Morgunblaðið - 22.12.1996, Page 18

18 SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MARS eins og reikistjarnan lítur frá tunglinu Fóbos. Umbreyting plánetunnar hefur hafist og vatn flýtur. Málverk eftir David A. Hardy.
Frétt aldarinnar
HVAR varst þú þegar Kennedy
var skotinn? Næstu áratugi verður
spurt: Hvar varstu þegar fregnin
barst um hugsanlegt líf á Mars?
Svörin verða mismunandi, en flestir
munu telja að nokkrum klukkutímum
síðar hafi þeir setið fyrir framan sjón-
varpið. Því að hér var ekki bara á
ferðinni frétt ársins heldur aldarinn-
ar. Hún var ekki einskorðuð við eina
eða tvær plánetur. Líf á Mars sannar
að við ákveðin eðlis- og efnafræðileg
skilyrði er lífið regla en ekki undan-
tekning allsstaðar í alheiminum.
Þeim mun undarlegri var uppsetn-
ing fréttatíma Sjónvarpsins þetta
kvöld. Á oddinn voru sett þau merki-
legu tíðindi að ekkert væri að gerast
í yfirstandandi læknadeilu. Þá tók
við endalaust viðtal þar sem ungur
íslenskur athafnamaður í vestur-
heimi lýsti fjárfestingaráformum sín-
um fyrir dolfallinni fréttakonu. Eftir
óratíma kom svo loksins að frétt ald-
arinnar.
Með þessari efnisröðun virtist
fréttastofa Sjónvarpsins fella gífur-
lega harðan áfellisdóm yfir Iqark-
ieysi íslenskra athafnamanna al-
mennt. Vart varð annað skilið en hún
áliti það svo einstakt að þeir sýndu
lifsmark í hinum harða viðskipta-
heimi vestanhafs að fréttir um líf
anriars staðar í geimnum bliknuðu í
samanburði.
Hitt getur líka verið að Sjónvarpið
telji könnun alheimsins yfirhöfuð lítt
frásagnarverða. Geimfarið Galileo er
nú búið að vera rúmt ár á ferðinni
kringum Júpíter og tungl hans án
þess að fréttastofan gefi því nokkurn
gaum. Hvað þetta varðar virðist hún
jafn forvitin um umheiminn og þeir
fulltrúar páfastóls sem á tímum vís-
indamannsins Galileos neituðu að
horfa í sjónauka hans. En þar blöstu
einmitt þessi sömu undursamlegu
tungl við mannsaugum í fyrsta sinn.
Leit að vatni og lífi
Sem betur fer er Netið nú til stað-
ar, og þar birtir NASA myndir frá
Galileo jafnóðum og þær berast. Það
var undarlegt að horfa á misgengið
og rákimar á ísi lögðu yfirborði
Ganýmedesar á sama tíma og eldsum-
brotin undir Vatnajökli rifu og tættu
jökulskjöldinn á ekki óáþekkan hátt.
„urm
EK!“!
svarar aðeins broti af þessu magni.
(Suðurpóllinn er hins vegar þum's,
frosinn koltvisýringur). Líklegast
þykir að vatnið sé bundið í sífrera
undir yfirborðinu. Rússneska geimf-
arið Mars 96 átti m. a. að dúndra
tveimur „kastpílum" á allt að sex
metra dýpi undir yfirborðið. Þannig
hefði hugsanlega mátt nálgast sífrer-
ann. En því miður enduðu geimfarið
og kastpílumar í votri gröf hér á
jörðu.
Bandarísku geimförin tvö, sem nú
eru á Ieið til Mars, munu tæplega
finna vatn svo óyggjandi sé, hvað þá
líf. Þeim er fyrst og fremst ætlað að
búa í haginn fyrir fleiri ómannaðar
Mars verður í brennidepli á
nýju árí, þar sem þá eiga
tvær ómannaðar geimflaugar
af tíu að fara til reikistjömun-
ar með margskonar rann-
--------------------------
sóknartæki innan borðs. I til-
efni af því hefur Viðar Vík-
ingsson safnað saman ýms-
um fróðleik um þennan ná-
granna jarðar, fyrri greimferðir og það sem
framundan er í þessar fyrri grein af tveimur.
YFIRBORÐ Mars eins og það blasti við öðru Viking-geimfarinu 1976.
Þótt hitinn í iðmm þessa fylgihnattar
Júpíters stafi af togkrafti gasrisans
og ísinn þar hagi sér líkara hrauni
en ís í 140 gráða frostinu, kom ýmis-
legt kunnuglega fyrir’sjónir.
Flóðið á Skeiðarársandi leiðir svo
hugann að rauðu reikistjömunni. Á
Mars umbyltu tröllaukin vatnsumbrot
landslaginu fyrir fjómm milljörðum
ára. Vatninu virðist ekki hafa rignt
niður á yfirborðið, heldur gúlpaðist
það upp úr því. Mórauð flóðbylgjan
er mddist undan jöklinum hér veitir
kannski vísbendingu um hvað þama
gerðist.
Á yfirborði plánetunnar em ótal
ummerki um hamfarir fljóta, flóða
og jökla. Sumirtelja sigjafnvel greina
sjávarbotn þar sem fyrrum hafi verið
§ómm sinnum stærra haf en Norður-
Ishafíð. Mars hafí ekki aðeins verið
heitur og blautur í árdaga, heldur séu
hlýindaskeiðin mörg og stafí af
snöggu og tíðu „vaggi“ plánetunnar,
eldgosum, (á Mars era langstærstu
eldfyöll í sólkerfinu), og árekstram við
smástimi. Aðrir efast um hitann og
fínnst sennilegra að Mars hafí líkst
Suðurheimskautinu, verið kaldur og
frosinn.
Fyrsta skrefíð í leit að lífi á plánet-
unni hlýtur að verða að grafast fyrir
um hvað varð um allt þetta vatn.
Vatnsísinn á norðurpóli hennar sam-
geimferðir sem fylgja munu í kjölfar-
ið og ná hápunkti með sýnatöku á
Mars. Annað þeirra mun einkum fást
við að kortleggja reikistjömuna af
braut umhverfis hana og notar leysi-
geisla til hæðarmælinga. Hitt lendir
í fomum árfarvegi og setur af stað
vélknúið farartæki á stærð við hund
sem ferðast mun nokkra tugi metra.
Auðvitað gætu ómönnuðu geim-
ferðimar náð meiri árangri en búist
er við. Viking-geimförin, sem lentu á
Mars 1976, áttu aðeins að starfa í
þijá mánuði, en sendu þaðan veð-
urfréttir og aðrar upplýsingar í sex
jarðarár. Mars skortir ósonlag, og því
er yfirborðið óvarið fyrir útfjólubláum
geislum sólarinnar. Þessum geimför-
um var ætlað að skera úr um líf á
plánetunni, og athuganir þeirra Ieiddu
til þeirrar niðurstöðu að geislarnir
útilokuðu allt slíkt. í kjölfarið dró úr
áhuga á Mars, en á hinn bóginn beindi
ástandið þar sjónum manna að þynn-
ingu ósonlagins hér á jörðu.
Síðan 76 hefur komið á daginn að
líf getur þróast við mun fjandsam-
legri aðstæður en þá var talið, m. a.
án sólarljóss. En fljótandi vatn er enn
talið frumskilyrði fyrir því. Á Mars
er að meðaltali 60 stiga frost. Þótt
27 gráðu hiti hafi mælst við miðbaug
um hásumar, getur vatn ekki flotið í
þunnum koltvisýringslofthjúpnum.
Loftþrýstingurinn er innan við eitt
prósent af því sem er á jörðunni, og
því gufar ísinn upp í stað þess að
verða að vatni.
Engu að síður gæti vatn verið að
finna undir yfírborðinu á jarðhita-
svæðum. Þar væri komin
álqosanleg gróðrarstía
fyrir örverar. Leitin að lífi
verður erfið. En það á Iíka
við um steingervingaleit á
jörðunni. Vélmenni gætu
ekki annast hana. Þegar
sýni frá rauðu reikistjöm-
unni berast til jarðar má
vera að í þeim finnist
óræk sönnun um líf. Hitt
er þó líklegra að til að
finna merki um fyrra líf,
þ. e. steingervinga, eða líf
sem enn þrífst, þurfí menn
að leggja leið sína þang-
að. Því era talsmenn
NASA á ný famir að
leggja áherslu á mannað-
ar ferðir til Mars, e. t. v.
innan 8 ára.
Menn minnast þess þegar Arm-
strong steig á tunglið og talaði um
stórt skref í sögu mannkyns. Appollo-
geimfaramir sáu um að slíta bams-
skóm mannkyns í mönnuðum geim-
ferðum. En nú kemur senn að næsta
stigi í þroskaferlinu, þ. e. að „bamið“
fái fyrstu fótboltaskóna á þeirri reiki-
stjömu sem kennd er við guð baráttu-
gleðinnar. Armstrong og Aldrin,
fyrstu tunglfaramir, sem báðir eru
fæddir 1930, eiga möguleika á að sjá
það gerast.
Græna reikistjarnan?
Því þótt mánasilfrið hafí frá upp-
hafi vega vakið ljúfsárar kenndir í
bijóstum fólks, er það samt engu að
síður glópagull. Tunglið tók á sig
endanlega mynd við upphaf sólkerfis-
ins. Síðan hefur ekkert gerst þar. Það
er tákn bemskra langana, óuppfylltra