín á
milli, til dæmis læknis
og sjúklings.
Það eru einkum fjór-
ir þættir sem skapa
ytri ímynd læknisins:
hvíti sloppurinn, hlust-
unarpípan, ennisspeg-
illinn og svarta lækna-
taskan. Kemur þetta
berlega í Ijós þegar
skoðaðar eru myndir
af læknum, jafnt í
fræðitímaritum sem
teiknimyndasögum.
Meginímynd læknisins er þó hvíti
sloppurinn og að jafnaði birtist
læknir klæddur hvítum sloppi ef
hann þarf að tjá sig um tiltekið
læknisfræðilegt efni í fjölmiðlum.
Samskipti læknis og sjúklings
eru ekki háð neinum tilviljunum
heldur velur sjúklingur að hitta
lækni til að ræða um heilsufar sitt
eða aðra þætti sem tengjast því.
Margir fyllast kvíða og ótta við
heimsóknir til læknis jafnvel þótt
kvillinn eða sjúkdómurinn sé létt-
vægur í augum læknisins. Hinn
hvíti sloppur læknisins gegnir þá
hugsanlega því hlutverki að skapa
öryggi, draga úr áhyggjum kvíða-
fullra sjúklinga og tryggja að fyllsta
trúnaðar verði gætt. Hvíti sloppur-
inn er aðeins táknrænt fyrirbæri
alls þessa en þar að auki er auð-
Hvíti sloppurinn, segir
Dagný Björk Þór-
gnýsdóttir, er aðeins
táknrænt fyrirbæri.
velt að greina hann frá öðrum
klæðnaði, hann þolir vel þvott og
auðvelt er að skipta um slopp ef
hann óhreinkast af einhverjum
ástæðum. Að sama skapi ætti
óhefðbundinn klæðnaður læknis að
valda óöryggi hjá sjúklingi, draga
úr trúverðugleika samtalsins og
valda því að hann fylgir ekki ráð-
lagðri meðferð læknisins. Áður en
sjúkrahús urðu þær stofnanir sem
þær eru í dag, þ.e. staður þar sem
Íækningu er að fá en ekki staður
þar sem undirmálsfólk þjóðfélags-
ins dó drottni sínum,
fór aðhlynning sjúkra
fram á heimilunum og
gilti. þá einu hverju
læknar klæddust. Með
tilkomu sjúkrahúsa
urðu hvítir sioppar ein-
kennandi fyrir lækna.
En hvers vegna hvíti
liturinn? Hví ekki ein-
hver annar litur? Hvíti
liturinn er m.a. talinn
tákn lífsins á sama
hátt og svarti liturinn
er tákn dauðans. Hvíti
liturinn tengist einnig
hreinleika, sakleysi,
réttsýni og öllu hinu
góða í heiminum. Hviti
brúðarkjóllinn undirstrikar til að
mynda skírlífi hinnar óspilltu meyj-
ar. Enginn skuggi grimmdar má
falla á hvíta slopp læknisins og því
er sjúklingurinn öruggur í höndum
þessarar valdamiklu manneskju.
Það þætti líka saga til næsta bæjar
ef læknir á stofugangi birtist einn
góðan veðurdag í svörtum sloppi. I
stuttu máli þætti það alls ekki við
hæfi.
í mörgum þjóðfélögum eru mikil-
vægustu táknkerfin að finna við
aðstæður sem snerta áhrifamikil
félagsleg gildi. Likami sérhvers ein-
staklings er friðhelgur. Ef hann er
svo mikið sem snertur í óþökk við-
komandi kann það að varða við lög.
Tilteknar reglur gilda um líkamlega
snertingu í öllum samfélögum.
Þessar reglur eru þó aðstæðu-
bundnar og sá aðgangur sem lækn-
ar hafa að líkama sjúklings er að
mörgu leyti einstakur i vestrænu
samfélagi. Líkamleg rannsókn get-
ur meðal annars falið í sér rannsókn
á kynfærum sem engum öðrum en
maka er leyfilegt að snerta. Til að
draga úr þeirri hættu sem tengist
líkamlegri snertingu lækna varð að
finna leið til að endurskilgreina það
bann sem tengdist snertingunni og
breyta henni í félagslega viðurkennt
athæfi og jafnvel æskilegt fram-
ferði. Finna þurfti tákn sem vernd-
uðu bæði sjúklinginn og lækninn
við þessar aðstæður. Hvíti sloppur-
inn sem stendur fyrir hið hreina,
saklausa og kynlausa var hentugur
í þessum tilgangi. Læknirinn klæð-
ist ekki einungis hvítum sloppi held-
ur er sjúklingum einnig heimilt að
klæðast þar til gerðum hvítum serk
til að skýla nekt sinni við líkamlega
rannsókn.
Dagný Björk
Þórgnýsdóttir
Áður en nútímasjúkrahús komu
til sögunnar hittust sjúklingur og
læknir í svefnherbergi sjúklings
sem var og er verndað afdrep ein-
staklinga á heimiiinu. Með tilkomu
sjúkrahúsa var þörf á táknum til
að vernda sjúklinga gegn ágangi
sem þeir yrðu fyrir og lögleiða
þannig afar persónulega hegðun á
opinberum stað. Hvíti sloppur lækn-
isins og hvíti serkur sjúklingsins
uppfylltu þessar þarfir að öllu leyti.
Þetta þegjandi samkomulag sem
varð þannig til á milli læknis og
sjúklings stýrir samskiptum þeirra
inn á tiltekna braut þar sem læknir-
inn er virkur vísindamaður, sjúkl-
ingurinn hlutlaus líkami; læknirinn
mælir fyrir um, sjúklingurinn hlýð-
ir; læknirinn heldur sínu lífi leyndu
en sjúklingurinn opinberar sitt líf.
Eins lengi og þessi félagslega skil-
greining á lækningarferlinu er við
lýði er það læknirinn sem verður
ráðandi aðilinn við þessar aðstæður.
Læknar hafa í tímans rás verið
álitnir hálfguðir sem ekki mætti
mótmæla. Þetta viðhorf hefur tekið
miklum breytingum á allra síðustu
árum. í hnotskurn er hlutverk
lækna að vernda og lækna sjúkl-
inga. í dag er þó víða sótt að þeim
og þeir m.a. gagnrýndir fyrir að
lengja líf dauðvona sjúklinga og
ýmisleg mistök lækna eru einnig æ
oftar dregin fram í dagsljósið. Þá
virðist bannhelgi tengd líkamlegri
snertingu ekki vera eins afgerandi
og áður. Þessar félagslegu breyt-
ingar vega að því táknkerfi sem
tengist hvíta sloppnum og fjallað
hefur verið um hér að framan.
Enda þótt það táknkerfi sem
umvefur læknastarfið sé nú á und-
anhaldi hafa menn ekki komist að
samkomulagi um nýja skilgrein-
ingu á eðli lækninga og samskipt-
um læknis og sjúklings. Þetta sýn-
ir sig í breyttum viðhorfum til hvíta
slopps læknisins og hvíta serks
sjúklingsins. Þannig hafa verið
uppi raddir meðal læknanema í
Bandaríkjunum að hætta að klæð-
ast hvíta sloppnum vegna þeirra
neikvæðu umfjöllunar sem hann
hefur fengið. Sumir femínistar
hafa einnig hvatt konur til að af-
klæðast hvíta sjúklingaserknum
fyrir framan lækninn sem hefði þá
í för með sér táknræna athöfn og
afneitun á hinu hefðbundna sam-
bandi milli læknis og sjúklings.
Með því að afneita þeim táknum
sem tengjast rótgrónum samskipt-
um læknis og sjúklings er þörf á
nýjum reglum sem segja til um það
hvernig sambandi sjúklings og
læknis sé háttað.
Á hvetju ári eru gerðar mikil-
vægar uppgötvanir á sérhæfðum
sviðum læknisfræðinnar sem miða
að því að sigrast á fjölmörgum
banvænum sjúkdómum. Velliðan
sjúklings og batahorfur hans
byggjast ekki eingöngu á hátækni-
búnaði heldur einnig á heilbrigðu
og eðlilegu sambandi við þá lækna
sem stunda hann og taka ákvörðun
um tiltekna sjúkdómsmeðferð.
Sambandið byggist því meira en
áður á samvinnu þar sem sjúkling-
ur hefur og vill hafa áhrif á það
hvers konar meðferð hann fær.
Sjúklingurinn er því neytandi í stað
þess að vera óvirkur aðili. Það er
einkum aukin menntun fólks og
aukin krafa um gæði læknisþjón-
ustunnar sem knýr fram þessar
breytingar. Læknar eru ekki heldur
lengur einráðir um að upplýsa
sjúklinga sína um sjúkdóma og
heilsufar því allar upplýsingar eru
nú mun aðgengilegri. Fyrirbæri
eins og alnetið, sem mjög hefur
verið til umræðu að undanförnu,
gerir fólki kleift að nálgast ótrú-
legt magn upplýsinga um hvers
kyns sjúkdóma, sjúkdómsgreining-
ar, spurningar og svör, batahorfur
o.fl. Sjúklingar geta nú sent fyrir-
spurnir með tölvupósti til virtra
læknamiðstöðva víða um heim um
hvers kyns sjúkdóma og fengið
leiðbeiningar um frekari meðferð
og ítarefni. Heyrst hefur að læknar
megi stundum gæta að því sem
þeir láta hafa eftir sér því oft hafa
sjúklingar sem ekki eru endilega
menntaðir á heilbrigðissviðinu afl-
að sér nákvæmra upplýsinga um
þann kvilia eða sjúkdóm sem hijá-
ir þá eða þeirra nánustu.
Samfara örum félagslegum
breytingum sem samfélag okkar
gengur í gegnum megum við ef til
vill búast við því í framtíðinni að
sú merking sem lögð er í hvíta
læknasloppinn taki gagngerum
breytingum og að sama skapi sam-
band læknis og sjúklings. Vonandi
verða þær breytingar til hagsbóta
fyrir heilbriðgðikerfið í heild.
Höfundur er
heilsumannfrteðingur og þýðandi.
DANMÖRK
KAUPMANNAHÖFN
TAKMARKAÐUR SÆTAFJÖLDI
91900
hvora leiö með flugvallarskatti
Nú selt á íslandi
Wihlborg Rejser,
Sími: 567 8999
/1*
1
stefnt að útrýmingu gæiudyranalds i
eða er strangt aðnald nauðsynle^
a
Dýraverndunarfélag Reykjavíkur gengst tyrir borgarafundi um
gÆLUDÝRAHALD f ÞÉTTBÝLI
Sunnudaginn 19. maí nk. kl. 14.00 á Hótel Borg
• Stutt framsöguerindi flytja:
Hjörleifur Guttormsson, alþingismaður, höfundur frumvarps um gæludýrahald.
Sigurður H. Guðjónsson, formaður Húseigendafélagsins, höfúndtu fjöleignahúsalaganna.
• Auk þeirra sitja fyrir svörum:
Sigurður Sigurðsson, dýralæknir að Keldum.
Halldór Runólfsson, heilbrigðisfúlltrúi í Mosfellsbæ.
Sturla Þórðarson, fúlltrúi lögreglustjórans í Reykjavík.
Kristbjörg Steffensen, lögfræðingur Heilbrigðisnefndar Reykjavíkur.
Sigurborg Daðadóttir, formaður Heilbrigðisnefndar Reykjavíkur.
Umræðum stjórnar Þorgeir Ástvaldsson, fréttamaður, en fúndurinn er öllum
opinn og eru menn hvattir til að koma og spyrja ofangreinda aðila.
Stjórn Dýraverndunarfélags Reykjavíkur