Morgunblaðið - 13.07.1996, Síða 20

20 LAUGARDAGUR 13. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Nútímalegar aðferðir við
rannsóknir og útreikn-
inga á eðli snjóflóða
ÞEGAR menn vilja reyna að
skilja umhverfí sitt er nauðsynlegt
að byija á því að skilgreina og
flokka þau fyrirbæri sem við viljum
fást við. Til að skilja eðli og segja
fyrir um atburði eins og snjóflóð
er heppilegt að nota líkön, sem
byggjast á lögmálum eðlisfræðinn-
ar.
Snjóflóðalíkön stjórnast af mörg-
um þáttum (grunnbreytum), sem
fléttast saman í líkingu eða jöfnu,
sem stýrir skriðlengd, stærð ogtíðni
flóðsins á hveijum stað. Hver
grunnbreyta fyrir sig lýtur líkinda-
dreifingu, sem hægt er að nálgast
með aðferðum tölfræðinnar.
Snjóflóð eru að þessu leyti hlið-
stæð mörgum öðrum fyrirbærum.
Hér má t.d. nefna mannvirki sem
verða fyrir áraun af völdum náttúr-
unnar.
Hvernig verður skipu-
lagi best háttað?
Hingað til hafa menn notast að
mestu við staðla þegar mannvirki
eru skipulögð og hönnuð. Notkun
staðla leiðir þó sjaldan til hagkvæm-
ustu niðurstöðu. Þess vegna eru
þeir ófullkomin hjálpartæki við
skipulagningu og hönnun mann-
virkja.
Tölvutækni nútímans hefur gert
kleift að sameina eðlisfræði, iík-
indafræði og tölfræði og hanna
mannvirki á hagkvæmari hátt en
hægt er að gera með hefðbundnum
stöðlum. Við getum því velt eftirfar-
andi spurningu fyrir okkur:
„Er hægt að nota hliðstæðar
aðferðir og þær sem nota má við
hönnun mannvirkja til að skoða
tíðni og stærð snjóflóða?"
Viðunandi áhætta
og mat á henni
Áður en við svörum ofangreindri
spurningu er rétt að skoða eftirfar-
andi atriði. Þjóðfélagið gerir meiri
kröfur til öryggis gegn snjóflóðavá
og öryggis vegna brots á burðar-
virkjum en t.d öryggis í umferð-
inni. Öryggi okkar í umferðinni er
fyrirbæri sem við getum haft áhrif
á og við tökum jafnframt ákvörðun
um að taka þátt í henni, t.d. með
því að aka bifreið. Þetta hefur ver-
ið kölluð virk áhætta. Öðru máli
er taiið gegna um hættuna t.d af
snjóflóðum, þar er fólk algjörlega
varnarlaust ef snjóflóð fellur á
heimili þeirra eða vinnustað. Menn
hafa kallað þetta óvirka áhættu.
Eðlilegt má því telja að gera þá
kröfu að öryggi gagnvart snjó-
flóðavá verði aldrei minna en hin
almenna krafa um öryggi gegn
hruni mannvirkja.
Hermilíkön í stað
hefðbundinna aðferða
Það má fullyrða að hefðbundin
tölfræði bregðist að nokkru leyti
við ákvörðun á mörkum öruggra
og hættulegra svæða með tilliti til
Snjóflóðalíkön stjórnast
af mörgnm þáttum sem
fléttast saman í líkingu
eða jöfnu, segir Björg-
vin Víglundsson, og
þær stýra skriðlengd,
stærð o g tíðni flóðs á
hverjum stað.
snjóflóða. Hægt er að orða þetta
þannig að það er erfitt að segja
nákvæmlega fyrir um tíðni fátíðra
atburða vegna þess að upplýs-
ingarnar sem við höfum um slíka
atburði eru af skornum skammti.
Til þess að fá sem gleggsta mynd
af snjóflóðahættu er því skynsam-
legt að gera hermilíkön sem keyra
má í tölvu. Slík hermilíkön myndu
innihalda allar tölfræðilegar upplýs-
ingar, sem til væru um grunnbreyt-
ur snjólóðalíkana, og hugsanlegra
vamarvirkja. Fyrrgreind hermilíkön
væru svipuð að gerð og þau sem
nota má við hönnun mannvirkja.
Svarið við spurningunni hér að
ofan er því jákvætt.
Það er þó rétt að benda á þá
staðreynd að líkön sem lýsa eiga
rennsli og hegðun snjóflóða eru því
miður ófullkomin enn sem komið er.
Nú hlýtur spurning að vakna um
ISLENSKT MAL
EINS og kallað kemur bréf
um mál sem umsjónarmaður
ætlaði að fjalla um og ærið efni
er til:
„Kæri Gísli!
Undarleg skepna þjóðfélagið
og tvíhöfða að auki, þ.s. menn
eru ýmist „úti í þjóðfélaginu"
að sögn mælenda sem þá eru
væntanlega sjálfír inni í þjóðfé-
laginu.
Eru menn búnir að missa til-
finninguna fyrir málinu? Fólk
ræðir hin margvíslegustu mál,
jafnvel sín á milli án allrar hjálp-
ar þursins þjóðfélags. Að auki
setja þeir, sem mæla til þeirra
sem úti í þjóðfélaginu eru, sig á
háan hest og tala niður til fólks-
ins „innan úr þjóðfélaginu“.
Reymum að kveða tvíhöfða
skepnuna — þjóðfélagið — niður
og öll orð af svipuðum toga, sem
ekkert þýða.
Valeas, floreas, creseas.
Skilríkir menn.“
Umsjónarmaður þakkar Skil-
ríkum mönnum þessa ádrepu og
vildi sjálfur skrifað hafa. Honum
hefur fundist raunalega algengt
að ritstjórar, alþingismenn og
verkalýðsleiðtogar staglist á
tuggunni „úti í þjóðfélaginu“.
Latínan í bréfi Skilríkra
manna er í óskhætti (optativo)
sem er undirgrein í viðtenging-
arhætti (coniunctivo) og felur
þarna í sér ósk um eflingu og
velfarnað hvers konar.
★
í skemmtilegu bréfi frá Sigur-
steini Hersveinssyni í Reykjavík
er með öðru þessi spurning: Er
orðið „sjálfbær" ekki nýtt í mál-
inu?“ (Sjá þátt nr. 853).
Umsjónarmaður fer nokkrar
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
857. þáttur
krókaleiðir til þess að svara
þessari spurningu. í Ensk-
íslenskri orðabók Arnar og
Örlygs stendur: „sustained
yield“... (í skógarhöggi, fiskveið-
um o.þ.u.I.) varanlegur afrakst-
ur sem er í samræmi við end-
urnýjun auðlindarinnar.“ Orðið
sustainable er hins vegar ekki
í bókinni.
Þégar ég kemst í vanda, leita
ég til Baldurs Jónssonar á ís-
lenskri málstöð, og ekki brást
hann fremur en fyrri daginn.
Hann sagði mér það sem hér fer
á eftir í stuttu ágripi:
Árið 1990 var Páll Líndal orð-
inn yfirmaður í nýju ráðuneyti
sem kennt er við umhverfi. Nú
átti hann að semja lög um um-
hverfisvemd og vantaði þá orð
yfir það sem hann sagði að
væri á norsku „bærekraftig" og
ensku ,,sustainable“. Hann leit-
aði til Islenskrar málstöðvar, og
Baldri Jónssyni flaug þá í hug
orðið sjálfbær, en hann hafði
sjálfur gripið til þess orðs í allt
öðru sambandi, sjá Alfræði AB,
Flugið 1966. Þar segir t.d.:
„Vængir hennar [vélarinnar]
munu vera sjálfbærir, hafa
hvorki stoðir né stög til styrkt-
ar.“
Þótt Baldur notaði orðið sjálf-
bær tvisvar í þýðingu sinni, var
það ella bæði fáséð og fáheyrt.
En í Söguköflum af sjálfum
mér segir sr. Matthías Jochums-
son, sjá Orðabók Blöndals:
„Þeir [Vestur-ísl.] kváðust...
áskilja, að ég reyndi að stofna
sjálfbæran söfnuð.“ Slíkur söfn-
uður fær ekki styrki. Lýsingar-
orðið sjálfbær er svo þýtt á
dönsku: „selvstændig, som klar-
er sig ved egen Hjælp.“ Ljóst
er að „bær“ er myndað af þriðju
kennimynd sagnarinnar að
bera, og nægir að vitna í hlið-
stæður eins og þungbær og létt-
bær.
Ekki veit umsjónarmaður
hversu gömul eru orðin susta-
inable og bærekraftig, en gæti
trúað að þau væru fremur ung.
En hverfum til ársins 1990.
Baldur Jónsson spurði Pál Lín-
dal um viðtökur orðsins sjálf-
bær, og svaraði Páll því um-
svifalaust, að það væri komið í
lagafrumvarp. Og þá vitum við
það.
Orðabók Háskólans hefur
ekki eldra dæmi um sjálfbær
en frá sr. Matthíasi, og að svo
stöddu telst hann höfundur orðs-
ins, en Baldur Jónsson hins veg-
ar upphafsmaður þess að taka
það upp um flugvélavængi, og
í umhverfismáli fyrir ensku
sustainable og norsku bære-
kraftig.
★
Áslákur austan kvað:
Við pipar var Kamilla kennd,
heldur kinnþunn og sloppinn á lend,
en guð á alls ráð
og af ást hans og náð
var hún einmana karfugli send.
★
Aðsent:
Fyrirsögn úr blaði: „Skólamir
verða meðvitaðir um þarfír sín-
ar.“ Hvað skyldi þetta merkja?
Og meira af sama vettvangi:
..leikmaður Þórs, er kominn á
fullt að nýju eftir langþráð
meiðsl." Hvar endar þetta?
Umsjónarmaður treystist ekki
til að svara þessum spurningum.
það hversu fljótt megi
koma hermilíkönum
um snjóflóð í gagnið?
Höfundur telur að
hefja megi notkun
sh'kra líkana eftir
u.þ.b. eitt til þijú ár.
Til þess að svo megi
verða þurfa menn áð
gera eftirfarandi ráð-
stafanir:
Að hefjast handa
nú þegar við að safna
tölfræðilegum upplýs-
ingum um allar
grunnbreytur snjó-
flóðalíkana.
Að vinna úr þeim
upplýsingum sem til
eru og að undirbúa úrvinnslu þeirra
gagna sem eiga eftir að safnast.
Að byija sem fyrst á því að hanna
og prófa tölvutæk hermilíkön.
Það er hugsanlegt að nauðsyn-
legt yrði að búa til líkan eða „mód-
el“ af hveijum stað fyrir sig, til
þess að gera tilraunir með snjóflóð
og virkni varnarvirkja. Allar ofan-
greindar aðgerðir gætu orðið kostn-
aðarsamar.
Varnarvirki eða rýming svæða
Þegar hættusvæði eru skoðuð er
um tvennt að velja, annars vegar
að ráða mönnum frá búsetu á svæð-
inu og hins vegar að byggja varnar-
virki. Báðir þessir kostir eru dýrir.
Þess vegna er nauðsynlegt að menn
skoði hlutina vel áður en hafist er
handa. Kostnaðinn við að rýma
„hættusvæðin" er tiltölulega auð-
velt að reikna út. Öðru máli gegnir
um kostnað við byggingu vamar-
virkja. Þau má hanna á mismun-
andi hátt og virkni þeirra er háð
stærð og stefnu flóðsins. Tilraunir
sem gerðar hafa verið við raunveru-
legar aðstæður benda því miður til
þess að veggir eða garðar, sem eiga
að stöðva snjóflóð fyrir ofan byggð,
hafa takmarkaða virkni þegar um
er að ræða mjög stór snjóflóð.
Ef menn vilja fara þá leið að
byggja virki eða garða, sem ættu
að stöðva eða breyta stefnu snjó-
flóða er nauðsynlegt að rannsaka
virkni þeirra sérstaklega með tilliti
til aðstæðna á íslandi.
Skilgreining hættusvæða
Hættan á tjóni vegna snjóflóðs
minnkar að öðru jöfnu eftir því sem
lengra er farið frá upptökum snjó-
flóðs.
Nú er eðlilegt að menn vilji skil-
greina mörk hættusvæða þar sem
tjónlíkindi taka gildi sem talið er
viðunandi. Þessi aðferð er þó erfíð
í framkvæmd, jafnvel
þó að upplýsingar um
grunnbreytur þær sem
eru hluti snjóflóðalík-
ana væru nægilega
rniklar.
Það er nauðsynlegt
að benda á það að töl-
fræðilega jafngildar
nálganir á líkindadreif-
ingu grunnbreytanna
geta auðveldlega gefið
mismunandi líkindi á
tjóni á því svæði, sem
á að skoða. Þetta leið-
ir til þess að lögbind-
ing hættusvæða með
tilliti til nákvæmra lík-
inda þess að snjóflóð
falli er afar hæpin.
Lokaorð
Greinarhöfundur varar menn sér-
staklega við því að ætla sér að leysa
umrætt vandamál á skömmum
tíma. Eðli málsins vegna mun taka
nokkur ár að koma fram með lausn-
ir sem byggjast á raunverulegum
aðstæðum, allt annað er hættuleg
blekking. Eftirlit með snjóflóða-
hættu hlýtur að vera mikilvægt á
næstu árum. Menn komast þó varla
hjá því í framtíðinni að byggja varn-
arvirki eða að ráða mönnum frá
búsetu á svæðum sem nú eru byggð.
Flutningur byggingarsvæða og
gerð varnarvirkja mun kosta mikla
fjármuni. Þess vegna er nauðsyn-
legt að skoða hlutina sem best áður
en hafist er handa.
Margir þeirra sem búa á snjó-
flóðasvæðum óttast að líkur á snjó-
flóðum hafí aukist í ljósi þeirra
hörmulegu atburða sem áttu sér
stað á síðasta ári. Þetta er ekki
rétt. Atburðir af völdum náttúru-
aflanna hafa ekki bein áhrif á fram-
tíðina. Það er vel hugsanlegt að
tuttugu ár líði þar til næsta hættu-
lega snjóflóð komi. Á sama hátt er
ekki hægt að útiloka að slíkt snjó-
flóð komi nú á þessu ári.
Greinarhöfundur bendir á að þau
mistök hafa verið gerð að byggja
allt of frjálslega á snjóflóðasvæðum.
Ef leiðrétta á þau mistök er nauð-
synlegt að taka fullt tillit til eðlis-
fræði og tölfræði snjóflóða. Lög og
reglugerðir um snjóflóðavarnir sem
ganga á skjön við þessa þætti eru
einfaldlega verri en engin. Greinar-
höfundar vonar að þessi grein muni
auka skilning manna á eðli snjó-
flóða og þeim mikla vanda sem við
er að glíma.
Höfundur er verkfræðingur.
Björgvin
Víglundsson
v'IB | | //
| j I 1_ i
1 § 'nP '1 S'XE&’Sk
H 1 VtjnHMESjBL-
KRISTJÁN Tryggvi Högnason heilbrigðisfulltrúi ásamt Jónasi
Hvannberg hótelstjóra, Magnúsi Héðinssyni og Ragnari Wess-
man, yfirmatreiðslumanni á Hótel Sögxi, þegar viðurkenningar-
skjaldið var afhent.
Hótel Saga fær viðurkenn-
ingu Heilbrigðiseftirlitsins
HEILBRIGÐISEFTIRLIT Reykja-
víkur hefur veitt Hótel Sögu viður-
kenningu fyrir að hafa komið á
GÁMES-kerfi við innra eftirlit með
matvælavinnslu og matreiðslu hót-
elsins en Hótel Saga er fyrsta ís-
ienska hótelið í veitingarekstri sem
öðlast þessa viðurkenningu.
í fréttatilkynningu segir: „GÁ-
MES- kerfinu er ætlað að tryggja
að öllum heilbrigðisþáttum í fram-
leiðslu matvæla sé fullnægt og hefur
Hótel Saga starfað samkvæmt þess-
um reglum frá miðjum desember
1995,
GÁMES tekur á öllum þáttum
matvælaframleiðslunnar, allt frá
móttöku á vöru frá birgjum, for-
vinnslu, geymslu matvæla, mat-
reiðslu og þar til kemur að veitingum
á disk gestsins.
Ráðgjafi i uppsetningu á GÁMES
var Hákon Jóhannesson, matvæla-
fræðingur hjá Matvælatækni.