Morgunblaðið - 15.09.1996, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 15. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Kristinn
KLAUS Erlendur Kroner kom til íslands með foreldrum sínum á stríðsárunum og á hér marga vini.
KLAUS Erlendur Kroner, verk-
fræðiprófessor, á marga
góða vini á íslandi frá því
hann var drengur og finnst
hann eiga hér vissar rætur. Ræt-
urnar teygja líka svolítinn anga
til Þýskalands. Það kemur m.a.
fram í því að í sumar fóru hjónin
með son sinn og fjölskyldu hans
til Þýskalands, til að heimsækja
fangelsið sem föður hans var á
sínum tíma varpað í. Lásu þar að
þann sama dag, 10. nóvember
1938, daginn eftir Kristalsnóttina
alræmdu, vörpuðu nasistar 6.000
gyðingum í þetta eina fangelsi. Á
báðum leiðum, til og frá Ameríku,
komu þau við á Islandi. Þegar
kona hans og fjölskylda þurftu að
halda heim skrapp Klaus norður í
land til að heimsækja grafir vina
sinna, en foreldrar hans hvíla í
íslenskri mold í kirkjugarðinum í
Fossvogi. Dr. Karl Kroner sagði:
„Þýskaland á fæturna, Bandaríkin
heilann, en ísland á hjartað. „Þau
báru því síður en svo kala til ís-
lands og fóru eingöngu af því að
þau töldu betri námsmöguleika í
Bandaríkjunum fyrir soninn.
Klaus bætti sjálfur á sig íslenska
nafninu Erlendur og sonur hans
heitir að sjálfsögðu að íslenskum
sið Karl í höfuðið á afa sínum og
Einar að seinna nafni, sagði hann
á hreinni íslensku.
Gyðingur í Þýskalandi nasista
Karl M. Kroner var af gyðinga-
ættum, sonur þekkts læknis í Berl-
ín og þar kynntist hann 1920 konu
sinni, Irmgard, frá Stettin, á spít-
ala þar sem hún var að nema lækn-
isfræði. Hún var ekki gyðingur,
sem ekki skipti máli þá. Dr. Kron-
er hafði tekið doktorsgráðu í
læknisfræði árið 1902 og verið
■ ■ ■ ■
ORLOG
DLANDADRAR
FJÖLSKYLDU
Vetrardag 1938 komu taugalæknirinn dr.
Karl M. Kroner, Irmgard kona hans og son-
ur þeirra Klaus til íslands á flótta undan
nasistum. Hann var gyðingur, en ekki gyð-
ingablóð í konu hans eða kjörsyni. Þau
bjuggu hér í rúm sex ár, en hann fékk ekki
lækningaleyfi fyrr en um leið og innflytjenda-
leyfi til Bandaríkjanna barst og gróf því
skurði í Bretavinnunni. Klaus sonur þeirra
segir í viðtali við Elínu Pálmadóttur að þau
hefðu aldrei átt að fara frá Islandi.
læknir á spítölum og yfírlæknir
heilsuhælis þegar fyrri heimsstyij-
öldin braust út. Þá varð hann her-
læknir bæði á austur- og vestur-
vígstöðvunum, jafnan í fremstu
víglínu, og var því sæmdur járn-
krossinum af fyrstu gráðu fyrir
framlag sitt. Hann varð læknir í
taugasjúkdómum við fjögur
sjúkrahús í Berlín auk þess sem
hann hafði einkastofu. Hann var
i miklu áliti sem taugasérfræðing-
ur og ritaði mikið um það efni,
m.a. var hann fyrstur lækna til
að benda á þýðingu svonefnds
Wassermanns-prófs við lyf- og
taugasjúkdómum.
„Mamma varð líka læknir, en
eftir nokkur ár fannst þeim of
margir læknar í fjölskyldunni, svo
hún fór aftur í háskóla og tók að
læra tungumál, einkum norræn
mál,“ segir Klaus. „Þá fannst
henni ekki nógu góðir kennarar
til í íslensku, svo hún fann íslensk-
an háskólastúdent, sem mun hafa
verið Finnbogi Rútur Valdemars-
son, lengi ritstjóri Alþýðublaðsins
og síðan fékk hún fleiri kennara
eftir að hann fór. Þau komu hing-
að í ferðalag 1926, 1929 og 1933
og þá var ég með þeim, 7 ára
gamall. Eg man að við fórum í
reiðtúr fyrir austan og einhver gaf
mér svipu, sem ég hafði með til
Ameríku og gaf síðar aftur vin-
konu á íslandi.
Þetta leiddi til þess að foreldrar
mínir kynntust fleiri íslendingum
í Berlín, syo heimili okkar var
opið öllum íslendingum, sem gátu
komið og farið að vild. Oft voru
haldnar hjá okkur veíslur fyrir
íslendingana, stundum 10-15
manns, enda bjuggum við í stórri
íbúð. Eg hugsa að allir íslendingar
sem voru í Berlín seint á þriðja
áratugnum og byijun þess fjórða
hafi komið á heimili okkar.“
Man Klaus hvernig var að vera
í svona fjölskyldu eftir að nasistar
komu til valda 1933 og tóku að
heija á gyðinga?
„Ástandið var mjög skrýtið. Þar
sem ég var ekki gyðingur varð ég
að vera í samtökum Hitlersæsk-
unnar til að halda áfram í skólan-
um. Ég var 12 ára þegar við fórum
og of ungur til að skilja margt af
þessu. Ég tók auðvitað eftir að
pabbi þurfti að taka læknastofu-
skiltið af húsinu okkar og sjúkling-
um fækkaði þar til bannað var að
leita til hans. Daginn eftir
Kristalsnóttina, þegar liðsveitir
nasista gengu berserksgang gegn
gyðingum, var pabbi tekinn og
honum varpað í fangelsi. Hann
hélt alltaf að þeir mundu ekki
hreyfa við sér af því að hann hafði
verið í stríðinu og bar æðstu gráðu
Járnkrossins. Því gerði hann ekki
ráð fyrir að þurfa að flýja. Þegar
ég heimsótti þetta fangelsi núna
las ég að 6.000 gyðingar höfðu
verið skráðir inn í þetta fangelsi
daginn sem þeir sóttu hann heim
til okkar. Það var daginn sem
þeir tóku lækna, kennara og annað
menntafólk.
Þá kom sér vel að þau höfðu
kynnst svona mörgum íslending-
um, því móðir mín fór að reyna
að ná honum út og leitaði m.a. til
Helga P. Briem, fulltrúa þeirra í
danska sendiráðinu. Ut úr því kom
að möguleikar væru á því ef hann
gæti verið farinn úr landi innan
sólarhrings. Móðir mín hafði þrátt
fyrir allt sótt um landvist í Banda-
ríkjunum, en þar var kvóti og svo
langur biðlisti að það hefði tekið
10 ár að röðin kæmi að okkur.
Hún leitaði því til íslendinga. Ut
úr því kom að ef pabbi kæmist
strax úr landi gæti verið að honum
yrði sleppt. Helgi P. Briem fékk
landvistarleyfi á Islandi fyrir hann
undir eins. Svo margir íslending-
ar, sem höfðu verið heimagangar
hjá okkur, voru á íslandi og sum-
ir komnir í áhrifastöður. Pabba
var því sleppt eftir 12 daga og
komið úr landi innan 12 tíma.“
I bók Þórs Whitehead „Ófriður
í aðsigi“ er frásögn Helga P. Briem
af því hvernig hann nýtti sér grobb
von Jagows, yfirmanns storm-
sveitanna í Berlín, af áhrifamætti
sínum og manaði hann. Daginn
eftir birtist Kroner læknir á skrif-
stofu Helga, snoðaður og illa til
reika með þau skilaboð að hann
ætti að hypja sig úr landi fyrir
klukkan 12 á miðnætti. Helga
tókst að fá far fyrir hann í danskri
flugvél sem fara átti kl. 6 síðdeg-
is með því að annar farþegi vék
sæti. Samt ætlaði lögreglan að
stöðva hann, en Helgi krafðist
þess sem danskur embættismaður
að fylgja honum út í vélina. Það
gekk og dr. Kroner flaug til Kaup-
mannahafnar.
Klaus kveðst hafa verið í
skólanum þegar pabbi hans var
sóttur, því þetta var í nóvember-
mánuði. En þá var vandinn að
koma honum sjálfum úr landi, þar
sem hann var Þjóðveiji á skóla-
aldri og hafði ekkert leyfi. En
móðir hans talaði við kennarann,
sem þekkti málavöxtu. Hann gaf
skriflegt leyfi um að Klaus mætti
fara með foreldrum sínum í stutta
heimsókn til Svíþjóðar. Seinna
fréttu þau að kennarinn hefði lent
í vandræðum fyrir að hafa gert
þetta, þegar hann kom ekki til
baka. Var niðurlægður og sendur
í einhvern smáskóla. En eftir stríð
gátu þau sýnt honum þakklæti
sitt með því að senda honum mat-
arpakka, kaffi og slíkt frá Banda-
ríkjunum, og héldu sambandi við
hann.
Þannig komust mæðginin í lest
til Danmerkur til móts við föður
hans. „Við skildum allt eftir nema
það sem við gátum borið og 10
mörk í peningum. Seinna v'oru
nokkrir Islendinganna hjálplegir
og tóku með sér heim eitthvað af
okkar dóti. Húsgögnunum var
pakkað í kassa, en það fékkst aldr-
ei leyfi til að senda þá. Búslóðin