Morgunblaðið - 02.07.1996, Qupperneq 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 2. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Hvað felst í aðskilnaði
ríkis og kirkju?
SKOÐANAKANN-
ANIR hafa sýnt að
mikill meirihluti þjóð-
arinnar er fylgjandi
aðskilnaði ríkis og
kirkju. Og sá meirihluti
fer stækkandi frekar
en hitt. Síðastliðinn
vetur sýndi könnun að
um 67 prósent lands-
mánna eru fýlgjandi
aðskilnaði. Þessar töl-
ur sýna að aðskilnað-
urinn hefur að öllum
líkindum meirihluta-
fylgi innan þjóðkirkj-
unnar sjálfrar. Að
rúmlega 60 prósent
þeirra sem innan kirkj-
unnar eru styðji aðskilnað!
Umreikningur af þessu tagi er
alltaf varhugaverður en þó eru yfir-
gnæfandi líkur á að mikill meiri-
hluti þeirra sem skráðir eru í þjóð-
kirkjuna séu fýlgjandi því að skilið
sé á milli ríkisins og kirkjunnar.
Hvað breytist?
í grundvallaratriðum snýst að-
skilnaður kirkju og ríkis um brott-
fellingu 62. greinar stjórnarskrár-
innar, en hún er á þessa leið: „Hin
evangeliska lúterska kirkja skal
vera þjóðkirkja á íslandi, og skal
ríkisvaldið að því leyti styðja hana
og vemda."
Ef þessi grein yrði felld niður
hefði það sjálfkrafa í för með sér
nokkrar breytingar á grundvallar-
skipulagi kirkjunnar.
- Sérstökum fjár-
stuðningi við þjóðkirkj-
una umfram aðra trúf-
lokka yrði hætt. Árlega
eru um 500 milljónum
króna veitt til kirkj-
unnar í formi launa
auk annars og því er
um talsverðar upphæð-
ir að ræða.
- Kirkjumálaráðu-
neytið sem slíkt væri
lagt niður og völd þess
færð algerlega til bisk-
upsembættisins.
- Kirkjan setti sjálf
sín eigin lög og starfs-
reglur sem ekki þyrfti
að bera undir Alþingi.
- Prestar yrðu ekki lengur emb-
ættismenn ríkisins heldur þjónar
kirkjunnar eingöngu.
- Auk þessa yrðu sérréttindi
kirkjunnar á öðrum sviðum afnum-
in, trúarleg innræting færi ekki
fram í skólum landsins, setning
Alþingis færi ekki fram að undan-
genginni messu í Dómkirkjunni og
ýmislegt annað smálegt tæki breyt-
ingum.
Fjárhagur kirkjunnar
Þeim sem eru á móti aðskilnaði
hrýs hugur við þessum breytingum
og telja margir hveijir að kirkjan
gæti vart lifað af slíkar „hamfarir".
Sérstaklega hafa menn áhyggjur
af íjárhagslegum stoðum kirkjunn-
ar og að þeim yrði kippt undan
henni. Þetta kom fram í máli Bald-
urs Kristjánssonar biskupsritara á
fundi Samtaka um aðskilnað ríkis
og kirkju um þessi mál sem haldinn
var í Ráðhúsinu fyrir nokkru.
En þetta þarf ekki að fæla fólk
frá aðskilnaði. Tilhögun hans gæti
orðið á þann hátt að kirkjan biði
lítinn ijárhagslegan skaða af.
Ef sóknargjöld yrðu áfram inn-
heimt á sama hátt og áður eru kirkj-
unni tryggð áframhaldandi fjár-
framlög. Einnig er hugsanlegt að
kirkjunni verði greitt fyrir þær jarð-
ir sem afhentar voru ríkinu á sínum
tíma. Þá stæði kirkjan styrkum fót-
um.
Þetta þarf því ekki að standa í
vegi fýrir aðskilnaði.
Stórgölluð stjórnskipan
í ljósi undangenginna atburða
hafa komið í ljós stórir gallar á
stjórnskipun kirkjunnar. Þrátt fyrir
það að kirkjumálaráðherra sé í orði
kveðnu æðsti yfirmaður kirkjunnar
hefur það embætti haft lítil afskipti
af málum hennar og ekki tekið af-
stöðu til þeirra mála sem hátt hafa
farið á þeim vettvangi að undan-
fömu. Hver hefur vísað á annan
og mál hafa flækst á milli löngum
og tíðum án þess að á þeim sé tekið.
Ágreiningur er um hlutverk
sóknarnefnda og presta svo ekki
sé minnst á hvert form messunnar
eigi að vera.
Manni virðist sem svo að kirkju-
málaráðuneytið taki ekki afstöðu
til þessara mála. Það hefur komið
fram í máli Þorsteins Pálssonar
Guðmundur Kr.
Oddsson
kirkjumálaráðherra að þetta séu
innri málefni kirkjunnar sem henni
beri sjálfri að leysa. Því eru af-
skipti ríkisins af kirkjunni í lág-
marki nú þegar að undanskildu fjár-
framlaginu.
En þessi mál hafa leitt vandann
í ljós og gert það að verkum að á
þessu er hægt að taka. Yfir biskups-
embættinu þarf að vera stjórnvald
sem getur tekið í taumana ef á
þarf að halda. Skýrari reglur þurfa
að giida um starf sóknarnefnda og
skilgreina þarf hlutverk prestsins á
óyggjandi hátt. Einnig þarf að taka
Rúmlega 60 prósent
þeirra sem innan
kirkjunnar eru, segir
Guðmundur Kr. Odds-
son, styðja aðskilnað
hennar og ríkisins.
á skipunum presta og prestkosning-
um. Á þessum vanda þarf að taka
hvort sem af aðskilnaði verður eður
ei.
Ríkiskirkja - þjóðkirkja
Það að prestar yrðu ekki lengur
embættismenn á vegum ríkisins
breytir _ásýnd þeirra embætta til
muna. I stað þess að vera ríkis-
starfsmenn yrðu prestar þjónar
kirkjunnar sjálfrar.
Of mikið hefur borið á stofnana-
ásýnd kirkjunnar. Kirkjan má aldrei
vera stofnun, hún á að vera lifandi
afl. Um þetta geta flestir verið sam-
mála.
Hugmyndir séra Jakobs Hjálm-
arssonar dómkirkjuprests eru at-
hyglisverðar varðandi framtíðar-
skipun kirkjumála, en hann hefur
lýst þeirri skoðun sinni að aðskiln-
aður gerði kirkjunni gott. Starfíð
yrði meira lifandi, það snerist um
boðskapinn og safnaðarstarfíð í
stað ytri umgjarðar.
í þessu sambandi má benda á
muninn á ríkiskirkju og þjóðkirkju.
Ríkiskirkja er bákn, stofnun sem
er hægfara og silaleg. Þjóðkirkja
er lifandi afl, kirkja þjóðarinnar.
Þetta liggur í orðanna hljóðan.
Kirkjan verður áfram þjóðkirkja
þrátt fyrir að ríkisafskiptum sé
hætt enda eru um 90 prósent þjóð-
arinnar í kirkjunni.
Vilji þjóðarinnar
62. grein stjórnarskrárinnar má
breyta með lögum. Því þarf aðeins
meirihluta atkvæða á Alþingi til
þess að breyta þessu fyrirkomu-
lagi. Hins vegar þarf tillagan að
fara fyrir þjóðaratkvæði og því er
það þjóðin sem hefur síðasta orðið.
Samtök um aðskilnað ríkis og
kirkju skoruðu á alþingismenn að
taka málið upp á þingi og skipuðu
nefnd til þess að fjalla um málið
og gera tillögur þar um. Við því
urðu þingmenn Þjóðvaka en málið
dagaði uppi á vorþinginu.
Það er vonandi að þingmenn allra
flokka taki málið upp og flytji sam-
eiginlega tillögu um skipun nefndar
sem fjalli um samband ríkis og
kirkju.
Ég hvet þingmenn og þjóðina
alla til að íhuga þessi mál af fullri
alvöru. Ég hef þá trú að af aðskiln-
aði geti orðið með fullri sátt kirkj-
unnar og þjóðarinnar allrar.
Það er kominn tími til þess að
vilji meirihluta þjóðarinnar í þessum
efnum nái fram að ganga.
Höfundur er ritari SARK,
Samtaka um aðskilnað ríkis og
kirkju, ogmeðlimurí
þjóðkirkjunni.
Hlutverk frjálsra félagasamtaka í
samfélagi lýðræðis og mannréttinda
DAGANA 13. til 15.
júní sl. stóð Mannrétt-
indaskrifstofa íslands
ásamt aðildarfélögum
fyrir ráðstefnu um hlut-
verk frjálsra félaga-
samtaka í samfélaginu.
Birgit Lindsnæs, að-
scoðarframkvæmda-
stióri dönsku Mannrétt-
indaskrifstofunnar
flutti þar erindi þar sem
hún fjallað um hugtakið
frjáls félagasamtök,
eða NGOá í borgara-
legu samfélagi, þróun
þeirra í velferðarsamfé-
lagi Norðurlanda, hlut-
verk fijálsra félaga-
samtaka m.t.t. þróunar lýðræðis og
mannréttinda, hlutverk og sam-
skipti ríkis og fijálsra félagasam-
taka og að lokum fór hún nokkrum
orðum um uppbyggingu fijálsra
félagasamtaka í Mið- og Austur-
Evrópu. Birgit Lindsnæs er mennt-
aður þjóð- og mannfræðingur frá
Kaupmannahafnarháskóla og hefur
um áratugaskeið starfað að mann-
réttindamálum, eink-
um málefnum flótta-
manna í Austurlöndum
nær og Afríku og við
uppbyggingu fijálsra
félagasamtaka í Aust-
ur-Evrópu. Erindi
hennar var mjög
áhugavert. Mig langar
því að gera stutta grein
fýrir því helsta sem
kom fram hjá henni á
ráðstefnunni. Mun ég
einskorða mig við þijá
þætti erindis hennar,
þ.e. skilgreiningu á
fqalsum félagasam-
tökum í borgaralegu
samfélagi, hlutverki
fijálsra félagasamtaka m.t.t. þró-
unar lýðræðis og mannréttinda og
samskipti ríkis og fijálsra félaga-
samtaka.
Borgaralegt samfélag (Civil soci-
ety) byggir á þvf að einstaklingur-
inn einn og sér eða í félagi með
öðrum vinni að framgangi hugðar-
efna sinna utan verksviðs ríkis-
valdsins. Borgaralegt samfélag er
Elsa S.
Þorkelsdóttir
§DAEWOO
LYFTARAR
VERKVER
Smiðjuvegi 4b • 200 Kópavogur • TS 567 6620
MikicS ýrvfll ðf
fallegum rúmfatnaði
SlcöiavttrflusHg 21 Simi 5514050 Reyklavtlt
Tryggja ber sjálfstæði
frjálsra félagasamtaka,
segir Elsa B. Þorkels-
dóttir, og ríkisvaldið
þarf að styðja við
starf þeirra.
oft nefnt þriðja vídd þjóðfélagsins;
sú fyrsta er þá ríkisvaldið en svið
framleiðslu og verslunar önnur
víddin. Undir þriðju víddina fellur
margs konar starfsemi einstaklinga
og hópa, s.s. grasrótarhópar, fag-
hópar, verkalýðshreyfing, svæðis-
bundin félagasamtök og einkarekin
félög eins og Amnesty Intemational
og Rauði krossinn. Þessi þriðja vídd
nefnist einu nafni fijáls félagasam-
tök (FF) eða Non Governmental
Organisations (NGOá). Að mati
Birgit falla stjórnmálaflokkar ekki
undir þessa þriðju vídd þar sem
þeirra markmið er að ná völdum
og sameinast ríkisvaldinu. Stjórn-
málaflokka skilgreinir hún á gráu
svæði milli fyrstu og þriðju víddar.
Birgit Lindsnæs spurði hvert
væri hlutverk FF með tilliti til þró-
unar samfélags lýðræðis og mann-
DtSEfsD BN ŒRÁMICA

V
Stórhoran 17 vitt Guiiinbrú, sfmí 567 4844
réttinda. Hún lagði áherslu á að
lýðræði og mannréttindi færu ekki
alltaf saman. Þess væru dæmi að
lýðræðislega kjörin ríkisstjórn virti
öll grundvallarréttindi manna að
vettugi og væri skemmst að minn-
ast stjórnartíðar Hitlers og Nazis-
mans í Þýskalandi. Mannréttindi
sagði hún, grundvallast á margs
konar alþjóðlegum samningum
sem, hafí ríki á annað borð gerst
aðili að þeim, eru bindandi fyrir
ríkið að lögum og hægt láta reyna
á fyrir dómstólum. Þessu væri hins
vegar ekki til að dreifa varðandi
lýðræðið. Það væri fullveldisréttur
sérhvers ríkis að ákveða stjórnunar-
form sitt.
Enda þótt til væru margar og
margs konar reglur um kosningar,
væri fáum reglum til að dreifa um
hvernig komið væri á fót lýðræðis-
samfélagi, því viðhaldið og það þró-
að. Sex atriði væru oft lögð til
grundvallar mati á því hvort um
raunverulegt lýðræðissamfélag
væri að ræða, þ.e. hvort samfélagið
tryggði sérhveijum einstaklingi
réttarvernd; hvort tryggður væri
réttur til stofnunar og þátttöku í
félagasamtökum, fundafrelsi; tján-
ingarfrelsi, ferðafrelsi og hvort
frelsi fjölmiðla væri tryggt. Óll þessi
atriði væru einnig mannréttindi. Því
væri mikilvægt að gera sér grein
fyrir því að forsenda þróunar lýð-
ræðissamfélags væri að tryggja
mannréttindi.
En hvert er þá hlutverk fijálsra
félagasamtaka í samfélagi lýðræðis
og mannréttinda? Því svarar Birgit
Lindsnæs í stuttu máli svo, að þau
séu mikilvæg fjölræðissamfélagi
(plural society) þar sem þau séu oft
frumkvöðlar nýrra verkefna og veiti
ríki og stjórnmálamönnum faglegt
aðhald í umræðunni um forgangs-
röðun verkefna samfélagsins. Á
sama tíma væri nauðsynlegt að
gera sér grein fyrir því að FF
mættu aldrei taka yfír verkefni sem
ríkinu væri ótvírætt ætlað að fram-
kvæma. Þau gætu hvorki tekið yfir
félagslega þjónustu né tryggt
verndun mannréttinda. En þau
gætu, og það væri þeirra hlutverk,
tryggt að ríkið sinni þeirri þjónustu
við borgarana sem því bæri og að
ríkið virti og tryggði mannréttindi
þegna sinni. Birgit Lindsnæs leggur
áherslu á hagsmuni ríkisvaldsins
af samvinnu við fijáls félagasamtök
og þar með það hlutverk ríkisins
að auðvelda starfsemi þeirra.
Fijálsum félagasamtökum sé því
að vissan hátt a.m.k. á Norðurlönd-
um gert hærra undir höfði en at-
vinnulífinu. Fijáls félagasamtök eru
þar t.d. ekki skráningarskyld, þau
sem flokkast undir góðgerðarstarf-
semi eða sinna samfélagsþjónustu
á einn eða annan hátt greiða ekki
skatta til hins opinbera, og mörg
félagasamtök njóta fjárstuðnings
frá hinu opinbera.
Að lokum er rétt að nefna í örfá-
um orðum þá ályktun sem sam-
þykkt var í lok ráðstefnu Mannrétt-
indaskrifstofunnar. Þar segir m.a.:
„Ýmislegt bendir til þess að skiln-
ingur íslenskra stjórnvalda á eðli
og mikilvægi fijálsra félagasam-
taka sé ekki jafn mikill og í þeim
löndum sem við viljum bera okkur
saman við. Fulltrúar á ráðstefnunni
voru sammála um að brýnt væri
að auka fræðslu um hlutverk
frjálsra félagasamtaka í samfélag-
inu og ræða frekar um samskipti
þeirra og ríkisvaldsins. Markmið
slíkrar umræðu væri að tryggja
sjálfstæði fijálsra félagasamtaka
jafnframt því sem viðurkennd væri
nauðsyn þess að ríkisvaldið styðji
við starf þeirra. Ennfremur væri
nauðsynlegt að huga að því hlut-
verki fijálsra félagasamtaka að
þjálfa fólk í lýðræðislegum vinnu-
brögðum. “
Höfundur er fulltrúi
Jafnréttisráðs í stjórn
Mannréttindaskrifstofu íslands.