Morgunblaðið - 23.07.1996, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 23. JÚLÍ 1996 35
MINNINGAR
Frá uppsetningu Þjóðleikhússins á Stundarfriði eftir Guðmund Steinsson.
listamanninn til dáða þótt ljóst sé
að ekki verði allar ferðir til fjár. Það
er þó meira um vert að þetta kvöld
urðum við Guðmundur vinir og þá
vináttu hefur aldrei borið skugga á
síðan og þótt nú hafi svo farið að
skapanornirnar hafi leitt Guðmund
á vit heimsins sem við hvorki skynj-
um eða skiljum hafa ekki veiga-
mestu böndin slitnað; mynd Guð-
mundar, rödd hans og hlýr faðmur
eru ljóslifandi og deyja ekki.
í viðureigninni við harðneskju
heimsins berum við öll okkar vopn.
Guðmundur bar beittasta vopnið sem
var honum í senn sverð og skjöldur.
Hann hafði sannfæringuna að vopni.
Maður sem á sannfæringu og hug-
sjón er óvinnandi vígi. Hann veit
alltaf hvert stefna skai og honum
er alltaf ljóst markmið ferðarinnar.
Slíkur maður var Guðmundur. Ferð-
ir hans urðu margar og sumar yfir
torleiði, en þær voru allar farnar til
að greiða götu hins góða, listinni og
lífinu. Sannfæringu sína eignaðist
Guðmundur ungur og hún fylgdi
honum í dauðann.
Guðmundur var hamingjumaður
og bar margt til þess. Hann átti eig-
inkonu sem studdi hann til dáða og
skildi hann allra manna best og
ætlunarverk hans, besti vinur og
ráðgjafi í senn. Börnunum þeirra
unni hann eins og lífinu.
Guðmundur tók veikindum sínum
af karlmennsku og æðruleysi og
kvaddi lífið sáttur. Til þess að deyja
sáttur þarf maðurinn að lifa vel.
Guðmundur sá marga sína drauma
rætast og átti margar hamingju-
stundir. Hann lagði aldrei stein í
götu nokkurs manns og sú öfund
og illgirni, sem stundum hefur orðið
fylgifiskur listanna, fór hjá garði
Guðmundar og knúði þár aldrei dyra.
Verkin lifa þótt maðurinn deyi.
Verk Guðmundar eru merkur kafli
í ungri sögu leikbókmennta á Is-
landi. Það var ekki árennilegt á sín-
um tíma að reyna að brjóta gulnað
blað í leikritun hér á landi. Til þess
hafði Guðmundur bæði sannfæringu
og kjark og það færði honum sigr-
ana sem hann vann. Af slíkum manni
má margt læra.
Á kveðjustund ætlum við Jóhanna
að láta þakklæti fyrir svo verðmæt
kynni verða hryggðinni yfirsterkari.
Þórður Helgason.
Ég sé hann fyrir mér. Hann kem-
ur fyrir sem lágvaxnari en hann
raunverulega var, af því hann var
smáger og fínlegur. Andlitið var
óvenju frítt og drengjalegt, þannig
að manni fannst hann ævinlega
yngri en hann raunverulega var.
Svipurinn var hreinn og heiður, en
bros lék ekki bara um varir heldur
leyndist stundum í augum og augna-
krókum. Þá var hann hýr og smá-
kíminn. Annars var hann oft alvar-
legur í bragði, en alvöru hans fylgdi
hógværð og ekki var hann fram-
hleypinn í viðræðum. En mér er
minnisstætt eitt sinn er hann sat
fyrir svörum daginn eftir sýningu á
Stundarfriði á listahátíð úti í heimi,
hversu bersýnilegt var, að sú hóg-
værð sem einkenndi hann, stafaði
hvorki af skap- né skoðanaleysi, og
vissi ég það nú reyndar fyrir. En
mér þótti vænt um hve hinir heims-
vönu og jafnvel lífsleiðu gagnrýn-
endur, sem þar beindu spjótum sín-
um að Guðmundi, dáðust að því
hversu svör hans voru yfirveguð og
vel grunduð.
Á bakvið verk Guðmundar býr
nefnilega merkileg heimspeki og-
merkileg greining á nútímanum. Ef
leikskáldskap væri skipað jafnt til
borðs með Ijóðum og lausamáli,
væru bókmenntafræðingar fyrir
löngu búnir að gera verðug skil því
framlagi Guðmundar til skilnings á
samtímanum, eins og hann speglast
í verkum hans. En það er staðreynd,
að leikskáldskapur og barnabók-
menntir eru settar skör lægra en
skáldsagnagerð og ljóðasmíð hér á
landi og þarf ekki að lesa margar
yfirlitsgreinar um bókmenntir okkar
á þeim tíma, sem Guðmundur lagði
sitt af mörkum, til að sannfærast
um það. Staðreynd er þó að leikverk
hans hafa borið nafn íslands víðar
um lönd en margt af því, sem meira
er hampað. Nú er það auðvitað eng-
inn endanlegur mælikvarði á ágæti
íslenskra ritverka, að þeim sé sinnt
á Norðurlöndum, meginlandi Evr-
ópu, Bretlandi, Póllandi, Eystrasalt-
slöndunum og jafnvel Japan, eins
og átti sér stað og á sér enn stað
um leikrit Guðmundar. En vel má
þó minna á þá landvinninga, sem
annað íslenskt leikskáld vann fyrr á
öldinni. Þegar verk Jóhanns Sigur-
jónssonar voru sýnd víða um Evrópu
á öðrum áratug aldarinnar, gerðu
íslenskar bókmenntir í fyrsta skipti
vart við sig utan landsteinanna síðan
á dögum Islendingasagna og Eddu-
kvæða. Fyrir þjóð, sem var að endur-
greina öll sín hugtök og sýna sjálfri
sér og öðrum að hér byggi siðmennt-
uð þroskuð sjálfstæð menningarþjóð,
skiptu afrek Jóhanns Siguijónssonar
máli, bæði út á við og inn á við.
Enginn er eyland, þegar allt kemur
til alls.
Síðan hefur auðvitað mikið vatn
runnið til sjávar og við borið gæfu
til að eignast umtalsverð sagna- og
ljóðskáld, sem vakið hafa óskipta
athygli utanlands sem innan. En það
er líka gaman að vita til þess, að
sú vakning í leikritun okkar, sem
varð á seinni helmingi aldarinnar,
er þar hlutgeng. Þar eiga allnokkur
hæf leikskáld hlut að máli. En það
er staðreynd, að verk Guðmundar
hafa gert víðreistast allra þeirra
verka.
Því að hann hitti nefnilega á tón-
inn. Forsetaefnið kom fyrst, og sýn-
ing Benedikts Árnasonar á því verki
í Þjóðleikhúsinu 1964 varð ein af
þeim sýningum, sem vöndu okkur
af að ætla leikhúsinu of natúralíska
framsetningu á spegilmynd lífsins.
Síðan komu nokkrar pólitískar alleg-
óríur hjá Grímu en sá ritháttur fékk
sitt fullkomnasta form í Lúkasi, sem
Þjóðleikhúsið sýndi 1975 í leikstjórn
Stefáns Baldurssonar. Rittækni fár-
ánleikastefnunnar var þar nýtt af
þeirri leikni, að örlög gömlu hjón-
anna og yfirgangur gests þeirra urðu
átakanlegur smáheimur hins póli-
tíska veruleika, og þarf engan að
undra þó að langkúgaðar smáþjóðir
við Eystrasalt hafi tekið ástfóstri við
það verk. í kjölfar þessa „kammer-
verks“ náði svo Guðmundur með
boðskap sinn til stærri áhorfenda-
hóps, „sló í gegn“ eins og það heitir
á leikhúsmáli, með verkum eins og
„Sólarferð" í leikstjórn Brynju Bene-
diktsdóttur og „Stundarfriði" í leik-
stjórn Stefáns Baldurssonar. í báð-
um verkunum er firring nútíma-
mannsins meginþema, hlaup hans í
vindinn eftir svokölluðum lífsgæðum
og samfélagsáliti, sem stillt er upp
sem andstæðu mannúðar, hlýju og
skilnings. Báðar þessar sýningar
hittu í mark og gengu lengi; einkum
varð Stundarfriðarsýningin minnis-
stæð sem einn af tindum í íslenskri
leiksköpun á seinni árum. Hún fór
og víða við góðan orðstír, til Norður-
landa og á leiklistarhátíðir á megin-
landinu og í kjölfar þess var leikur-
inn sýndur í ýmsum löndum af þar-
lendum listamönnum. Sá sem hér
heldur á penna sá eina þessara sýn-
inga, í Ósló, og getur ekki látið und-
ir höfuð leggjast að tíunda hér,
hversu honum þótti íslenska leiklist-
arfólkið ná miklu betri tökum á efni
leiksins. Stílsmátinn er nefnilega
orðinn allsérstakur, - samtölin orðin
eins konar and-samtöl, þar sem
vanahugsunin hefur gengið af ftjórri
hugsun dauðri og valdið yfir tung-
unni til að tjá tilfinningar sínar er
þorrið. Á slíkan leiktexta kemur
hefðbundin bókmenntagreining að
hálfu gagni; kannski er hér komin
skýring á því, hvers vegna bók-
menntamenn vanrækja að fjalla um
leikritun.
Síðan kom Garðveislan, marg-
slungið og sérstætt verk, sem ekki
höfðaði jafn óskipt til leikhúsgesta
þrátt fyrir ágæta sýningu Maríu
Kristjánsdóttur. Síðustu leikrit Guð-
mundar eru svo Brúðarmyndin og
Stakkaskipti, þar sem þekkt þemu
fá ný tilbrigði. Af þeim leikjum Guð-
mundar, sem ekki hafa verið flutt
fram til sigurs í Þjóðleikhúsinu lang-
ar mig sérstaklega að minnast á
Skírn, sem ég hef alltaf trúað að
myndi taka sig vel út í sjónvarpi;
þar er komið enn eitt tilbrigðið um
það, hversu ósýnt okkur venjulegum
manneskjum er um að fóta okkur í
þessum flókna nútímaheimi.
Skerfur Guðmundar Steinssonar
til íslenskrar leikmenningar er því
býsna stór og full ástæða að leiðar-
lokum til að halda honum á lofti og
rækta áfram. Það er eitt af óhægind-
um þess að búa í litlu samfélagi, að
leikverk fá allt of sjaldan tækifæri
til að spreyta sig við nýja áhorfend-
ur í nýrri túlkun, nýjar kynslóðir
með ný viðhorf. Þá má heimurinn
mikið breytast, ef sjónleikir Guð-
mundar Steinssonar halda ekki
áfram að eiga erindi við áhorfendur
sína til að minna á þá mennsku, sem
við verðum að halda dauðahaldi í,
ef við eigum að lifa af.
Það var gæfa Guðmundar Steins-
sonar í einkalífi að eiga að lífsföru-
naut eina mikilhæfustu leikkonu
okkar, Kristbjörgu Kjeld. Þarf ekki
að fara í grafgötur um þá gagn-
kvætriu örvun, sent í samlífi þeirra
fólst. Henni, Þórunni dóttur þeirra
og fiölskyldunni allri eru færðar inni-
legar santúðarkveðjur.
Blessuð sé minning Guðmundar
Steinssonar.
Sveinn Einarsson.
Fréttin um fráfall Guðmundar
Steinssonar, sem barst mér til
Kaupmannahafnat' á þriðjudags-
kvöld, varð þungt áfall, þó lengi
hefði verið tvísýnt um hvert stefndi.
Banvænt mein sitt hafði hann borið
af svo einstakri hugarró og æðru-
leysi, að vinir hans gerðu sér í
lengstu lög von um að hann fengi
storkað örlögunum. Það hefði verið
í stíl við allan hans æviferil.
Við Guðmundur kynntumst
snemma árs 1953, þegar við unnum
á Keflavíkurflugvelli. Með okkur
tókst frá öndverðu náin vinátta sem
ekki bar skugga á síðan. Ég fylgd-
ist af áhuga og nokkurri öfund með
samningu fyrstu skáldsögunnar
sem hann gaf út. Hún bar titilinn
„Síld“ og kom út undir höfundar-
nafninu Guðmundur J. Gíslason.
Síðan kenndi hann sig við Stein afa
sinn. Guðmundur átti óbeinan þátt
í að ég ílentist í New York á árun-
um 1953-1956.
Þegar ég kom heim frá námi var
þráðuriiin tekinn upp aftur. Áttum
við margar ógleymanlegar sam-
verustundir næstu árin og þá einatt
í kompaníi við Matthías Johannes-
sen sem mjög lífgaði upp á sam-
vistirnar. Guðmundur vann að nýrri
skáldsögu sem hann gaf heitið
„Maríumyndin" og fékk mjög góðar
viðtökur þegar hún kom út árið
1959.
Eftir útkomu hennar snéri hann
við blaðinu og helgaði sig leikritun
þaðan í frá. Hann var ásamt konu
sinni, Kristbjörgu Kjeld, aðalhvata-
maður að stofnun Leikfélagsins
Grímu sem hélt uppi framsæknu
og fjörmiklu leiklistarstarfi á önd-
verðum sjöunda áratug og braut
blað í íslenskri leiklistarsögu. Nokk-
ur af verkum Guðmundar voru fyrst
sýnd af Grímu, en fyrst verka hans
á sviði Þjóðleikhússins var „For-
setaefnið". Síðan hafa rnörg af
verkum hans verið sýnd í Þjóðleik-
húsinu, meðal þeirra „Stundarfrið-
ur“ og „Sólarferð", sem bæði urðu
feikivinsæl. Meðal annarra verka
hans má nefna „Lúkas“, „Garð-
veislu“ og „Stakkaskipti“.
Ég hef því miður ekki við hönd-
ina heimildir um þau verk Guð-
mundar sem sýnd hafa verið á ís-
lenskum leiksviðum, en þau eru
bæði mörg og hafa víða farið. Auk
þess hafa fjölmörg verka hans ver-
ið sýnd á erlendum leiksviðum,
bæði verk sem kunn eru á íslandi
og verk sem aldrei hafa komið fyr-
ir sjónir Islendinga. Má hiklaust slá
því föstu að Guðmundur Steinsson
sé sá íslenskra leikskálda fyrr og
síðar sem víðast hefur gert garðinn
frægan, og væri verðugt viðfangs-
efni fræðimanna að kanna feril
verka hans og viðtökur þeirra er-
lendis.
En það er ekki rithöfundurinn
Guðmundur Steinsson sem ég vil
fyrst og fremst minnast að leiðar-
lokum, heldur maðurinn og vinur-
inn. Guðntundur var einn hinna
hógværu og hljóðlátu í landinu,
maður sem einbeittur fór sína mörk-
uðu leið og lét vinsældir eða bumbu-
slátt aldrei trufla sig frá því sem
hann hafði sett sér að gera. Hann
var með eindæmum vinnusamur og
vandvirkur, samdi einatt yfir 20
drög að hverju verki. Persónulega
var hann hlédægur, en ákaflega
hlýr í viðmóti, laus við hverskyns
pjatt og snobb, heilsteyptur og for-
dómalaus, höfðingi heim að sækja
og einstaklega áhugasamur um allt
sem snerti mannleg kjör.
í Kristbjörgu Kjeld fann Guð-
mundur skilningsríkan, áhugasant-
an og samhentan lífsförunaut. Þau
hjónin ættleiddu stúlkubarn frá
Suður-Amríku, Þórunni, sem nú er
fulltíða og færði þeim dótturson.
Þau ólu einnig upp son Kristbjarg-
ar, Jens.
Við Sigríður færum Kristbjörgu,
Jens, Þórunni og syni hennar okkar
innilegustu samúðarkveðjur við
þessi dapurlegu vatnaskil. Megi
minningin um góðan dreng verða
þeim öllum hughreysting í sárum
harmi.
Allerod, 18. júlí 1996.
Sigurður A. Magnússon.
Þegar við Guðmundur Steinsson
og Sigurður A. Magnússon hittumst
síðast allir, það var föstudaginn 24.
nóvember sl., mátti ljóst vera að við
SAM höfum ekki náð þeim þroska
mikillar reynslu sem Guðmundur vin-
ur okkar gat státað af; erum enn að
veltast í jarðbundnum hrellingum lík-
amans og höfum ekki losnað við neitt
sem er þessa heims, hvorki kvíða né
áhyggjur né aðrar kenndir sem
manninum fylgja. En Guðmundur
vinur okkar var að breytast í þessa
heims eilífðarveru með ótrúlega
þroskuðu viðhorfi vegna óvæntrar,
hastarlegrar reynslu. Hann hafði að
vísu ávallt verið í góðu jafnvægi en
átt sína eigingirni eins og við hin.
En eftir þessa sjúkdómsreynslu sagð-
ist hann vera gjörsamlega laus við
hana og þá einnig alla öfund og af-
brýðisemi, mannjöfnuð og samanburð
sem verkar æsandi á tilfmningalífið
og setur fólk úr jafnvægi.
Guðmundur hafði ávallt mikla
löngun til að fara norður á Horn-
strandir og lét það eftir sér í hitteð-
fyrra, að ég held. Þá fór hann í þrett- >
án daga ferðalag með Ferðafélagi
íslands og naut þess til hins ýtrasta.
Það reyndi á kraftana og hann fann
að hann átti þrek sem hann þekkti
ekki áður og svo þessa samsömun
við náttúruna sem er annarri reynslu
bæði mikilvægari og dýrmætari. Guð-
mundur stóð sig eins og hetja í Horn-
strandaferðinni og taldi hana nauð-
synlegan undirbúning undir þá miklu
baráttu sem framundan var; að hann
hafi getað tekið áfallinu af karlmann-
legri rósemi vegna þessarar reynslu;
eða öllu heldur ekki sízt vegna henn-
ar. Hann var í fullkomnu jafnvægi
og gat miðlað okkur gömlum vinum
sínum af dýrmætri upplifun sem hann
þekkti ekki áður og vissi raunar ekki
að væri til. Ég sagði við þessa gömlu
vini mína, Þetta minnir mig á setn-
ingu í Nýja testamentinu sem séra
Bjarni lagði áherzlu á við okkur ferm-
ingarbörnin sín: að íklæðast krafti
af hæðuni. Guðmundur Steinsson
taldi að vel mætti segja að hann
haft íklæðzt krafti af hæðum.
Við rifjuðum upp ýmislegt sem
við áttum sameiginlegt frá þeim tíma
þegar við vorum ung, upprennandi
skáld í jafnómótaðri borg. En Guð-
mundur nefndi sérstaklega að nú
hefði hann meiri unun af því að
ganga fjöruna á Eyrarbakka en áður
og þangað sækti hann og yndi sér
vel og án þess þurfa að flýta sér
suður. En áður kvaðst hann hafa
verið fyrir austan eins og fló á skinni;
eða kría á steini. Nú færðist yfir
hann kyrrð og rósemi í fjörunni á
Eyrarbakka og eitthvert jafnvægi
sem hann hefði ekki þekkt áður, en
væri að öllum líkindum í einhveijum
tengslum við eilífðina. Og hann fór
að minnast þess þegar við gengum
þrír saman um þessa sömu fjöru upp
úr miðri öldinni, í fylgd með Guð-
mundi vini okkar Daníelssyni, og það
var eftirminnileg reynsla - og það
var þá sem þú ortir um bóluþangið,
bætti hann við brosandi.
Það var gott að þekkja Guðmund'
Steinsson. Hann var einlægur maður
og heill í vináttu sinni. Og hann var
stór andspænis dauðanum.
Matthías Johannessen
• Fleirí minningargreinar
tint Guónmnd Steinsson bíöa
birtingar og munu birtast
íblaöinu næstu daga.