Morgunblaðið - 03.11.1996, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 3. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
+
SKOÐUIM
YERND, ENDURHEIMT, NÝSKÖPUN:
STEFNUMÖRKUN í LAND- :
GRÆÐSLU OG SKÓGRÆKT
í MORGUNBLAÐINU 6. október
sl. birtist grein eftir dr. Sigurð H.
Magnússon og dr. Borgþór Magn-
ússon, gróðurvistfræðinga á Rala,
undir heitinu „Uppgræðsla á tíma-
mótum“. Greinin byrjar vel, með
ágætri ábendingu um þá grófu ein-
földun sem felst í því að skipa
mönnum í tvo flokka - með eða
móti lúpínu. Síðan er góð greinar-
gerð um kosti og galla lúpínunnar
og eðli uppgræðslu, þar sem m.a.
er lýst eftir framtíðarstefnu í land-
græðslu og skógrækt. Hér á eftir
"~3ínun ég fjalla um þá stefnumörkun
og um leið gera nokkrar athuga-
semdir við grein þeirra Sigurðar og
Borgþórs.
Heppilegasta leiðin?
Að mati Sigurðar og Borgþórs
var „innlendum" plöntutegundum
allt of lítill gaumur gefinn í sam-
bandi við notkunarmöguleika til
uppgræðslu þar til nýlega og með
notkun innfluttra tegunda hafi ekki
verið valin heppilegasta leiðin. Eg
** 'er þessu ósammála. Landgræðsla
og s’kógrækt studdust nær ein-
göngu við „innlendar“ tegundir í
meira en 40 ár eða allt fram undir
1950. Árangur frá fyrri helmingi
aldarinnar er afskaplega takmark-
aður mældur í hekturum upp-
grædds lands eða ræktaðs skógar,
enda voru áherslur að hluta til aðr-
ar en nú og þekking og möguleikar
takmarkaðir. Áhersla var á að
bjarga því sem bjargað varð með
því að stöðva sandfok við jaðra
gróðurlendis og friða leifar birki-
skóga fyrir beit. Melgresi var og
er enn eina tegundin sem dugar til
að hefta sandfok.
Á tímabilinu frá 1910 til 1945
**‘*foru vart aðrar tegundir afhentar
frá gróðrarstöðvum Skógræktar
ríkisins en birki, reyniviður, gulvíð-
ir og íslensk blæösp. Ástæðan var
sú að fyrsti skógræktarstjóri, sem
jafnframt var sandgræðslustjóri,
A.F. Kofoed-Hansen, hafði ekki trú
á að erlendar tegundir gætu þrifist
hér af því að þær voru ekki aðlagað-
ar íslensku veðurfari og íslenskum
jarðvegi. Kofoed-Hansen lét reynd-
ar prófa ýmsar erlendar tegundir,
einkum danskar, til sandgræðslu
og skógræktar í upphafi starfsferils
síns en gafst upp þegar þær dráp-
ust flestar. Hann hafði því reynslu
sem studdi þessa skoðun
^ . Á fímmta áratugnum fóru menn
meira að hugsa um endurheimt
gróðurlendis með uppgræðslu, auk
heftingu sandfoks. Melgresið vex
hins vegar eingöngu þar sem er
^ mikið sandfok og þess vegna þarf
aðrar tegundir til að græða upp
mela. Segja má að aðalástæðan
fyrir því að farið var að nota erlend-
ar grastegundir og stofna við upp-
græðslu hafi einfaldlega verið sú
að hægt var að kaupa fræ erlendis
frá. Möguleikar til öflunar fræs af
innlendum tegundum öðrum en
melgresi og birki voru ekki fyrir
nendi fyrr en með uppbyggingu
fræræktar og fræverkunarverk-
smiðju í Gunnarsholti á níunda ára-
tugnum. Á síðustu árum hefur
Landgræðslan í samstarfi við Rala
stuðlað að rannsóknum á notkun
innlendra tegunda til uppgræðslu
og er árangurinn sá hingað til að
snarrót hefur bæst hóp land-
græðslutegunda.
í skógrækt réð annað ferðinni.
Þar horfðu menn upp á íslensku
tegundirnar, sem yfirleitt eru sein-
vaxnar, lágvaxnar og kræklóttar
og töldu sig hugsanlega geta gert
betur með erlendum tegundum. Það
hefur litla þýðingu að gagnrýna
landgræðslu- og skógræktarmenn
5. og 6. áratugarins fyrir að kanna
ekki betur hvað íslenska flóran
hafði upp á að bjóða áður en farið
var að flytja inn erlendar tegundir.
Að þeirra mati og miðað við þeirra
aðstæður var íslenska flóran full-
könnuð og bauð upp á takmarkaða
möguleika. Þó að flestar innfluttar
tegundir, kvæmi og stofnar hafí
ekki staðið sig vel af ýmsum ástæð-
um, þá er staðreyndin sú að inn-
fluttir stofnar af beringspunti, tún-
vingli og vallarsveifgrasi eru auk
snarrótar harðgerustu grösin sem
völ er á hér til uppgræðslu, lúpínan
dugar betur en nokkur önnur planta
til uppgræðslu mela og stöðvunar
hraðfara jarðvegsrofs og rússa-
lerki, sitkagreni og alaskaösp verða
undirstaða timburiðnaðar eftir fáa
áratugi. Reynslan er sú að innflutt-
ar tegundir bjóða upp á möguleika
sem ekki er að finna í „innlendu“
flórunni.
Aðlögun eða „flakk“
Þeir Sigurður og Borgþór hverfa
aftur til skoðana Kofoed-Hansens
þegar þeir halda því fram að inn-
lendar plöntutegundir séu „að öllu
jöfnu betur aðlagaðar þeim aðstæð-
um sem hér ríkja en þær inn-
fluttu“. Þessi skoðun byggist á
gömlum hugmyndum um eðli og
hraða þróunar og umhverfisbreyt-
inga og um .jafnvægi náttúrunn-
ar“. Nýjar hugmyndir gera hins
vegar ráð fyrir að loftslagsbreyting-
ar geti átt sér stað á mjög skömm-
um tíma þannig að plöntutegund
getur t.d. þurft að geta vaxið í gjör-
breyttu umhverfi án þess að færast
um set. Nýlegar (20 ára gamlar)
hugmyndir um þróun gera ráð fyrir
að hún eigi sér stað í stökkum en
mjög sjaldan með jafnri og þéttri
aðlögun að ríkjandi umhverfi. Þann-
ig aðlagast lífverutegund nýju um-
hverfi á mjög skömmum tíma (á
einni kynslóð hjá langlífum tegund-
um eins og ttjám) ellegar deyr hún
út, sem er algengara. Þetta sjáum
við þegar við erum að flytja inn
plöntutegundir. Þær deyja flestar
út í líffræðilegum skilningi, þ.e.a.s.
ná ekki að nema land af einhveijum
ástæðum. Svipað á reyndar við um
margar sjaldgæfar innlendar teg-
undir sem ná ekki teljandi út-
breiðslu einhverra hluta vegna og
enginn veit hversu margar tegundir
hafa dáið út í kjölfar komu manns-
ins til íslands og þeim breytingum
sem því fylgdu.
Fijórannsóknir allsstaðar á norð-
Iægum slóðum og í tempraða belt-
inu sýna að gróðursaga þessa
svæða einkennist af hröðum breyt-
ingum á ríkjandi gróðurfari og til-
tölulega stuttum tímabilum með
stöðugu gróðurfari. Þetta ástand
ríkti áður en maðurinn fór að hafa
teljandi áhrif á vistkerfi þó að til-
koma hans ■ hafi vissulega haft
aukna röskun í för með sér. Þannig
er það eðlilegt ástand að útbreiðslu-
svæði plöntutegunda séu sífelt að
breytast og samsetning gróðursam-
félaga einnig. Hvaða lífverutegund-
ir búa á ákveðnum stað
á tilteknum tíma er
afleiðing tilviljunar og
umhverfisbreytinga en
ekki þróunar og aðlög-
unar nema að litlu
leyti. Röskun er ráð-
andi afl í mótun vist-
kerfa á norðurslóðum
og víðar. Jafnvægi
náttúrunnar er ekki til.
Gróðursaga Evrópu
sl. þijár milljónir ára
einkennist af sífelldum
breytingum gróður-
samfélaga og verulegri
fækkun tegunda, sem
tengist breytingum á
loftslagi og útbreiðslu
jökla,. Þær tegundir sem eru bestu
flakkarar lifa, hinar deyja út. ísland
hefur þá sérstöðu að gróður á enn
erfiðara með að komast hingað
þegar hlýnar eftir hvert jökulskeið.
Helsta aðlögun „innlendra" plöntu-
tegunda á Islandi er sú að þær
hafa getað borist hingað yfir hafið,
en ekki sú að þær séu betur aðlag-
Ef sátt á að nást um
notkun lúpínu eða ann-
arra innfluttra tegunda
verða ákvarðanir um
hvar og hvar ekki að
byggjast á vísindalegri
þekkingu skrifar Þröst-
ur Eysteinsson og mið-
ast við markmiðssetn-
ingu um landnýtingu
en ekki röklausar til-
finningar.
aðar veðurfarsskilyrðum hér en
ýmsar aðrar. Ef einhveijar plöntu-
tegundir hafa lifað af eitt eða fleiri
jökulskeið á íslandi er það vegna
aðlögunar að allt öðrum veðurfars-
skilyrðum en ríkja nú, skilyrðum
sem er e.t.v. að finna á hæstu
fjallstindum í dag.
Það eru engin rök fyrir því að
vilja nota „innlendar" plöntuteg-
undir við uppgræðslu frekar en „er-
lendar" önnur en þau að menn vilja
fastsetja núverandi flóru landsins
og koma í veg fyrir breytingar. Sú
afstaða er bæði óraunhæf og ónátt-
úruleg.
Stefnumörkun í landgræðslu
og skógrækt
Ég fagna því að þeir Sigurður
og Borgþór kalli eftir stefnu í upp-
græðslu og skógræktarmálum. Sú
stefna verður að byggjast á 1) nýj-
ustu vísindalegri þekkingu, 2) þörf-
um lífríkisins og 3) efnahagslegum
og félagslegum þörfum mannsins.
Stefnan verður að gera ráð fyrir
einhverskonar nýtingu náttúrunnar
víðast hvar en að sú nýting verði
sjálfbær. Maðurinn er hluti náttúr-
unnar og hefur oft afgerandi áhrif
á ýmsa þætti hennar. Hugmyndir
um ósnortna náttúru eru fagrar en
því miður óraunhæfar
nema á tiltölulega litl-
um blettum. Meirihluti
landsins er og verður
áfram nytjaður til land-
búnaðar, til byggðar,
til virkjana, til útivistar
eða annarra hluta.
Verndun náttúrunnar
fýrir nýtingu er óvíða
möguleg og þess vegna
verður að vemda hana
samfara nýtingu víðast
hvar. Landgræðsla og
skógrækt verða að vera
þættir í náttúruvernd
samfara landnýtingu.
íslendingar búa svo
vel að vera lítil þjóð í
stóru landi og við höfum hér rúm
til að gera allt. Spurningin um nátt-
úruvernd og sjálfbæra nýtingu
snýst um að greina hvar þurfi að
friða, hvar þurfi að græða upp,
hvar sé þörf á skógrækt, hvar sé
landnýting nú þegar sjálfbær
o.s.frv. Við slíka greiningu þarf að
taka tillit til margra markmiða, t.d.
þeirra að vernda þarf og efla vist-
fræðilega ferla, s.s. efnahringrásir,
í þvi skyni að gera nýtingu liffræði-
lega sjálfbæra. Vemda þarf og auka
útbreiðslu ákveðinna vistkerfa, s.s.
birkiskóga, ýmsar gerðir votlenda
o.fl. Vernda þarf búsvæði sjald-
gæfra lífverutegunda og sjaldgæfar
jarðmyndanir og landslagsgerðir og
síðast en ekki síst þarf að vernda
sérstaka staði s.s. náttúruvætti,
sögustaði, þjóðsagnastaði o.s.frv.
Samfara þessu þarf að sjá til
þess að maðurinn geti áfram haft
lífsviðurværi sitt af landinu. Enn
fremur þarf að taka mið af því að
vera mannsins og húsdýra hans hér
í 11 aldir hefur haft verulegar
breytingar í för með sér á vistkerf-
um, en við notum gjarnan mismun-
andi gróðurlendi og ástand gróðurs
til að lýsa vistkerfum í heild. Breyt-
ingar þessar hafa verið svo miklar
að óvíða er að finna „upprunaleg“
vistkerfi. Reyndar era íslensk gróð-
urlendi víðast hvar í hnignunar-
ástandi með tilheyrandi lágri fram-
leiðnij tegundafátækt og jarðvegs-
rofi. Á Islandi verður sjálfbær þróun
að byggjast á endurheimt land-
gæða.
Endurheimt upprunalegra
vistkerfa
Endurheimt landgæða getur átt
sér stað á mismunandi hátt eftir
aðstæðum. Engin ein aðferð á við
alls staðar. í sumum tilvikum getur
markmiðið verið endurheimt „upp-
runalegra" vistkerfa. Þar væru að-
ferðir miðaðar við að stuðla að gróð-
urframvindu með tegundum sem
menn gera ráð fyrir að hafi verið
hér t.d. við landnám norrænna
manna. Til að skapa og varðveita
slík vistkerfi þarf einnig að draga
úr áhrifum mannsins eins mikið og
mögulegt er um ókomna framtíð.
Það þýðir friðun fyrir beit búfjár
og takmörkun á annarri nýtingu.
Tillögur Sigurðar og Borgþórs um
notkun „innlendra" tegunda til upp-
græðslu miðast við þessa leið.
Augljóst er að endurheimt „upp-
runalegra" vistkerfa er ekki mögu-
leg á stærstum hluta landsins vegna
nýtingar, einkum nýtingar gróðurs
til beitar. Sú nýting er ennfremur
víða ekki sjálfbær, t.d. þar sem jarð-
vegsrof á sér stað í beitilandi. Við
erum því í þeirri stöðu að þurfa að
efla gróðurlendi og nýta af meiri
skynsemi en áður, því við höfum
rýrt þau og þar að auki fer mann-
kyninu fjölgandi, þ.m.t. íslending-
um, og þarf meira til sín. Við þurf-
um víða að vernda það sem fyrir
er, en mun víðar þurfum við að
endurheimta og efla gróðurlendi.
Þau gróðurlendi þurfa ekki að vera
að öllu leyti „upprunaleg". Þau
mega vera öflugri og reynslan sýn-
ir að þau þurfa að vera öflugri til
að þola það sem við leggjum á þau.
Nýsköpun vistkerfa
Með gróðursetningu barrtijáa
leggjum við grann að sköpun nýrra
vistkerfa þar sem margar tegundir
sem lifað hafa á íslandi í lengri eða
skemmri tíma taka sér bólfestu.
Barrskógur er að sumu leyti öðru-
vísi vistkerfi en birkiskógur. Fram-
leiðni er yfirleitt meiri í barrskógi,
líffræðileg fjölbreytni og áhrif á
efnafræði jarðvegs eru misjöfn eftir
ríkjandi tegundum o.s.frv. Við get-
um búið til barrskóga á íslandi í
þeim tilgangi að framleiða timbur,
að stöðva jarðvegsrof, að auka
möguleika til útivistar eða til ein-
hvers annars. Við getum haft áhrif
á ýmsa vistfræðilega eiginleika
þeirra skóga, t.d. með vali á tegund-
um og blöndun þeirra. Þeir verða
góð og gild vistkerfi og auka líf-
fræðilega íjölbreytni á landslags-
vísu auk þess að skapa nýja mögu-
leika til nytja og atvinnusköpunar.
Með sáningu lúpínu leggjum við
grunn að gróðurframvindu sem
verður öðruvísi en ef lúpína væri
ekki notuð. Lúpínan leiðir til örari
uppbyggingar jarðvegs og aukning-
ar fijósemis en aðrar tegundir, sem
eykur framleiðni þeirra gróðurlenda
sem þannig myndast og á eftir
koma. Þetta hefur ýmsa kosti í för
með sér, einkum við endurheimt
gróðurs á landi sem síðan verður
nýtt til beitar. Þau gróðurlendi
verða ekki að öllu leyti „uppruna-
leg“ en hafa ber í huga að mestur
hluti þeirra gróðurlenda sem nú eru
nýtt til beitar, móar og melar, eru
ekki heldur „upprunaleg“ þar sem
þau hafa mótast af aldalangri beit.
Ágreiningur
Lúpínan er komin hingað til að
vera. Hún er orðin hluti íslensku
flórannar auk þess að vera dýr-
mætt tæki til uppgræðslu. Eins og
aðrar plöntur er lúpínan illgresi
þegar hún vex þar sem maðurinn
kærir sig ekki um að hafa hana.
Ágreiningur um lúpínuna hefur ris-
ið þar sem menn eru ekki sammála
um hvar eigi að telja hana illgresi
og hvar ekki. Þessi ágreiningur
hefur oftast verið á þann veg að
ekki er hægt að komast að rökræn-
um sáttum. Þrætt er um fegurð,
þjóðerni, breytingar á landi og ann-
að á tilfinningalegum nótum. Á
meðan svo er verður ekki sátt.
Nú eru slíkar tilfinningar notaðar
sem grunnur að úrskurði Skipulags
ríkisins um uppgræðslu Hólasands,
þar sem sett eru skilyrði um varnir
gegn útbreiðslu lúpínu út frá upp-
græðslusvæðinu. Þar samþykkja
menn lúpínu á miðjum sandinum
en heimta 200 m breitt lúpínulaust
belti meðfram jaðrinum, einmitt
þar sem mest þörf er á henni til
Þröstur
Eysteinsson
i
I
€
V
l.
I
í