Morgunblaðið - 15.09.1996, Qupperneq 6

6 SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Upplýsingar úr skjalasöfnum benda til að svissneskir bankar geymi enn gull frá stríðsárunum
Hvað varð
umgull
gyðinga
og nazista?
BAKSVIÐ
Svissneskir bankar hafa að undanförnu
sætt gagnrýni fyrir að sitja á gulli, sem
rataði inn í bankana á valdatíma þýzkra
nazista. Erfítt hefur reynzt að hafa uppi
á þessu gulli, en eins og Auðunn Arnórs-
son komst að, kann það að breytast.
AVALDATÍMA nazista í
Þýzkalandi komu ófáir
efnaðra gyðinga frá hin-
um ýmsu Evrópulöndum
hluta auðæfa sinna í öruggt skjól
hjá bönkum í Sviss. Margir þessara
gyðinga urðu fórnarlömb helfarar-
innar. Að stríðinu loknu ráku erf-
ingjar fómarlambanna sig á, að
svissnesku bankarnir veittu fé
hinna látnu svo öruggt skjól, að
þeim hefur alla tíð síðan ekki reynzt
mögulegt að nálgast það.
Hálfri öld eftir lok seinni heims-
styrjaldarinnar eygir nú fjöldi þess-
ara erfíngja von um að fínna eitt-
hvað af kyrfílega geymdum auði
horfínna ættingja, sem ekkert hefur
spurzt til í áratugi.
Kemur þar tvennt til. Þegar
fimmtíu ár voru liðin frá stríðslok-
um var leynd lyft af skjölum Banda-
ríkjastjómar, sem m.a. geyma upp-
lýsingar um eftirlit bandamanna
með starfsemi svissneskra banka á
stríðsárunum og hvað varð um svo-
kallað nazistagull - illa fengið gull,
sem Þjóðveijar komu fyrir í Sviss
á valdatíma nazista. Þessar upplýs-
ingar hafa nú, í höndum forsvars-
manna alþjóðasamtaka ------------
gyðinga, orðið til þess að
setja mikinn þrýsting á
stjórnendur svissnesku
bankanna, að gera hreint
fyrir sínum dymm. Hins
vegar gætir nú aukins —
innri þrýstings - þessa dagana er
nýtt lagafrumvarp til umfjöllunar í
svissneska þinginu, sem þvingað
gæti bankana til að breyta starfs-
háttum sínum, en þeir eru tregir
til slíkra breytinga, eins og kunnugt
er. Þeir hafa staðið strangan vörð
um bankaleyndina, sem hefur gert
leit að „týndum" reikningum mjög
torsótta.
Þessar kringumstæður hafa
komið af stað opinberri umræðu
um hlutverk Sviss sem fjármála-
þjónustulands á stríðsárunum, en
það er saga sem vart hefur verið
sinnt fram að þessu.
Hið hlutlausá Sviss var eina ná-
grannaland Þriðja ríkisins, sem
naut griða fyrir hersveitum Hitlers.
Á sama tíma og þúsundum gyðinga
og annarra flóttamanna var vísað
brott frá landamærum Sviss, oft í
opinn dauðann, áttu fyrst og fremst
bankar landsins í ábatasömum við-
skiptum. Svissneski frankinn var
auk Bandaríkjadais eini gjaldmiðill-
inn, sem á stríðsárunum var gjald-
gengur hvar sem er í heiminum.
Hið alþjóðlega gjaldgengi frank-
ans gagnaðist einnig nazistum.
Annaðhvort þurftu Þjóðverjar
nauðsynlega á frönkum að halda
til að greiða fyrir hergögn frá hlut-
lausum löndum; í löndum eins og
Argentínu, Spáni og Tyrklandi
kærði sig enginn um ríkismörk, eða
þeir skiptu illa fengnu gulli í franka
og auðguðust á því.
Afdrif nazistagulls
Ýmsar sögur hafa gengið um
afdrif þessa „nazistagulls" - gulls
og dýrgripa sem nazist-
ar sönkuðu að sér frá
bönkum, fyrirtækjum
og einstaklingum í síðari
heimsstyijöldinni og
fluttu í svissneska
banka.
Brezka utanríkisráðuneytið birti
sl. þriðjudag skýrslu um niðurstöðu
leitar að brezkum skjölum um naz-
istagullið. Þar kom fram að áætlað
hefði verið að nazistagull fyrir 500
milljónir bandaríkjadala hefði enn
verið í svissneskum bönkum eftir
lok stríðsins og verðmæti þess væri
um 480 milljarðar króna að núvirði.
Þótt Svisslendingar hafí veitt
hluta þessara fjármuna til aðstoðar
flóttafólki og uppbyggingar í Evr-
Hundruð millj-
arða í nazista-
gulli sagt enn
í Sviss
ÞING Svisslendinga í Bern fjallar í lok þessa mánaðar um frum-
varp til laga um „sögulega og lagalega rannsókn á afdrifum
fjármuna þeirra, sem lentu í Sviss á valdatíma nazista".
SVISS-
NESKI
seðlabank-
inn keypti
mikið magn
gulls af
nazista-
stjórninni.
ópu eftir stríðið er talið að stór hluti
nazistagullsins sé enn í svissnesk-'
um bönkum. Malcolm Rifkind, ut-
anríkisráðherra Bretlands, hyggst
leggja mikla áherzlu á að fá þetta
mál á hreint þegar hann ræðir við
ráðamenn í Sviss á næstu dögum.
Leit hófst að gögnum um naz-
istagullið í skjalasafni brezka ríkis-
ins fyrir sex vikum, eftir að greint
var frá bandariskum skjölum þar
sem fram kom að bandamenn hefðu
vitað að gífurlegt magn af gulli
hefði verið flutt í svissneska banka
m.a. til að fjármagna stríðsrekstur
þýzkra nazista.
í brezku skjölunum kom enn-
fremur fram að Svisslendingar
sömdu árið 1946 um að afhenda
Bandaríkjamönnum, Bretum og
Frökkum gull fyrir 60 milljónir
dala, eða 46 milljarða króna að
núvirði. Gullinu hefði að mestu ver-
ið skilað til landa, sem gerðu til-
kall til þess, en hluta þess hefur
enn ekki verið ráðstafað og er í
vörslu Englandsbanka.
Áætlað er að Þjóðveijar hafí sto|-
ið gulli fyrir 550 milljónir dala úr
ríkisbönkum hemumdra landa,
t.a.m. Belgíu, Hollands og Ung-
veijalands.
Seðlabanki Sviss segist hafa
verið „auðtrúa"
Á föstudag gaf svissneski seðla-
bankinn út yfírlýsingu þess efnis,
að hann hefði verið auðtrúa í við-
skiptum sinum við Þjóðveija á
valdatíma nazista. Talsmenn bank-
ans tóku fram, að sams konar yfír-
lýsing hefði verið gefín út árið
1985, en hún væri nú endurtekin
af tilefni nýjustu ummæla um þetta
efni.
Yfíriýsingin byggir á niðurstöð-
um rannsóknar, sem bankinn lét
gera árið 1985. í henni segir, að
bankinn hafi hagað viðskiptum sín-
um á stríðsárunum án nokkurs til-
lits til stjórnmálaástandsins og
keypt gull af þýzka seðlabankan-
um, Reichsbank, fyrir 1,2 milljarða
svissneskra franka. Bandamenn
beindu þeim upplýsingum til Sviss-
lendinga á meðan á stríðinu stóð,
að Þjóðveijar stælu gulli í stórum
stíl í hernumdum löndum, en þessar
upplýsingar höfðu engin áhrif á
viðskiptahætti svissneskra banka-
manna.
Samið um rannsóknarnefnd
í maí sl. samdi samband sviss-
neskra bankamanna við leiðtoga
alþjóðasamtaka gyðinga um að
koma á fót sameiginlegri nefnd,
sem hefði það hlutverk að leita að
meira en 700 „týndum" reikningum
í eigu gyðinga, sem voru drepnir í
útrýmingarherferð nazista.
Þungavigt umræddrar nefndar
sést auðveldlega af nöfnum með-
lima hennar. Um miðjan ágúst
stýrði Paul Volcker, fyrrum seðla-
bankastjóri Bandaríkjanna, fyrsta
fundi nefndarinnar. Á undan fundi
þessum voru gengnar margra
mánaða deilur. Þar sem svissnesku
bankamennirnir vildu ekki gefa
millimetra eftir ótilneyddir, misstu
Bandaríkjamennirnir þolinmæð-
ina. Hin áhrifamikla bankamála-
nefnd öldungadeildar
Bandaríkjaþings tók
málið fyrir og sú rann-
sókn stefndi í að verða
orðstírsskemmandi rétt-
arhöld yfír svissneska
bankakerfinu.
Skæðasti gagnrýnandinn reynd-
ist vera - svissnesku bankamönn-
unum til skelfingar - formaður
þingnefndarinnar, Alfonse
D’Amato, öldungadeildarþingmað-
ur frá New York, stærsta fjár-
magnsmarkaði heims. Hinn fyrir-
ferðarmikli repúblikani - sem vill
að líkindum gera hinu sterka gyð-
ingasamfélagi New York til geðs
þegar forsetakosningar eru á
næsta leiti - hótaði svissneskum
bönkum þvingunaraðgerðum. Þar
sem og neikvætt umtal hefur sjald-
an orðið bankaviðskiptum til fram-
dráttar, létu svissnesku banka-
mennimir undan og lýstu sig reiðu-
búna að uppfylla þær kröfur sem
hinir bandarísku nefndarmenn
gerðu um samstarfsþýðni bank-
anna.
Á sama tíma eru ný lög í undir-
búningi í þinginu í Bern, sem sér-
staklega varða „hina sögulegu og
lagalegu rannsókn á afdrifum fjár-
muna þeirra, sem lentu í Sviss á
valdatíma nazista," eins og segir í
heiti lagafrumvarpsins. Frumvarpið
kemur til fyrstu umfjöllunar á þing-
inu í lok þessa mánaðar. Alls óvíst
er hvort það verður samþykkt, en
ef til þess kæmi yrði óháðum hópi
sérfræðinga úr röðum sagnfræð-
inga, lögfræðinga og úr fjármála-
heiminum fengin umtalsverð völd.
Hópurinn fengi t.d. óhindraðan að-
gang að leyniskjölum.
En jafnvel þótt lögin yrðu sam-
þykkt, tæki mánuði að hrinda
ákvæðum laganna í framkvæmd.
Umræddur hópur gæti í fyrsta lagi
hafíð verk sitt nk. vor.
Bankamenn bregðast við
Reyndar er nokkuð síðan sam-
band svissneskra bankamanna kom
á fót skrifstofu, þangað sem allir
þeir geta leitað, sem óska eftir að
leit verði gerð að „týndum" banka-
reikningi. Hingað til hefur sjaldnast,
nokkuð komið út úr slíkri leit. Á
þessu ári hafa skrifstofunni borizt
2.200 leitarbeiðnir.
Frá stríðslokum hefur samband
svissnesku bankanna þrisvar gert
átak til að hafa uppi á „munaðar-
lausum" reikningum og bankahólf-
um. í febrúar sl. var kynnt niður-
staða könnunar, sem sambandið
hafði þrýst á bankana að gera í
fyrra. Hjá samtals 50 bönkum fund-
ust 775 reikningar, sem ekki hafði
verið snert við frá 8. maí 1945.
Heildarverðmæti fjármunanna á
þessum reikningum var 38,74 millj-
ónir franka, um 2,1 milljarður
króna.
Bankarnir voru fljótir að taka
fram, að stofnendur þessara reikn-
inga væru fjarri því eingöngu fórn-
arlömb helfararinnar. Þeir vonuðu,
að með þessu tækist þeim að frið-
þægja þá sem þrýstu á um að þeir
gerðu hreint fyrir sínum dyrum og
upplýstu í eitt skipti fyrir öll um
þá „munaðarlausu" reikninga sem
bankarnir hefðu að geyma. En þar
misreiknuðu þeir sig. Vantrúuð
sendu samtök gyðinga og fleiri
aðilar inn fyrirspumir um það,
hvernig á því standi, að þeim mun
lengra sem líði frá stríðslokum skili
kannanir af þessu tagi
meiri árangri.
Fram að lokum
fimmta áratugarins
höfðu aðeins fáein
hundruð þúsund franka
komið í leitirnar og í
skipulagðri leit, sem framkvæmd
var samkvæmt lagaskipun árið
1962, komu 9,5 milljónir í Ijós. En
þessi upphæð er aðeins fjórðungur
þeirrar, sem nú fannst.
Það má því búast við, að sviss-
neskir bankamenn neyðist til að
gera betur, áður en gagnrýni á
vinnubrögð þeirra hljóðnar.
Heimildir: Die Zeit, The Daily Te-
legraph, Reuter.
775 „munað-
arlausir“
reikningar
fundusf
Gerír vist á dagheimilum
bömin ódæl o g erfið?
London. The Daily Telegraph.
Múmía til
sölu
FORNMUNASALI í Bandaríkj-
unum hefur komið af stað alþjóð-
legu deilumáli með því að bjóða
þessa 3000 ára gömíu egypsku
múmíu til kaups í fornmuna-
verzlun sinni í bænum Wiscasset
í Maine-ríki. Múmían er eign
fornmunasalans, Terry Lewis,
en hann hefur sett upp 20.000
dali fyrir hana.
Egypsk stjórnvöld eru að
kanna menningarlegt verðmæti
múmíunnar, og hvort henni hafi
verið smyglað til Bandaríkjanna.
UNGBÖRN, sem látin eru dvelja á
dagheimilum í sjö eða átta klukku-
stundir á dag fyrir ársafmælið er
hætt við að verða ódæl. Þetta full-
yrti ítalskur sálfræðingur, sem
kynnti niðurstöður rannsókna sinna
á þessu sviði á ársþingi brezkra sál-
fræðinga í Oxford sl. fímmtudag.
Samkvæmt niðurstöðum sálfræð-
ingsins, prófessor Dario Varin frá
Mílanó, er það fjarri því, að börnin
læri á þessum unga aldri á dagheimil-
unum að umgangast aðra á upp-
byggilegan hátt, og þessi böm séu
í flestum tilvikum erfið í uppeldi
heima hjá foreldrum sínum til sex
ára aldurs.
Prófessor Varin bar saman 36
böm, 14 mánaða að meðalaldri, sem
send vom á dagheimili við fleiri en
50 börn, sem sinnt var heima. Hann
varð ekki var við neinn mun á báðum
hópunum hvað varðar árásargimi
eða félagslega hæfni. En dagheimils-
bömin stóðu sig verr í því að virða
rétt annarra barna á leikskólanum,
og vom líklegri til að vera ódæl heima
hjá sér upp að sex ára aldri. Hann
segir það geta spillt sambandi barn-
anna við foreldra sína, að hafa þau
lengi í hópmeðönnun á ungbarna-
aldri, sem tefji andlegan þroska
þeirra.
Sérfræðingar í þroska ungbarna á
þinginu í Oxford sögðu niðurstöður
þessar athyglisverðar, en þær stön-
guðust á við niðurstöður sambæri-
legrá kannana frá Svíþjóð og Banda-
ríkjunum.