Morgunblaðið - 18.12.1996, Síða 30

30 MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
BÓKMENNTIR
Ljóðabók
ÚR HNEFA
eftir Árna Ibsen. Mál og meiming
1996. Bókin er 79 blaðsíður með
efmsyfirliti og athugasemdum
höfundar.
YRKISEFNI Árna Ibsens í nýj-
ustu ljóðabók hans Úr hnefa snú-
ast að miklu leyti um tímann og
tilvist mannsins „hérna megin
þagnar" eins og hann orðar svo
vel í síðasta ljóði bókar sinnar.
Skáldið veltir nokkuð fyrir sér
þýðingu og innihaldi mannlegs lífs
andspænis dauðanum og kemst
að þeirri niðurstöðu, víða í ljóðum
sínum, að leiðin til að uppgötva
lífið liggi í gegnum dauðann. I ljóð-
inu Helgafell sem ort er í minn-
ingu Sóleyjar Eiríksdóttur kemur
þessi afstaða glöggt í ljós. Sýn
ljóðmælandans til fjallsins helga
er háð sama lögmali og minning
hans um Sóleyju. Á sama hátt og
fjallið hverfur um stund í hríð og
þoku en birtist „blautt, gljáfægt á
ný undan fönn“ kviknar mynd
hennar og minning alltaf á ný í
hugskoti hans:
E! rissar eyðu
á sjónsviðið; einungis
kaldur, grár mökkur
þar sem áður stóð fjall.
Er það sem er horfið
hætt að vera til?
Eða heldur allt áfram
að éljabaki?
Heldur íjallið áfram
að klæða sig eftir veðri
og árstíðum
þar?
í ljóðabók Árna er að finna þijá-
tíu og eitt ljóð sem mynda í senn
sannfærandi og nokkuð sterka
heild. Öll eru ljóðin ort í „svipuðum
anda“ þótt yrkisefnin séu sótt í
ýmsar og ólíkar áttir. Ljóðstrengur
Árna er öðrum þræði alþjóðlegur
enda vitnar hann mikið til og vísar
í ýmis erlend skáld sér til halds
og trausts, þar á meðal William
Carlos Williams (1883-1962) og
Thomas Hardy (1840-1928). Ámi
er frekar alvörugefíð ljóðskáld sem
vinnur „náið“ með tungumálið og
ætlar ljóðinu annan og meiri til-
gang en að draga upp „hlutlæga“
mynd af veruleikanum. Ljóðmál
hans er meitlað: í senn fágað og
knappt og hann kallar víða fram
sterka hrynjandi með óreglulegri
en um leið markvissri ljóðstafa-
setningu og notkun endurtekn-
inga. Á einum stað í bók sinni, í
ljóðinu Við dauða,
beitir hann á hinn bóg-
inn rími og stuðlasetn-
ingu í sonettuformi og
hentar það honum
miklu síður.
Heiti bókarinnar má
túlka með tilvísun í
tvær ólíkar áttir: ann-
arsvegar til þroska
höfundarins, að standa
úr hnefa og það gerir
hann fyllilega, en hins-
vegar til stöðu og hlut-
skiptis skáldsins:
hvemig það skammtar
ljóð sín úr hnefa, opnar
lófa sinn og deilir
sjálfu sér út, í orðsins
fyllstu merkingu, með því að gefa
lesandanum bút eða flís úr eigin
lífi. Til marks um það er ljóðið
Býti:
Líf mitt býr í öðmm.
Það hefur kvamast úr því.
Örður þess splundrast
inn í vitund annarra.
Til lítils að gmfla
um afdrif flísanna.
Aðrir eiga þær
og þær búa í þeim.
Þeim er misjafnt atlæti búið.
Það segir sig sjálft.
Ekkert á mig að varða um það.
Ég safna mosa í sárin.
í öðru og afar fal-
legu ljóði sem ber heit-
ið Fuglar himins um
vetur lætur skáldið
guð rjúfa ískalda vetr-
arþögnina með því að
„strá fiðruðu korni úr
hnefa sínum“. Mynd-
mál ljóðsins myndar
augljósa hliðstæðu við
heiti bókarinnar og
gefur færi á því að
túlka ljóðabók Árna í
heild sem hnefafylli af
ljóðum sem skáldið dreifir til les-
enda sinna á líkan hátt og korni
úr lófa.
Þótt umfjöllun um dauðann og
hverfulleik tímans myndi megin-
þráð þessarar bókar má fullyrða
að slík staðhæfing geti leitt til
of mikillar einföldunar á annars
innihaldsríkri og vandaðri Ijóða-
bók. í Ijóðinu Nýtt herrans ár sem
er í senn áhrifaríkasta og lengsta
ljóð bókarinnar brýnir skáldið
sína siðferðislegu raust og afhjúp-
ar „tvíræðan skilning“ mann-
skepnunnar á vandamálum
heimsins:
Hvaða guð? Hvaða nýju guðir
buðu Bosníu blóð
og dauða?
Enginn. Enginn guð,
engir guðir, hvorki nýir né gamlir,
heldur menn.
Eins og áður segir beitir Árni
þeim vinnubrögðum víða í bók
sinni að vísa í og vinna með ljóð
annarra skálda. Hér er oft um
fijóa og einkar skemmtilega að-
ferð að ræða. Má í því sambandi
sérstaklega nefna Kyrrahafstil-
brigðin sem eru tíu tilbrigði við
jafnmörg ljóð eftir bandaríska
skáldið Cid Corman (f. 1924), afar
orðfá ljóð sem láta lítið yfir sér
við fyrstu sýn. Árni brýtur sér
einnig skemmtilega leið inn í ís-
lenska bókmenntasögu með tilvís-
un í Hviids vinstue, samnefnt ljóð
eftir Snorra Hjartarson og fræga
krá í Kaupmannahöfn sem tengist
lífí og dauða Jónasar Hallgríms-
sonar.
Að endingu verður það sagt,
að ljóðabók Árna Ibsens er hnefa-
fylli af vönduðum og innihaldsrík-
um ljóðum og stendur fyllilega
undir þeim væntingum sem gera
má til höfundarins.
Jón Özur Snorrason
___________LISTIR________
Hnefafylli af ljóðum
Árni
Ibsen
Völsakviða
BÆKUR
Skáldsaga
KVENNAMAÐURDEYR
eftir Óttar Guðmundsson.
Iðunn 1996.187 bls.
KÁRI SÓLBERG „kvennamað-
ur“, ævisagnaritari og harmrænt
skáld, er á fímmtugsaldri. Hann
er kominn til Kaupmannahafnar
til að taka á móti norrænum bók-
menntaverðlaunum. Hann stendur
á krossgötum og þarf að gera upp
við sig hvort tveggja fortíð sína
og það hvort hann eigi að halda
áfram á sömu braut, og taka við
verðlaununum, eða fara frá öllu
saman, til Hamborgar, á vit gam-
allar ástkonu en nýs lífs. Í þessu
liggja meint átök sögunnar en
bygging hennar felst í sífelldu
endurliti, frá Kaupmannahöfn, til
þeirrar fortíðar, allt frá barnæsku,
sem uppgjörið snýst um. Á milli
er staldrað við í „núinu“ og í loka-
kafla er svo endanleg ákvörðun
tekin. Varla er þó um þroskasögu
að ræða því framför söguhetjunn-
ar, a.m.k. frá táningsárum, er
harla lítil; græn gelgja litverpist í
gráan fiðring
Það er erfítt að taka Kára Sól-
berg alvarlega sem persónu og
sem persónusköpun. Hvað síðara
atriðið varðar, stendur Kári ekki
undir því að vera skáld. Uppskafn-
ingin í því sem hann segir, hugsar
og skrifar bendir trauðlega til stór-
kostlegrar skáldskapargáfu, hvað
þá að bókmenntaverðlaun séu
verðskulduð. Við fáum að vísu
bara sýnishorn af skrifum hans í
„Ódysseifsbréfunum“ en í bókinni
sjálfri eru þau sögð í „flatneskju-
legum vangaveltustíl“. Sennilega
er klókt hjá höfundi að láta ekki
eitt af verðlauna-harmljóðum
Kára fljóta með.
Kári lítur á sig sem íslenskan
ódysseif (!) og getur varla opnað
munninn án þess að ryðja út úr
sér hallærislegum og innantómum
vísunum í grískan goðsagnaheim.
Ein af svikulu, „heimsku“ stúlkun-
um sem Kári girnist segir um
hann: „Ég gæti gubbað þegar
hann byijar á þessu goðafræði-
bulli.“ Segjum tvö.
Frásögn bókarinnar gerir sig
seka um svipaðan yfírdrepsskap
en alltof oft skýtur
upp máttlausum
rembingi til að skrifa
leiftrandi gáfu-
mannaprósa. Höfundi
verður allt að sniðug-
um, vita óþörfum, lík-
ingum: leigubílar
„voma“ t.d. „yfír gest-
um eins og innheimtu-
lögfræðingar með
vörslusviptingarheim-
ild“. Þá er nánast eins
og höfundur ætli að
leggja að fótum sér
heimsbókmenntimar
allar í einu vetfangi:
Tilvitnanir í goða-
fræði, heimspeki, listasögu, heims-
bókmenntir, o.s.frv. eru yfírþyrm-
andi og afar þreytandi. Á bak við
þær er engin dýpt, engin alvara;
þær duga bara til að koma yfír-
borðskenndum sniðugheitum á
framfæri.
Lágkúrulegur og klúr „húmor“
Kára einkennir líka á stundum
frásögnina. „Fyndnin" er oft svo
tvíeggjuð að það flögrar að manni
að þar glitti í ýmsa fordóma. Allt
undir yfirskini víðsýni og fijáls-
lyndis (í pólítík, í kynlífí). Dæmi
um þetta er t.d. þegar 3. persónu
sjónarhom, sem ætíð fylgir Kára,
hleypur út undan sjálfu sér og
fylgir þjóni, stereótýpískum
homma, heim af veitingahúsi, al-
gerlega upp úr þurm, til þess eins
að koma klénum „hommabrand-
ara“ á framfæri. Á öðmm stað er
indverskum þjóni ætlað, algerlega
að ófyrirsynju, að vilja skjóta,
fremur en þjónusta, viðskiptavini
sína, eins og landar hans tíðka
heima í Kasmír.
Kynlífspælingar eru fyrirferðar-
miklar í bókinni. Kynfæri karla,
sérlega hans eigin, em Kára eink-
ar hug- og handleikin. Kynlíf er
ofar allri hugmyndafræði: mót-
mælin gegn „óvininum á Miðnes-
heiði“ vom á sínum tíma ágæt
vegna þess að þau auðvelduðu
„róttæklingnum" Kára „leið inn í
fallegustu konu sem hann hafði
augum litið.“ „Þið dóuð ekki til
einskis," hugsar hann, í beinu
framhaldi, „með hlýju í hjarta til
sundursprengdra hrísgijónabænd-
anna [víetnamskra]“. Tækifæris-
sinninn hefur látið af róttækninni,
dýrkar Hitler og Pol Pot og þrífst
á nasískum kynómm;
kallar „elskuna“ sína
„ kommúnistadraslu, “
„pólskjúðska
keðjudækju“ og „gyð-
ingamellu" í hálfsa-
dískum samfömm.
Kvenfyrirlitningu
Kára er við brugðið.
í klámbúllu á
Istedgade sér hann
draumakonuna sína í
uppblásinni kyn-
lífsdúkku: slíka
„konu“ væri hægt að
nota að vild og þegar
„hún gerðist leiðinleg
og ljót væri hægt að
taka tappann úr henni, fleygja
plasthræinu í næstu öskutunnu
og kaupa sér nýja og fríska“.
Konurnar sem hann kemst í tæri
við eru annaðhvort vitgrannar
blondínur, t.d. Dollý með
„heimskulega spyijandi augu“,
eða þá dökkhærðar og (Oj!) femín-
istar. Flestar svíkja þær hann
auðvitað á einhvern hátt en sú
sem svíkur hann mest, Jómnn,
er gáfukona sem skrifar lærðar
greinar, t.d. um „stöðu kvenna í
íslenskum nútímabókmenntum".
Hæðnin í garð kvenna og femín-
ista er, eins og önnur „ádeila“ í
bókinni, sannkallað klámhögg.
Ef þessi ,örlagasaga um karl-
mann í kreppu ástríðna" (eins og
segir á bókakápu) á að vera ein-
hvers konar satíra, einkum á „rót-
tæklinga" 68-kynslóðarinnar, þá
gengur hún ekki upp því hvað
rekst á annars hom, og óhægt að
sjá hvert spjótum er beint. (Obeit
á femínistum er þó nokkuð skýr.)
Frásagnarröddina skortir hlutleysi
og íróníu. Lykilsögulegar þreifíng-
ar (um meinta „bókmenntastofn-
un“ í bókaforlagslíki) em álíka
kák. Þó Óttar skorti augljóslega
ekki ritfærni, lætur hann vöntun
á sjálfsgagnrýni og aðhaldi, í þess-
ari fyrstu skáldsögu sinni, leiða
sig í „völsavillu."
Þá er illa gert að „hnupla“ titlin-
um frá Leonard Cohen (Death of
a Lady’s Man): það er ekki meiri
innstæða fyrir þessari frekar en
öðmm tilvísunum í bókinni. Þar
að auki er „kvennamaðurinn" hans
Óttars sprelllifandi í bókarlok. Því
miður.
Geir Svansson
Óttar
Guðmundsson
Á Biblíuslóðum
BOKMENNTIR
Skáldsaga
SYNGJANDI FISKUR
eftir Úlfar Þormóðsson. Stubbur,
1996,232 síður.
í UPPHAFI skáldsögu Úlfars
Þormóðssonar, Syngjandi fiski,
missir miðaldra bankastarfsmaður
vinnu sína af ótilgreindum ástæð-
um. Hann er fráskilinn einfari af
óljósum uppmna og ber
hið óvenjulega nafn Jó-
sef Jósef, þótt hann hafí
verið skírður K. eins og
söguhetjan í Réttar-
höldum Kafka. Sagan
lýsir ferðalagi hans til
Ámsterdam þar sem
himnarnir opnast í ein-
hvers konar opinbemn,
æðri máttarvöld svipta
hann sjálfræði og senda,
andstætt vilja hans, til
Landsins helga þar sem
persónur úr báðum
testamentum taka að
ráðgast með hann og
telja honum trú um að
hann sé útvalinn.
Að stórum hluta er
sagan tilvitnun í minnisbók Jósefs
sem skáldsagan þiggur nafn sitt
af þótt einnig sé sagt frá í þriðju
persónu. Hann færir líf sitt til
bókar jafnóðum og það líður hjá;
frásögnin sveiflast milli guðdóm-
legra ofskynjana og losta, og
kannski ekki svo stutt þar á milli
í þessari bók. Sögumanninum er í
raun illa treystandi og á köflum
er maður ekki viss um hvort upplif-
un hans á veruleikanum á rætur
sínar í áfengisdrykkju eða guð-
dómlegri tilvist, hvort heimur sög-
unnar er einber sjónhverfíng hug-
sýkinnar eða þakinn dásamlegum
táknum.
í Jerúsalem uppgötvar hann að
honum er ætlað æðra hlutverk en
venjulegum meðalmanni: að verða
einhvers konar nýr Jósef sem getur
af sér nýjan frelsara. Sjálfur streit-
ist hann á móti í allri sinni meðal-
mennsku en verður fyrir rest að
láta í minni pokann fyrir máttar-
völdum sem leggja undir sig hans
gamla sjálf. A einum stað lýsir
hann sér á þennan hátt: „Ég er
[...] gjörspilltur drykkjubolti sem
kvarta ekki einu sinni yfír dauðan-
um og trúi fjandakornið ekki á
nokkurn skapaðan hlut góðan eða
vondan" (142). Smám saman kem-
ur í ljós að þessum breyska manni
hefur verið falið hlutverk lausnar-
ans og um leið vald á lífi og dauða;
hann tekur að reisa menn upp frá
dauðum og gefa blindum sýn, þótt
hann segist ekki hafa „lund til þess
að skapa öðmm mönnum örlög“
(197).
Sagan er að mörgu leyti ágæt-
lega upp byggð og hugmyndin á
bak við hana er ekki slæm þótt
ekki sé hún nýstárleg. Stærsti galli
hennar er hins vegar
sá að söguhetjan
verður aldrei trúverð- .
ug andspænis þeim I
atburðum sem hún
ratar í. Hin yfirskil-
vitlega reynsla nær
ekki að setja mark
sitt á persónu hennar
heldur bregst Jósef
við henni með undra-
verðu fálæti, líkt og
hann sé staddur í
annarri sögu. Þótt
fáránleikinn, sem er >
engu minni en í sög- ■
unni um nafna hans
í skáldsögu Kafka,
nái að snúa vemleik-
anum á hvolf líður
Jósef um á mörkum tveggja heima
eins og svefngengill; reynslan verð-
ur aldrei trúverðug. Höfundur nær
sér vissulega á strik á nokkrum t
stöðum í bókinni, til að mynda í
frásögninni af leit Jósefs að hinum
litríka og götótta næturhimni, en
þó er erfitt að lesa hana af innlifun
eða ákefð. Sambandið á milli sög-
unnar sjálfrar og höfuðtexta henn-
ar, Biblíunnar, nær einhvern veginn
aldrei að gneista eða lyfta henni
upp á æðra svið; lesandinn situr
uppi með tvo óskylda merkingar-
heima sem annars vegar tilheyra
hinum lífsleiða og klisjukennda
nútímamanni og hins vegar helgi-
sögunni. '
Þótt sagan sé að nokkra leyti
ágætlega skrifuð eru ósmekklegar
setningar allnokkrar og sem dæmi
má nefna þessa lýsingu á farsíma:
„Hann fletti því í sundur og togaði
stöng upp í loftið og var orðið að
síma með trekt að tala í og aðra
til að hlusta úr“ (209), og á öðrum
stað er Jósef „lostinn reiðarslagi
ofan í höfuðið" (29). Víst er að
vanda hefði mátt betur til yfírlestr-
ar því prentvillur em fleiri en góðu J
hófí gegnir. 1
Eiríkur Guðmundsson J