Morgunblaðið - 11.12.1996, Blaðsíða 42

42 MIÐVIKUDAGUR 11. DESEMBER 1996
AÐSEIMDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
N áttúruauðlindir
og réttlæti
HAGKVÆMNI og réttlæti eru
mikilvæg hugtök, en merkja þó
ekki það sama.
Ragnar Arnason, prófessor í
fiskihagfræði, hefur nú skorið úr
um að engin hagfræðileg rök eru
fyrir auðlindaskatti á sjávarútveg-
inn, hvorki fyrir sjávarútveginn
sjálfan né hagkerfið í heild. Fram-
búðar hagkvæmni er fólgin í eðli
aflahlutdeildanna. Þær skulu vera
framseljanlegar; þannig hámark-
ast arðurinn á hveijum tíma. Þær
skulu vera varanlegar; þannig er
besti aðlögunarferill að hagkvæ-
mustu flotastærð tryggður og
hvati aukinn til góðrar umgengni
um auðlindina.
Eftir stendur spurningin um
réttlæti núverandi skipanar gegn
því að ríkið innheimti einnig auð-
lindaskatt.
Fullnýting auðlindar
Mannskepnan hefur frá ómuna-
tíð nýtt náttúruauðlindir. Gjarnan
hefur nýting hverrar auðlindar
verið án sérstakrar stýringar með-
an hún hefur enn verið vannýtt,
enda enga sérstaka nauðsyn þá
borið til. Þegar kemur að þeim
vendipunkti að auðlind er fullnýtt
geta fleiri ekki bæst við hóp nýt-
enda án þess að annað tveggja
komi til. Annað er að haldið sé
áfram að auka nýtinguna og að
lokum er meira nýtt en hagkvæmt
-v er-
Slíkt fyrirkomulag getur jafnvel
leitt til hruns auðlindarinnar. Hin
leiðin er að hemja nýtinguna,
skipta auðlindinni í hlutfalli við
fyrri nýtingu og þeir sem síðar
koma kaupa þá út sem fyrir voru.
Mörg dæmi eru til um slíkt fyrir-
komulag, svo sem landnám. Þar
nam hver landnámsmaður sinn
varanlega skika sem hann gat svo
skipt upp og ráðstafað að vild.
Nýlegra dæmi er úthafsveiðar þar
sem þjóðlönd skipta með sér hlut-
deildum af heildarnýtingu vissra
svæða, byggt á veiðireynslu hvers
lands. Hið íslenska aflamarkskerfi
er eins hugsað.
Auðlindin var orðin fullnýtt,
hámarksafli var skilgreindur og
fest var í sessi sú aflahlutdeild sem
hver útgerð hafði nýtt. Sjálfsagt
má deila um viss útfærsluatriði
við upphaf kerfisins, s.s. hve langt
aftur í tímann ætti að miða veiði-
reynsluna. Þeirri meginreglu var
þó fylgt, að þeim sem höfðu fj ár-
fest í tækjum, tíma og þekkingu
við að nýta auðlindina skyldi fest
sama hlutfall af heildarafla og
þeir höfðu verið að nýta. Þessi
hlutdeild er kölluð kvóti.
Útgerðirnar fjárfestu í
nýtingunni
Á þeim tímapunkti sem auðlind-
in er fyrst fullnýtt hefst réttlæt-
isumræðan; eiga allir landsmenn
jafnan rétt á að fá til sín hlutdeild
af auðlindinni eða mega þeir sem
námu sína hlutdeild
ráðstafa henni? Per-
sónulega geri ég ekki
tilkall til hlutdeildar í
afnotum af þeirri auð-
lind sem útgerðar-
menn fjárfestu í. Mér
er nægt réttlæti að
rekið sé hagkvæmt
kerfi sem hámarkar
arðinn af auðlindinni
og verður mér því til
hagsbóta gegnum
verðmætasköpun og
næga atvinnu.
I slíku kerfi ráð-
stafa þeir arðinum
sem annaðhvort námu
kvótann eða keyptu hann af öðrum
og skulu um leið standa straum
af stjórnkerfi_ fiskveiðanna og
rannsóknum. Ég vil þó ekki gera
lítið úr réttlætistilfinningu annarra
sem telja að sér beri beinn hluti í
arðinum. Hins vegar er mikilvægt
Mér nægir það réttlæti,
segir Orri Hauksson,
að fískveiðar séu reknar
með hámarks arði, ráð-
stafað af þeim er námu
kvótann eða keyptu
hann af öðrum.
að gera sér grein fyrir hvað slík
krafa þýðir í raun.
Er réttlæti ekki algilt?
Það er öllum mikilvægt að vera
sjálfum sér samkvæmur í mál-
flutningi. Sölumönnum réttlætis
er þetta nauðsynlegt. Sé það rétt-
lætismál að allir íslendingar ráð-
stafi arði af fiskveiðiauðlindinni
hlýtur slík sanngirniskrafa um leið
að eiga við annað sem fellur úr
náttúrunnar skauti við landið og
miðin. Enginn eðlismunur er á
afnotum af landi eða fiskveiðiauð-
lind, laxveiðiá eða jarðvarma, út-
sýnisstað eða vindorku. Það er
einungis mislangt síðan lands-
menn hófu nýtingu þessara auð-
linda. Samkvæmt fylgismönnum
auðlindaskatts mega útgerðar-
menn, sem námu hlutdeild í fisk-
veiðiauðlindinni og fjárfestu i nýt-
ingu hennar og þekkingu á henni,
hvorki nýta né selja þennan af-
notarétt fyrr en allir landsmenn
hafa fengið sömu hlutdeild. Hví
gera þessir sömu fylgismenn auð-
lindaskatts þá ekki ágreining um
að ábúendur nýti, selji eða leigi
afnot af laxveiðiá? Er það vegna
þess að flestir bændur hafa keypt
land sitt af einhverjum öðrum en
ekki erft það frá þeim sem upphaf-
lega námu skikann með ánni? Þess
ber þá að minnast að einungis á
rúmum áratug hefur allt að helm-
ingur þorskkvótans verið seldur
frá þeim sem upphaf-
lega námu. Er þá rétt
að rukka núverandi
handhafa kvóta, sem
að miklum hluta hafa
keypt hann af öðrum,
eða þá sem stunduðu
útgerð þegar kvótinn
var upphaflega festur
í sessi?
Lögin um sameign
þjóðarinnar
í lögum um fisk-
veiðistjórnun segir að
fískveiðiauðlindin sé
sameign þjóðarinnar,
en slík klausa er ekki
til um land. Þetta hafa ýmsir for-
mælendur auðlindaskatts notað
sem rök fyrir því að öðru máli
gegni um fiskveiðiauðlindina en
aðrar auðlindir Islendinga. Þá
virðist horft framhjá því að þessi
grein var sett í lög á síðasta ára-
tug og er eins umdeilanleg og
hvert annað mannanna verk. I
þessum lögum er einnig kveðið á
um að aflaheimildir séu framselj-
anlegar. Mætti þá ekki með sömu
rökum byggja allan sinn málflutn-
ing á að slíkt sé nú leyfílegt og
okkur beri því um ómunatíð að
breyta samkvæmt því?
Núverandi lög hafa einfaldlega
enga sérstaka þýðingu í rökræð-
unni um réttlæti mismunandi fisk-
veiðistjórnunarkerfa. Að auki hef-
ur sameignarákvæðið ekki haft
nein áhrif á afnot önnur en þau
að ríkið hefur tekið að sér að reka
stjómkerfi fiskveiðanna á hag-
kvæman og réttlátan hátt fyrir
þjóðina.
Hvernig á að
útdeila réttlæti?
Athyglisvert er hversu misdreift
réttlætið mun verða á landinu,
verði hinn nýi auðlindaskattur
settur á. Atvinnuvegir eru með
ijölbreyttustum hætti á höfuð-
borgarsvæðinu og skattheimtan
verður því hlutfallslega þyngst á
landsbyggðinni. Þá veikir það rétt-
lætiskröfu auðlindaskattssinna
hve óhagkvæmur sá milliliður er,
sem fengið er að útdeila þessu
réttlæti. Það eru 63 stjórnmála-
menn við Austurvöll í Reykjavík.
Hvernig fær þjóðin afhent þetta
réttlæti? I formi helstu áhugamála
þess stjórnmálaafls sem ríkir á
hveijum tíma? Eina réttlætið sem
gæti hugsanlega staðið undir nafni
væri skattalækkun og þó yrði slíku
réttlæti alltaf misdreift eftir því
hvaða skattar yrðu fyrir valinu.
Stórfelld skattalækkun er reyndar
vart annað en skemmtileg uppá-
stunga. Bitur reynslan hefur kennt
okkur að nýir skattar auka jafnan
umfang ríkisins, en valda nær
aldrei lækkun annarra skatta.
Höfundur er verkfræðingur og
varnformaður Hcimdallar.
Orri
Hauksson
$íö:RNA J
Síöustu ár hefur skátahreyfingin selt sígrcen
eðaltré, í hæsta gœðaflokki og prýða þau nú
mörg hundruð íslensk heimili.
**• 10 ára ábyrgð >*• Eldtraust
**■ 10 stærðir, 90 - 370 cm **• Þarf ekki að vökva
«'»■ Stálfótur fylgir íslenskar leiðbeiningar
>»- Ekkert barr að ryksuga >» Traustur söluaðili
í*. Truflar ekki stofublómin » Skynsamleg fjárfesting
BANDALAG ÍSLENSKRA SKÁTA

Nýja skólastefnan
ÞETTA er sú fyrri af tveimur
greinum um ríkjandi skólastefnu á
Islandi. Hér verður rætt um ástæð-
ur gagnrýni minnar á stefnuna,
en í síðari greininni fjalla ég um
uppeldisfræðina (sálfræðina) sem
þá „valdastofnun" í þjóðfélaginu
sem tók forystu í upp-
eldis- og kennslumál-
um hér á landi á sjö-
unda áratug aldarinn-
ar.
Fyrir rúmum þrem-
ur árum skrifaði ég
greinaflokk í Lesbók
Morgunblaðsins um
skólastefnuna sem var
lögfest hér á landi með
grunnskólalögum
1974. Ég greindi frá
uppruna hennar, hveij-
ir hefðu verið öflug-
ustu talsmenn hennar
og hvert væri megin-
inntak hennar. Tilefni
greinaflokksins var
vonbrigði mín með þessa stefnu,
en ég var einn hinna ungu kenn-
ara í upphafi áttunda áratugarins
sem bundu miklar vonir við nýju
uppeldisfræðina. Hún boðaði vissu-
lega betri tíð fyrir lítilmagnann í
skólanum; fyrir sjö ára börnin sem
grétu að vori af því að þau fengu
bara 1,5 í lestri, fyrir átta ára
börnin sem voru miður sín af því
að þau gátu ekki dregið frá, fyrir
níu ára börnin sem biðu lægri hlut
í stafsetningarkeppninni og fyrir
tíu, ellefu og tólf ára börn sem
kviðu því að falla á barnaprófi.
Þessi veruleiki var alltof sár fyrir
litlu börnin mín og þó að ég væri
ung og reynslulítil fannst mér samt
að ýmislegt mætti gera til að draga
úr sárasta sviðanum. En svo voru
það öll hin börnin sem blómstruðu
í skólanum. Þau voru í miklum
meirihluta og þeim leið vel.
Svo kom nýbylgjan eins og frels-
andi engill að ég hélt. Um sama
leyti hætti ég kennslu í barnaskóla
til að afla mér frekari menntunar,
en hóf að því búnu kennslustörf í
Menntaskólanum í Kópavogi. Það
var árið 1982, en einmitt sama ár
bauðst skólinn til að taka við svo-
kallaðri fornámsdeild fyrir ungl-
inga sem féllu á grunnskólaprófi.
Löng hefð var fyrir slíkum deildum
við annan eða báða gömlu gagn-
fræðaskólanna í bænum, Víghóla-
skóla og Þinghólsskóla.
Fyrsta árið var ekki hugað að
fornámsnemendunum neitt um-
fram aðra nemendur skólans. En
árið eftir var ég, sökum sálfræði-
menntunar minnar, ráðin í hluta-
starf sem námsráðgjafi. Þá fór ég
að sinna þessum unglingum og
hitti þá aftur litlu börnin mín sem
ég hafði fundið svo sárt til með
tuttugu árum áður. Þau höfðu
„fallið“ á grunnskólaprófi og voru
vansæl af því að þau höfðu ekki
náð tökum á námsefninu. Þetta
var að vísu minnihlutahópur en
alltof stór samt, allt að þriðjungur
af árgangi. Hvað hafði gerst?
Ég hef skrifað um þessa reynslu
mína í bókunum Aðgát skal höfð
(1989) og Skóli í kreppu (1992)
og vísa í þær um frekari upplýs-
ingar um sögu og þróun forná-
msdeildarinnar í MK og hvaða
hugmyndum kennslan byggir á.
Eg ætla hins vegar að segja frá
því hér hvað gerðist þegar ég fór
að hafa orð á þessu við háttsetta
menn í skólakerfínu. Nei, það var
ekkert að hugmyndum nýju upp-
eldisfræðinnar. Þar var allt á
hreinu, almennur þroski barna,
samskiptahæfni þeirra og vellíðan
var æðsta keppikefli nýja skólans.
Námsgreinarnar skiptu minna
máli enda mátti alltaf deila um
hvað átti að kenna og hvers vegna.
Hins vegar hefði nýja stefnan ekki
verið útfærð nógu vel. Ennþá væru
gamlir draugar að flækjast fyrir
svo sem of mikil ítroðsla og sumir
kennarar væru jafnvel enn að
kenna með gamaldags aðferðum.
Auk þess skorti peninga, sér-
kennsla og sálfræðiþjónusta væri
af skornum skammti og ekki mætti
gleyma því að nú færu fleiri í lang-
skólanám en áður þegar aðeins
„landsprófselítan" fór í mennta-
skóla. Ég yrði að hafa þetta í huga,
fomámsbörnin mín
væru best komin í
„einhveiju verklegu,“
þau væm ekki fallin
til bóknáms. Skólinn
ætti að laga sig að
þeim og hætta að
troða í þau bóklegri
þekkingu sem þau
hefðu hvort eð er ekk-
ert með að gera.
Satt að segja kom
þetta yfir mig eins og
köld vatnsgusa. Mér
hafði aldrei komið til
hugar að neitt væri
athugavert við „börn-
in mín“ í gamla daga,
börnin sem voru sett
í „tossabekki“ og voru kölluð sein-
þroska. Það var ekkert að vitsmun-
um þeirra. Þau voru heilbrigð og
falleg eins og öll hin börnin og
vildu umfram allt læra. Til þess
voru þau komin í skóla. Kennsla
mín og annarra kennara bar hins
vegar ekki alltaf nógu góðan
árangur og það olli mér hugar-
angri. Þá vissi ég ekki að tauga-
kerfi sumra barna þroskast ekki í
takt við það sem algengast er,
einkum þær taugabrautir sem gera
fólki kleift að greina á milli hljóða
í orðum. Fyrir þeim er t.d. enginn
Sannast sagna talaði
ég, segir Helga Signr-
jónsdóttir, í þessari
fyrri grein sinni, fyrir
steindaufum eyrum
skólakerfisins.
munur á einföldum og tvöföldum
samhljóðum, f og v, falla saman;
p og d sömuleiðis og fleiri ein-
kenni „dyslexíu“ mætti nefna.
Þessi þroskafrávik valda erfiðleik-
um í hefðbundnu skólanámi. Senni-
lega er stutt í það að raunvísindin
sanni með óyggjandi rökum að ein-
mitt þroskafrávik af ýmsu tagi
greini fyrst og fremst að þau börn
sem gengur vel í skóla og hin sem
gengur illa. Einstaklingsmunur á
meðfæddum námsgáfum er trú-
lega miklu minni en haldið hefur
verið hingað til.
Eins og áður segir reyndi ég í
nokkur ár að tala máli þessara
barna við ýmsa háttsetta menn
innan skólakerfisins. Sannast
sagna talaði ég fyrir steindaufum
eyrum. Löng og árangursrík
kennslureynsla okkar kennaranna
í fornámsdeild MK hafði ekkert
að segja. Uppeldisfræðin (sálfræð-
in) vissi betur og uppeldisfræðin
(Sálfræðin) hafði völdin. En það
var ekki nóg, innan tíðar fann ég
að skoðanir mínar virtust reita
marga til reiði, ekki síst eftir að
ég skrifaði áðurnefndar greinar um
skólamál í Lesbók Morgunblaðsins,
en þær birtust í blaðinu í febrúar
og mars 1993. Þær vöktu mjög
mikla athygli og eru enn umtalað-
ar. Þó að margir kennarar reiddust
hygg ég þó að hinir hafi verið fleiri
sem fögnuðu skrifum mínum og
þökkuðu mér þau. Þeir kváðust
hafa styrkst í starfi við málflutning
minn, t.d. hafi þeir þorað hér eftir
að hlusta á röddina í eigin brjósti
þegar hún af veikum mætti
andæfði einhverri nýjunginni sem
verið var að halda að þeim í það
og^það skiptið.
I næstu grein ræði ég frekar
uppeldisfræðina sem „valdastofn-
un.“
Höfundur er kennari og
námsráðgjafi.
Helga
Sigurjónsdóttir