Morgunblaðið - 11.12.1996, Page 28

28 MIÐVIKUDAGUR 11. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR_____________
BÓK UM VON
Hugur og hönd
LIST OG HÖNNUN
llciniilisiönaöarfclag
í s I a n d s
ÁRSRIT
Ritnefnd Gréta E. Pálsdóttir, Guðrún
Hafsteinsdóttir, Hildur Sigurðardótt-
ir, Sæiurn Þorsteinsdóttir, Þórir Sig-
urðsson. Ábyrgðarmaður Heiður
Vigfúsdóttir.
ÁRSRITI Heimilisiðnaðarfélags
íslands virðist stöðugt vaxa ásmegin
um vel hannað útlit, þannig man ég
ekki eftir fegurri kápu utan um það
en í ár og hafa þær þó áður vakið
aðdáun rýnisins. Er einföld og látlaus
en mestu varðar þó hin tempraða
heild og samhverfa uppbygging. Um
er að ræða ljósmynd Friðriks Frið-
rikssonar af verki úr gleri og stein-
steypu eftir Ingu Elínu Kristinsdótt-
ur og er fyrsta grein ritsins einmitt
um listakonuna. Bakhlið kápunnar
prýðir svo falleg lopaauglýsing frá
Islenzkum textíliðnaði, en ullariðnað-
ur í Mosfellsbæ er 100 ára um þess-
ar mundir svo sem einnig kemur
fram í ritinu. Endurspeglar kápan
þannig á báðum hliðum markaða
stefnu ritsins, að kynna list og íðir
á breiðum grunni.
Ritið er fjölþætt að venju, þannig
að ekki eru tök á að tína til annað
en það er helst vakti athygii. Auk
ofanskráðs skai nefna grein um
Maríuklæðið á Gljúfrasteini, sem
Auður Laxness teiknaði upp og end-
urgerði 1955, eftir illa farinni frum-
útgáfu á Þjóðminjasafninu frá 16
öld. Vildi hún gera eitthvað eftir-
minnilegt og tileinka manni sínum í
tilefni nóbelsverðlaunanna, en frum-
drögin hafði hún gert á námsárunum
í Handíða-_ og myndlistarskólanum
1947-49. Ásdís Birgisdóttir skrifar
um fléttumynstur, einkum mýrar-
fléttuna, tengsl mynsturgerðarinnar
við útskurð og náttúru og rekur sögu
þess til keltneskrar og íslamskrar
listar. Þá er grein um Alexíus Lút-
hersson sem tók upp á því 56 ára
gamalla að hefja nám í Myndlista-
og handíðaskóla Islands og var þar
lengstum viðloðandi, vinsæll og nýtur
maður. Hjálparhella nemenda við
málmsuðu til hins síðasta, en hann
lést á sl. hausti.
Mikil vakning hefur orðið á undan-
fömum árum um nýtingu íslenzks
hráefnis sem hágæðavöru í almennri
Kápumynd tímaritsins er
Leyndarmálið, verk úr gleri
og steinsteypu eftir Ingu El-
ínu Kristinsdóttur.
hönnun og tízkuiðnaði. I þessu hefti
er sagt frá möguleikum hreindýra-
leðurs sem mjög hefur sótt fram,
einkum þó á Fljótsdalshéraði austur.
Þá er grein um þann fræga mann
Kaffe Fassett og sýningu hans á
pijónlesi og útsaumi í Hafnarborg,
en hann tók íslenzkar freyjur með
stormi í ársbyijun. Veigamesta fram-
lagið er þó grein um innflutta álna-
vöru árið 1752, Klæðavefsmiðjur,
tauvefsmiðjur og litunarefni á 18.
öld eftir þ_ær Áslaugu Sverrisdóttur
og Fríði Ólafsdóttur. Að fiska upp
slíka þekkingu er ómetanlegt og
getur orðið hugmyndaríkum vegvísir
til frumlegra vinnubragða sem skilar
svo af sér ómældum verðmætum.
Margar smærri og upplýsandi
greinar eru í ritinu og það á erindi
til allra sem unna þjóðlegum fróðleik
og áhuga hafa á fremd jarðtengdra
vinnubragða í hönnun og listíðum.
Loks má vekja athygli á, að heimilis-
iðnaður, handíðir og hvunndagur for-
tíðar eru orðin að hluta af núlistum
dagsins. Allt sem horfið er og eyðist
sbr. stórstirnið Christian Boltanski
og ýmsa af yngri kynslóð íslenzkra
myndlistarmanna. Gerir ritið enn
forvitnilegra þannig að eðlilegt væri
að það lægi frammi sem víðast þar
sem almenningur getur nálgast það.
Frágangur ritsins er hinn vandað-
asti og hinir metnaðarfullu og hug-
umstóru útgefendur hafa reynt að
hafa auglýsingar í lágmarki en þeim
meira af lesmáli og ljósmyndum.
Bragi Ásgeirsson
BÓKMENNTIR
II a r n a I) ó k
MAJA, HVAÐ ER
FERÐALAG?
Höf. Regine Schindler Myndskr.
Sita Jucker. Kristján Oddsson.
28 blaðsíður. Skjaldborg.
ÞÝDDAR bamabækur? Ég efað-
ist um gildi þeirra, hvort reynslu-
heinur erlendra höfunda ætti eitt-
hvert erindi við íslenzk börn. Börn
eru fæst orðin svo forfrömuð að þau
skilji aðra heima en þann sem þau
eru alin upp í. En Alheimsþorpið er
alltaf að stækka og reynsluheimun-
um að fækka.
Maja, hvað er ferðalag er þýdd
bamabók, en ég efast ekki. Sagan
er um Matta, varla eldri en sex ára,
sem býr í borg. Eftir skóla fer hann
oft út í eyju sem hann á. Það er
reyndar bara venjuleg umferðareyja
í miðjum umferðarnið borgarinnar,
en eyja engu að síður. Þar hittir
hann yfirleitt Maju, vinkonu sína og
hundinn hennar, Kol. Maja er eitt-
BÆKUR
Þýddar frásagnir
SÚPA FYRIR SÁLINA
Ritstýrð af Jack Canfield og Mark
Victor Hansen. Þýðing: Helgi Már
Barðason. Vaka-Helgafell 1996.
288 bls.
í SÚPU fyrir sálina eru u.þ.b. 80
heilnæmar stuttar sögur og sögu-
brot, oft í dæmisagnastíl, Ijóð og
heilræði. Bókinni er skipt í tíu kafla
og af heitum þeirra má nærri geta
um umfjöllunarefni: Kærleikur; Að
þykja vænt um sjálfan sig; Uppeldi;
Lærdómar; Þú getur það!; Láttu
drauminn rætast; Að sigrast á hindr-
unum; Speki úr ýmsum áttum; Um
dauðann; Óvenjuleg afstaða.
Bókinni er ætlað að flytja lesend-
um jákvæðan og uppbyggilegan boð-
skap. Hversdagsleiki venjulegs fólks
er gjarnan settur í sögubúning og
reynt að gæða hann almennri speki
og siðferðilegum skilaboðum. Oft
tekst þetta ágætlega en stundum er
siðfræðin málum blandin. Til dæmis
í sögunni um Tveggjadalaseðilinn:
góðmennskupredikuninni fylgir
hvað eldri en Matti, sennilega eitt-
hvað kringum sextán ára, og maður
fær fljótt á tilfínninguna að hún sé
einhvers konar huldustelpa - hún
virðist ekki vera neinum háð, hafa
skyldum að gegna eða neitt í þá
átt. En þegar Matti kemur einu sinni
fyrr en venjulega á eyjuna sína verð-
ur ljóst hvers kyns er; Maja er fík-
ill, eða dópisti eins og það heitir víst
á hreinskilnu, gagnorðu máli. Einsog
aigengt er með bækur fyrir yngri
börn eru myndir stór þáttur í sög-
unni. Þær gerir kona að nafni Sita
Jucker, oftar af vilja en getu. Mynd-
irnar eru vatnslitamyndir, unnar eins
og um olíumálverk væri að ræða.
Þær em fallegar, margar hveijar,
jafnvel þær sem eiga að vera
drungalegar (ljótar). Litirnir eru of
bjartir og lýsa of mikilii hamingju
en samt ekki. Það er líkast því að
einhver gegnsæ dula liggi yfír mynd-
unum, og sú dula lýsir einhveiju
öðru en hamingju.
Texti sögunnar er sannur, hann
segir eitthvað, er ekki bara orð.
Fíkninni er lýst einsog hún er, hún
er hvorki fegruð né er hún sögð sem
Sæt
súpa
vænn skammtur af hæpnum mark-
aðshyggjuboðskap. Sagan um Poka-
kerlinguna þykist hafa biblíulegar
skírskotanir en er í mínum huga líka
dæmisaga um hvernig við reynum
stundum að friða samviskuna, einu
sinni á ári eða svo, t.d.með peningag-
jöfum til líknarfélaga, en lokum aug-
unum fyrir rótum meinsins; hjálp-
ræðið skal vera ölmusa, t.d. súpu-
gjafir á vegum góðgerðarfélaga, en
ekki raunverulegar lausnir sem
byggjast á félagslegum réttindum.
Sumar sögurnar eru helsti væmn-
ar og grátkirtlaertandi. Augu fyllast
tárum og hjörtu opnast upp á gátt.
Viðlíka tilfinningasemi er ekki fyrir-
ferðarmikil í íslenkri sagnagerð.
Ekki trúi ég því að hjartnæm að-
ferðarfræðin í sögunni Andi jóla-
sveinsins ..., um það hvernig skýra
gapandi, botnlaus gjá. Það er líkara
sem hún sé svipuð fárviðri; enginn
kærir sig um það, en engu að síður
er það til. Lendi fólk í því getur það
annaðhvort lagst niður og gefíst upp
eða haldið í vonina að það fínni
neyðarskýlið.
Samræmi milli mynda og texta
er mjög gott, þ.e. efni mynda og
texta er það sama á sömu opnu.
Reyndar er uppsetning textans ekki
alls staðar uppá marga físka. Hann
er slitinn sundur með löngum, hvít-
um eyðum.
Tvíræðni titilsins (Mia, was ist ein
Trip?) kemst ekki í gegn í þýðing-
unni, ferðalag á íslenzku merkir
aðeins eitt. Annars er þýðingin
nokkuð góð að frátöldu danska
sníkiorðinu „ske“ á opnu 5. Er það
vitleysa í mér eða á íslenzkan ekki
orðið „gerast", sem þýðir nákvæm-
lega það sama?
Ef ætti að lýsa í einu orði um
hvað bókin er þá væri það von.
Vonin er alltaf til staðar, ef maður
bara nennir að standa upp og opna
augun.
Heimir Viðarsson
á barni sínu frá því að jólasveinninn
er ekki „raunverulega" til (en
samt ...) gagnist íslenskum foreldr-
um. Þetta er einn helsti gallinn við
boðskapinn í bókinni: Hann er mið-
aður út frá bandarísku þjóðfélagi.
Því fer þó víðs fjarri að þarna komi
til skjalanna það samfélag kom upp
úr kafinu í óeirðunum í Los Angeles
1992. Nei, viðmið og sjónarhorn í
þessu tilfelli er bandarísku (hvítu)
millistéttarinnar og einkum efri
hluta hennar.
Margt er þó sæmilega heppnað
og af mörgum heilræðanna má sjálf-
sagt hafa gagn og gaman.
Allur frágangur bókarinnar er til
fyrirmyndar og þýðing Helga Más
augljóslega lipur og góð. Bókarkápa
er í sjálfu sér ágæt, hæfilega „nýald-
arleg“ í útliti, en heldur finnst mér
ívitnuðu lofi á henni ofaukið. Ekki
trúi ég öðru en auglýsingasálfræði
sýni einhvers staðar fram á ákveðið
mettunarmark svona auglýsinga-
brellna og að of mikill ákafi í slíku
verki neikvætt. Á enskri tungu er
svona lagað kallað „overkill". Á ís-
lensku væri hægt að segja „fyrr
má nú rota en dauðrota".
Geir Svansson
FRÆÐIRIT
II a n d b ó k
INNSÝNí MANNLEGA
TILVERU
Handbók með tilgátum að vísinda-
grein í mótun: „Eðlisfræði mannlega
sviðsins" eftir Einar Þorstein.
Fjölvi, 1996,239 síður.
HEIMSMYNDIR okkar, hvort
sem þær byggjast á trúarbrögðum
eða vísindum, grundvallast á því
að eitt þekkingarform er tekið
fram yfir annað. Þær eru því ekki
á neinn hátt merkilegri en eldri
heimsmyndir heldur túlkun sem
handhafar sannleikans á hveijum
tíma standa vörð um.
í bók Einars Þorsteins, Innsýn
í mannlega tilveru, er þessi hug-
mynd í brennidepli. Markmið höf-
undar er að leggja grunn að nýjum
vísindum, sem hann kallar eðlis-
fræði mannlega sviðsins, og sett
eru fram sem nokkurs konar val-
möguleiki við þá vísindahyggju
sem tröllriðið hefur vestrænum
heimi síðustu tvö hundruð árin eða
svo. Bókin skiptist í fjórtán kafla
og bókarauka undir fyrirsögnum á
borð við „Mannleg tilvera", „Hug-
arorkan“, „Ómannleg öfl“ og
„Annars konar raunveruleiki“.
Hún er sett upp eins og handbók
að því leyti að hveijum kafla er
skipt upp í efnisgreinar sem hver
ber sína fyrirsögn sem jafnframt
er uppflettiorð. Auk þess fylgja
henni orðskýringar og skrá yfir
heimildir og tilvitnanir.
Sannleikurinn
er þarna úti
Grundvöllur hinna nýju fræða
er hugtök eins og „grunntilvera",
sem Ieysir af hólmi óljós hugtök
nýaldarinnar, hið „óefnislega“ og
„mannlega sviðið“ sem nær yfir
báðar deildir mannlegrar tilveru,
efnisheiminn og grunntilveruna.
Eðlisfræði mannlega sviðsins sæk-
ir hugtök til hefðbundinnar eðlis-
fræði, orku, tíðni og flæði, svo
nokkuð sé nefnt um leið og hún
samþykkir ýmsar kenningar sem
útilokunarhættir orðræðunnar
hafa fyrir löngu afgreitt sem „bá-
biljur“, með réttu eða röngu. Segja
má að bókin sé tilraun til að skapa
orðræðu um hin svokölluðu and-
legu málefni þegnrétt með því að
veita henni i farveg viðurkenndrar
orðræðu vísindanna og gera hana
um leið marktæka. Talað er um
að nýir tímar séu í aðsigi; dreginn
er fram rykfallinn boðskapur frá
öllum tímum í því skyni að „leiða
okkur nær hugsanlegum nýjum
raunveruleika" (20). Lýst er lækn-
ingum sem minna á töfralækning-
ar frumstæðra þjóða, áhersla lögð
á lífheildarhyggju og sagt frá
reynslu geimmanna eða þeirra sem
komist hafa í kynni við verur frá
öðrum hnöttum í því
skyni að færa rök fyr-
ir því að við, maður-
inn, séum miklu frem-
ur andlegar en efnis-
legar verur.
Ekki ætla ég að
leggja mat á hug-
myndagrundvöll Ein-
ars sem slíkan en á
hinn bóginn virðist
mér sem í fræðum
hans búi ákveðin
þversögn því þau
byggja að einhveiju
leyti á orðræðu þeirra vísinda sem
hann hafnar á þeim forsendum að
þau séu „hvorki hlutlaus né [bygg-
ist] eingöngu á þorsta mannsins í
að fræðast meira og meira um til-
veru sína“; að þau séu „hagsmuna-
tengd og kreddufull valdastofnun"
(161). Hann seilist einkum eftir
niðurgröfnum jarðlögum þekking-
arinnar og nefnir fjölmörg dæmi
um kenningar sem orðið hafí und-
ir vegna „sannleiksvilja" vísind-
anna, svo vitnað sé í hugtak Ni-
etzsches. Ejallað er um vísinda-
menn sem áttu undir högg að
sækja og fengu ekki viðurkenningu
af þeim ástæðum að
hugmyndir þeirra,
hversu góðar sem þær
annars voru, sam-
ræmdust ekki ríkjandi
hugsunarkerfum. Það
er í raun ekki nýtt að
orðræða um manninn
leiti skjóls hjá raun-
greinum á þennan hátt,
þær voru jú að vissu
leyti fyrirmynd mann-
vísindanna þegar þau
urðu til á nítjándu öld.
Ef marka má bók Ein-
ars erum við þá komin í hring: nú
þegar mannvísindin, með sálfræð-
ina í broddi fylkingar, ráða ekki
lengur við tilvist mannsins skal
farið í orðaforða raungreinanna til
að útskýra óefnislega tilvist
mannsins og tilkallið til sannleik-
ans undirstrikað. Eldri hugsunar-
kerfi eða „forrit" menningarinnar,
eins og Einar nefnir þau, skulu
jafnframt klædd í þennan sama
búning.
Slík viðleitni er svo sem góð og
gild en því miður fer hún fyrir
ofan garð og neðan í þessari bók.
Hér ægir saman undarlegum frá-
Elnar Þorsteinn
Ásgeirsson
sögnum og loftkenndri speki sem
afar erfitt er að henda reiður á.
Bókin er að nokkrum hluta tilvitn-
anir í „meistara" sem fundið hafa
sannleikann og þar er lítið rúm
fyrir efasemdir eða hlutleysi af
nokkru tagi. Sannleikurinn er lagð-
ur í munn geimvera sem við eigum
að geta náð sambandi við ef við
bara viljum: hann er „þarna úti“.
Framundan er einhvers konar
„hreinsun jarðar" sem leiðir af sér
þúsund ára tímabil friðar og rétt-
lætis.
Það má vel vera að tími sé til
kominn að endurskoða þekkingar-
grundvöllinn og vissulega er guð
víðar en í Görðum, eins og einu
sinni var sagt. Þeir sem halda því
fram munu þó ekki endilega taka
þessari bók fagnandi því fyrir utan
það að vera afar ómarkviss er texti
hennar víða óvandaður. Handbók-
arformið gengur heldur ekki alveg
upp því einstök efnisorð eru ekki
nægilega upplýsandi um innihald
hverrar efnisgreinar; í sama kaf-
lanum eru til að mynda klausur
undir fyrirsögnum (stikkorðum) á
borð við „Nýtt orð“, „Lokan“,
„Efsti dagur“, „Saga“, „Guðdóm-
urinn“ og „Hjálpa“ (107-110).
Bókin einkennist af álíka sann-
leiksvissu og höfundur sakar for-
svarsmenn vísindahyggjunnar um
og er þar af leiðandi ekki nema
að mjög takmörkuðu leyti til þess
fallin að ljúka upp mannlegri til-
veru eða kveikja hugsanir um
hinstu rök.
Eiríkur Guðmundsson
)
)
>
:
í
I
I
>