Morgunblaðið - 11.12.1996, Síða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 11. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Vargur í véum
BOKMENNTIR
S k á I d s a g a
DRAUGASINFÓNÍ AN
eftir Einar Órn Gunnarsson.
Ormstunga 1996 - 240 bls.
MÉR var aldrei í mun að öðrum
geðjaðist að mér, slíkur hégómi eða
tepruskapur var fyrir mér einvörð-
ungu keppikefli aumra kotsálna.
Ég ætlaði heldur aldrei að ílengjast
á þessum útkjálka heimsins heldur
sigla burt og skapa mér líf sem
vert væri að lifa. Afkáralegar
dyggðir líkt og heiðarleiki og dreng-
lyndi skyldu ekki draga úr ferð
minni í gegnum lífið. Eg skynjaði
strax að sá einn er fijáls sem á sér
engan helgidóm." (147 - 148)
Með þessum hætti hugsar sögu-
maðurinn Hrafn í nýútkomnu
skáldverki Einars Arnar Gunnars-
sonar, Draugasinfóníunni. Ofan-
greind tilvitnun getur hæglega
staðið sem megininntak þessarar
skáldsögu því hér eru það illskan,
meinfýsnin og blekkingin sem færð
eru í letur og birtast holdi klæddar
í líki ungs manns sem kemur til
Reykjavíkur í ársbyijun 1940 að
nema bókbandsiðn. Ferðalag hans
virðist í fyrstu vera markað af
sakleysi og forvitni hins unga
sveitadrengs en þegar lengra er
lesið koma aðrir og afdrifaríkir
atburðir í ljós.
Draugasinfónían er Reykja-
víkursaga sem hefur að megin-
uppistöðu umræðu um spíritisma
og trúna á annað líf í upphafi
fimmta áratugarins. Nafn sitt
dregur sagan af ímynduðu tón-
verki, nokkurskonar myrkraverki
sem hugsanlega er samið af löngu
látnu tónskáldi í gegnum örgeðja
og drykkfellt tónskáld sem lifir
andguðlegu lífi. Atburðarás sög-
unnar hverfíst í aðalatriðum um
félagsskap guð-
hræddra og auðtrúa
karlmanna, einfalds
prests, spjátrungslegs
rithöfundar og 'of-
stækisfulls bókaútgef-
anda, sem kallast Til-
raunafélagið Bjarm-
inn. Þeir eiga það sam-
eiginlegt að vera hætt-
ir að lifa lífinu en iðka
þess í stað dauðadýrk-
un þar sem sálin og
meltingarfærin era
aðskilin og ósættanleg
fyrirbrigði. Markmið
félagsins er að komast
í samband við fram-
liðna anda á æðri til-
verustigum og gefa út tímaritið
Dögun. Inn í þennan félagsskap
blandast sögumaður og aðalper-
sóna bókarinnar sem ber það tákn-
ræna heiti Hrafn og með lygum
og sjónhverfingum afhjúpar hann
starfsemi þeirra fyrir lesendum.
Niðurstaða sögunnar bendir til
þess að Hrafn sé á ferðalagi milli
staða á líkan hátt og andar reika
á milli tilverustiga.
Aðferð höfundar að segja sögu
felst í þvi að blanda saman raun-
veralegum atburðum og skáld-
skap. Baksvið Draugasinfóníunnar
eru ógnvænlegir atburðir síðari
heimsstyijaldarinnar þar sem stað-
hæft var að norræni kynstofninn
skaraði fram úr öðram kynstofnum
og gyðingar væru plága sem þyrfti
að útrýma. Að auki hefur sagan
ýmsar beinar skirskotanir til at-
burða og einstaklinga í íslensku
samfélagi í byijun fimmta áratug-
arins. Þannig gegnir dauði og jarð-
arför Einars Benediktssonar
nokkru hlutverki, hernámi Breta á
íslandi eru gerð nákvæm skil og
Gerlach ræðismaður þjóðveija á
íslandi birtist á síðum þessarar
bókar svo nokkuð sé nefnt.
Óhætt er að full-
yrða að Einar Örn
Gunnarsson vinni með
nokkuð fastmótaða
bókmenntatýpu í
skáldsögu sinni sem á
sér ýmsar og óbeinar
hliðstæður í öðrum
bókmenntaverkum. I
því sambandi mætti
nefna Galdra-Loft Jó-
hanns Siguijónssonar
og Glæp og refsingu
Dostojevskís. Að
minnsta kosti er les-
andinn ekki lengi að
velkjast í vafa um
hverskonar aðalsögu-
persóna er hér á ferð-
inni. Hrafn sinnir í fáu smáborg-
aralegum dyggðum og ræktar ekki
þrælslundina í sjálfum sér heldur
þráir meiri völd og reynir í vissum
skilningi að stíga yfir öll hefðbund-
in gildi mannlegs samfélags með
framferði sínu. Hrafn er vargur í
véum samfélagsins og minnir að
sumu leyti á aðalpersónu sam-
nefndrar skáldsögu Gunnars
Gunnarssonar og þráðinn til
ýmissa skáldverka Einars H. Kvar-
an má rekja í umijöllun sögunnar
um sálarrannsóknir og andatrú.
Draugasinfónían er öðrum
þræði „söguleg frásögn“ af sam-
skiptum lifenda og dauðra á vissu
skeiði íslandssögunnar og mót-
sagnir mannlegrar tilveru era hér
gerðar að umtalsefni. Sagan dreg-
ur upp trúverðuga og litríka mynd
af því ástandi sem spiritisminn á
íslandi 61 af sér. Litrík persónu-
sköpun myndar meginuppistöðu
þessarar frásagnar en þótt at-
burðarásin verði sjaldan spenn-
andi og á köflum nokkuð lang-
dregin er stíll höfundar markviss
og skýr og kemur því til skila sem
segja þarf.
Jón Özur Snorrason
Einar Örn
Gunnarsson
Marta Guðrún í
safni Engel Lund
TONLIST
Hljómdiskar
ÍSLENSK ÞJÓÐLÖG
Marta Guðrún Halldórsdóttir og Órn
Magnússon. Safn Engel Lund, útsett
af Ferdinand Rauter. Upptökur fóru
fram í Digraneskirkju í júlí og ágúst
1996. Upptökustjóri: Bjami Rúnar
Bjaniason. Upptökumenn: Þórir
Steingrímsson, Georg Magnússon.
Smekkleysa SMK2. Dreifing Japis.
ÁRIÐ 1960 gaf Almenna bókafé-
lagið út nótnaheftið „íslensk þjóðlög,
valin og búin til prentunar af Engel
Lund“. Ferdinand Rauter útsetti lög-
in. Að lokinni heimsstyijöldinni lögð-
ust þau í tónleikaferðalag vítt og
breitt um Evrópu, Norður-Ameríku
og Ástralíu. Lögin voru frá ýmsum
löndum, en söngkonan kynnti þau
jafnan og greindi frá uppruna þeirra
og innihaldi. Þau störfuðu saman til
ársins 1960, er hún sneri aftur til
íslands, þar sem hún var fædd (hún
var af dönsku foreldri), og bjó þar
til æviloka (1996).
í formála bókarinnar segir Engel
Lund m.a.: „Það er ekki alltaf auð-
velt að gera sér grein fyrir því,
hvers vegna þjóðlög og textarnir við
þau, gömul kvæði og stef, skuli
vera svo falleg og mikils virði sem
þau eru. Stundum getur verið, að
lagið sé ekki sérstaklega merkilegt
og orðin dálítið fátækleg, og samt
er það hvort tveggja saman góður
skáldskapur og gott lag. Maður
verður að gefa sér góðan tíma til
þess að lifa sig inn í þetta, hlusta
vel, ekki einungis eftir því, sem í
laginu býr, heldur líka því, sem er
á bak við orðin. Þá getur það gerzt,
sem er svo skemmtilegt, að litla
lagið og látlausu orðin verði saman
lifandi og máttug."
Einhver hlýtur galdurinn að vera,
fyrst lög og textar eru meira eða
minna einfaldir húsgangar, og því
er hér vitnað í Engel Lund, en hún
sótti lögin sín íslensku í bók Bjarna
Þorsteinssonar, íslensk þjóðlög
(1906-09). Ekki verður hjá því
komist að minnast á útsetningar
Ferdinands Rauters, sem virðast
undarlega „réttar" og íslenskari en
flestar þjóðlagaútsetningar ís-
lenskra tónskálda, a.m.k. frá þess-
um tíma (að Jóni Leifs undanskild-
um, sem er nú sér á parti).
Flutningur þeirra Mörtu Guðrún-
ar Halldórsdóttur og Arnar Magn-
ússonar er, satt að segja, alveg
yndislegur og ekta. Látlaus og svo-
lítið „sérkennileg“ lög og textar
njóta sín hér að því er virðist vegna
eigin ágætis, sem segir raunar allt
um flutninginn. Mér hefur raunar
alltaf þótt Marta Guðrún og Örn
frábærir listamenn á sínu sviði, en
hér smella þau saman í yndislegri
arfleifð Göggu og Ferdinands (og
Bjarna og þjóðarinnar!). Rödd Mörtu
Guðrúnar hæfir efninu eins og best
má vera. Engel Lund (Gagga) var
stór og ákaflega skemmtileg per-
sóna, sem gæddi söng sinn einstöku
lífi. Marta Guðrún er svo sem ekk-
ert að reyna að fara í „svarta kjól-
inn“ hennar, enda eins gott. Hún
mætir hér á eigin forsendum og
gerir allt vel og fallega.
Við skulum líka hafa í huga að
sum þessara laga (og texta) eru
hreinar perlur.
Hljóðritun „má ekki vera betri“.
Bæklingur vandaður og fallegur -
með textum og ákaflega skemmti-
legum og upplýsandi kynningum
Engel Lund, ósjaldan í elskulegum
„kjaftasögustíl".
Smekkleysa fer einkar smekklega
af stað með sína tvo fyrstu hljóm-
diska á þessum jólum. Báðir sæta
tíðindum.
Oddur Björnsson
Enn um Bert
Lir og rjor r
SS-sveitunum
BÓKMENNTIR
Unglingasaga
JÁTNINGAR BERTS
eftir Anders Jacobsson og Sören
Olsson. Þýðandi Jón Daníelsson.
Myndskreytingar Sonju Hardin.
Skjaldborg, Reykjavík, 1996.
ÉG HEF áður lagt áherslu á
hversu lestur er mikilvægur fyrir
ungmenni og auðvitað eru svokall-
aðar „góðar“ bókmenntir ákjósan-
legasta lesningin. Ekki er hins
vegar rétt að líta framhjá því að
ungmenni, eins og fullorðnir,
kunna vel að meta afþreyingarbók-
menntir í bland við aðrar og alvar-
legri bókmenntir. Afþreyingarbók-
menntir þurfa heldur ekki að vera
alslæmar og alkunna að lestur
hefur almennt góð áhrif á mál-
þroska ungmenna.
Bækurnar um Bert eru dæmi-
gerðar afþreyingarbækur fyrir
börn og unglinga. Höfundarnir
Anders Jacobsson og Sören Olsen
leitast í sögunum um Bert við að
lýsa á gamansaman hátt lífshlaupi
stráksins Berts. Játningar Berts
er sjötta bókin í bókaflokknum og
í sannleika sagt verður að segjast
eins og er að tvímenningunum
tekst ætlunarverkið afar misjafn-
lega. Skemmtilegar lýsingar á borð
við tilraun Berts og vina hans
tveggja til að útbreiða boðskap
Jesú Krists meðal almennings
drukkna t.a.m. í löngum og yfir-
drifnum köflum um hvemig fela
megi standpínu.
Persónusköpunin er afar grunn
og er aðalpersónan engin undan-
tekning. Bert lítur til að byija með
afar stórt á sig. Hann er gorsam-
lega blindaður af sjálfselsku og
algjörlega ófær um að átta sig á
vísbendingum um galla í eigin fari.
Þegar svo kærastan segir honum
upp snýst dæmið við og hann
treystir sér ekki lengur til að líta
eigin sjálfsmynd í spegli. Undir
lokin er hann greinilega á góðri
leið með að byggja upp sjálfs-
traustið á nýjan leik.
Hugmyndir Berts og félaga um
stelpur eru afar brenglaðar. Bert
talar t.a.m. um að Emilía sé hans
eign (bls. 27) og uppáhaldsgæludýr
(bls. 110). Stelpunum er lýst með
augum strákanna, fremur passív-
um og óspennandi ef frá er talið
útlitið. En best finnst mér höfund-
unum takast þegar stelpurnar rísa
gegn ímyndinni og koma strákun-
um algjörlega í opna skjöldu. Minn-
isstætt er t.a.m. að Lovísa tekur
strákana á orðinu í fermingarbúð-
unum og krefst þess að koma inn
í herbergi þeirra á nærbuxunum
samkvæmt settum reglum ef um
kvenkyns gest er að ræða. Strák-
arnir verða svo skelkaðir að þeir
reka hana burt og þora ekki annað
en að hafa ljósið kveikt alla nóttina.
Helstu mistök höfundanna eru
að rembast svo við að vera fyndn-
ir að fyndnin hættir að vera fynd-
in. Þannig er t.a.m. fermingarat-
höfnin eyðilögð. Ágæt ádeila á
myndavélasjúka feður fer þar
sömu leið. Jón Daníelsson þýðir
textann lipurlega og myndskreyt-
ingar Sonju Hardin eru skemmtileg
viðbót við frásögnina. Fyrir utan
eina prentvillu er frágangur bókar-
innar til fyrirmyndar af hálfu út-
gáfunnar.
Anna G. Ólafsdóttir.
BÓKMENNTIR
Ilcimildaskáldsaga
ÍSLENDINGUR Á VÍGA-
SLÓÐ í WAFFEN-SS
eftir Einar Björgvinsson. Fjölvaút-
gáfan 1996.240 bls.
ÞAÐ ER verðugt rannsóknar-
efni hve áhugi manna á seinni
heimsstyijöldinni virðist seint ætla
að dvína. Þótt eitthvað minna sé
nú að verða um bækur um þetta
efni en var fyrir u.þ.b. 15-20 árum
þegar sannkölluð holskefla styij-
aldarrita reið yfir bókamarkaðinn,
þá líða samt ekki enn þau jól að
ekki komi út nokkrar bækur um
þetta efni. Vinsælasta sjónarhornið
á styijöldina hérlendis á seinni
árum hefur þó ekki verið stríðið í
sjálfu sér, þ.e.a.s. gangur þess sem
slíks, heldur hvernig örlög fslend-
inga hafa fléttast þessum hildar-
leik og þá einkum hvort íslending-
ar hafi gengið til liðs við sveitir
nasista, ýmist í Þýskalandi sjálfu
eða í þeim löndum sem Þjóðveijar
tóku herskildi. Yfir þessu efni hef-
ur svifið ljómi leyndardóms og
dular sem líklegast á sér mjög ein-
faldar skýringar, það voru einfald-
lega engin ósköp af íslendingum
sem gengu til liðs við SS-sveitirnar
eða Gestapo, en flestir vilja hafa
annað fyrir satt og því virðist seint
ætla að verða lát á bókum um efn-
ið.
Einar Björgvinsson er einn
þeirra sem um árabil hafa haft
brennandi áhuga á efninu en á í
basli með sönnunarbyrðina og
skrifar því ekki sagnfræðirit um
veru íslendinga í Waffen-SS heldur
„raunsæja hetjusögu“, skáldsögu
sem hann segir að eigi sér þó stoð
í veruleikanum. Hér segir frá ís-
lendingnum Haraldi sem er af vel-
metinni íslenskri borgarafjölskyldu
sem bæði hefur haslað sér völl á
viðskiptasviðinu og innan danska
embættismannakerfisins. Hann
sest að í Þýskalandi og reynir þar
fyrir sér í viðskiptum en verður
gjaldþrota, flytur til Danmerkur
og síðan aftur til Hamborgar því
hann fylgir nasistum heilshugar
að málum og líður betur þar en í
hinni „sósíaldemókratísku“ Dan-
mörku. Innblásinn af andkommún-
isma og hetjuhugsjón gengur hann
í Waffen-SS sveitirnar eftir að
Þjóðveijar ráðast á Sovétríkin vor-
ið 1941, fer á vígstöðvarnar og
berst þar í fremstu víglínu í yfir
tvö ár þegar hann særist og er
fluttur yfir í gagnnjósnadeild SS
og fer til starfa í Kaupmannahöfn.
Ég hef alltaf verið ákaflega
snokinn fyrir stríðssögum og leidd-
ist því aldrei við lestur bókarinnar,
hún hélt mér ágætlega við efnið,
því hér er margt ágætlega gert,
sérstaklega þegar á líður. En eitt
vefst samt fyrir mér. Fyrir hvern
og til hvers er bókin skrifuð? Til
að vera ekta styijaldarsaga, lýsing
á hremmingum stríðsins og þeirra
sem í því stóðu skortir bókina sál-
fræðilega dýpt og innsæi. Hrylling-
ur stríðsins kemur miklu sterkar
fram hjá „afþreyingarhöfundum"
eins og Sven Hazel, þeim ágætis-
höfundi sem í ofanálag er fyndinn
og kann að búa til eftirminnilegar
persónur. Hér er hins vegar allt
fremur litlaust. Haraldur er sann-
færður andkommúnisti og nasisti
en það nægir ekki til að skýra af
hveiju hann velur þá leið sem hann
velur, né þá heldur af hveiju systk-
ini hans og foreldrar eru á öðrum
meiði. Vinir hans í Waffen-SS era
ágætiskarlar og vígstöðvarnar era
fremur ókræsilegar en nostursam-
legri lýsingar hefðu ekki skaðað
eða þá breiðari frásögn. Hér vant-
ar bæði sögulegt baksvið sem skýr-
ir þróun persónanna og val þeirra
sem og margbreytilegra sálrænt
innsvið. Bókin er skrifuð eins og
skýrsla: Fyrst fórum við þangað,
drápum 100, fóram síðan enn
lengra, drápum 200 o.s.frv. Ég
veit ekki hvort þeir sem lítinn hafa
stríðsáhugann endast til að lesa
svona bók og sannast sagna held
ég að þeim taki fljótt að leiðast
því það drífur ekkert frásögnina
áfram nema einföld rás viðburða,
fléttan er engin og stíllinn flatur.
Hér er sum sé á ferðinni athyglis-
verður efniviður sem hefði mátt
smíða úr mikla epíska sögu en er
því miður bundinn á klafa þurrlegr-
ar skýrslugerðar. Ég mæli samt
með bókinni fyrir alla stríðsáhuga-
menn.
Kristján B. Jónasson