Morgunblaðið - 22.12.1996, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1996 19
KORT af Merkúr. Þar má m.a. sjá gíginn Snorra.
■ ... Ó . L. SB, v *; J 4 U , - *■ . V , p /1 | m
í ‘ ’4 • fít 'T- * < ! " - 4' :•* ... v - ■ . . .-■ - -i'. 1 : ■■f-yt&Z’yit 1 V,/Vte ; ■■ ,f, v -*'r ■ v.'. v'fv. wp. ; ■ ‘p ' H • o%f:W : v ■(.*. '-Æ v.. WiHLis&Æi
. 'J / . . ' < <; » , v’-l , v-j„< L, . j‘„ . - .fc it <• : <-<■ . 4 <j .\ v ■’;T V* • . Í-J UV-.iT': * : 1' • I'-V VL. »A.fr t*A/ ’ * i ( Jtf ..■./ , iy/': ■ rf/lfea
' , T-w' - I.f ,. /9 Í * <y *'v<’5 ■ \ <■ •-V? i,
rS'® '¥&><• X: -^H r frrwhm- • • ■ -% \\ v: m&Þ V* ■■- H t ■ • ' miSk -
ri ■ ' 4 c i. ..' V ' > - '•- ‘‘ - 4 -/ * / > < ’ ■•’■ ,■ ■ ■ ■1 \. ,í »- ■; . . / . t.V vq '■• " *' V ;X .O:"' ■:..' V ,.<>* jfyk Vv ,a> ivv (.-( 1 V/.■.■.,*■-iT/Ví
i - ' .. ■b T . -- > .v-
væntinga og aldurhniginna von-
brigða. „Mánasilfrið merlar æ/ í
minningunni það sem var.“
Mars hvetur menn hins vegar til
að gera alvöru úr draumum sínum.
Stríðsguðinn hlustar ekki á fyrsta
kafla tunglskinssónötunnar. Fimmta
sinfónían væri nær lagi. Þama hafa
átt sér stað meiri átök og sviptingar
en á nokkurri annarri reikistjömu að
jörðunni undanskilinni.
Á norðurpóli Mars hefur jökulhett-
an æ ofan í æ hefur skroppið saman
á sumrin og miklir stormar
hulið hana sandi og ryki. í
þessari lagskiptingu má lesa
fjögurra milljarða sögu Mars
og e. t. v. alls sólkerfísins.
Þama má komast að raun um
hvað fór úrskeiðis endur fyrir
löngu, af hverju Mars missti
hita og loftþrýsting. Og hugs-
anlega gera þær upplýsingar
okkur kleift að ljúka þessum
langa vetri, breyta lofthjúpn-
um og gera plánetuna jarð-
vistarlega á ný.
Því ömurlega leiðinlega
fólki sem fárast yfír því fé sem
veitt er í könnun geimsins í
stað þess að það fari í „leysa
vandamálin hér á jörðu niðri“
væri hollt að íhuga hvemig
vitneskja um ástandið á öðr-
um plánetum hefur gjörbreytt hugarf-
ari okkar jarðarbúa gagnvart eigin
reikistjörnu. Hvaðan koma áhyggjur
okkar af gróðurhúsaáhrifum? Frá
ungum námsmanni sem var að skrifa
háskólaritgerð um lofthjúp Venusar.
Þar hafa þessi áhrif magnað upp
næstum 500 gráðu yfírborðshita.
Flestir vita hvemig er að setjast inn
í bíl sem staðið hefur stundarkom í
sólskini. Þeir geta því ímyndað hvem-
ig loftið væri í honum eftir fjóra millj-
arða ára í sólinni. Þannig er ástatt á
Venusi.
Aðrir tveir vísindamenn á vegum
NASA veittu athygli háu hlutfalli
klórflúorkolefna (CFC) á Venusi. Og
í framhaldi að þvl bentu þeir á skað-
leg áhrif þessara sömu efna fyrir
ósonlag jarðar. Ef saga Venusar (og
reyndar Mars líka) væri ekki víti til
vamaðar, er alls óvíst að menn væm
famir að gera sér grillu yfir eyðingu
ósonlagsins og gróðurhúsaáhrifunum.
Þeir væru enn að spreða hárlakki eins
og bjánar.
En einmitt sú staðreynd að menn
hafa „óvart" valdið loftslagsbreyting-
um á jörðunni, gefur vísbendingu um
hvað þeir gætu gert á annarri plá-
netu ef þeir legðu sig þar fram. Hug-
myndir um slíkt þóttu vísindaskáld-
skapur fyrir skömmu síðan, en nú
birtast um þær ritgerðir í virtustu
vísindatímaritum. Allt bendir til að
umbreyting Mars sé gerleg með þeirri
tækni sem við ráðum nú yfír. Ifyrsta
þrepið væri að auka yfírborðshitann
með því að stuðla vísvitandi að gróð-
urhúsaáhrifum. Það myndi bræða
sífrerann, orsaka risavaxin Skeiðarár-
hlaup og tröllaukna sódavatnsgos-
hveri í óteljandi Haukadölum. Sumir
telja að endanlega verði vatnið mörg
hundruð metra djúpt um stóran hluta
plánetunnar. Jafnframt auknum yfir-
borðshita þéttist lofthjúpurinn með
margfaldandi víxlverkunum fyrir
hvom tveggja. Þá kæmi næsta stigið:
erfðabreyttar plöntur færu að fram-
leiða súrefni úr koltvísýringnum í loft-
inu. Sveitasinfónían væri komin á
fóninn með lækjamiði, þrumuveðri
og hellirigningu. Síðan færu fuglar
að syngja.
Þessi þróun gæti tekið áratugi eða
árþúsundir, en öll tölvulíkön benda
til að hún sé möguleg. Hið eina sem
aldrei yrði eins á Mars og á jörðunni
er aðdráttaraflið. Maður sem er 90
kg að þyngd á jörðunni yrði ætíð 34
kg á Mars. Þar yrðu sett ný Ólympíu-
met.
„Út vil ek“
Þeir sem vilja láta Mars í friði hljóta
að bölva þeim degi sem örvemr hó-
fust handa á þriðja gijótinu frá sólu.
Því lífið er eigingjamt, og frá upp-
hafi hefur það kappkostað að breyta
jörðunni sér í hag.
Það er heldur ekkert nýtt að menn
vilji setja mark sitt á aðra himin-
hnetti. Um það eru t. d. nafngiftir
reikistjamanna til vitnis. í vestrænni
menningu varð Merkúr, sem alltaf
er á þeytingi, að hinum fráa sendi-
boða guðanna, Mars var rauður og
blóðþyrstur, Venus, hin ljúfa kvöld-
stjama farandsöngvaranna.. Það ligg-
ur í eðli okkar að eigna þessum fögru
deplum mannlegar hvatir.
Þessi þróun hélt áfram þegar þeir
sáust i nærmynd og hægt var að
kortleggja yfirborðið. Öll fjöll og gíg-
ar á ástarstjömunni Venusi bera
kvennöfn með einni undantekningu.
Norræn goðafræði er í öndvegi á
Callisto, tungli Júpíters; þar er Val-
hölj, Ásgarður...
Ömefni á plánetunum eru ákvörð-
uð af nefnd á vegum Alþjóðlega
stjömufræðisambandsins (IAU). Hún
setur sér fastar vinnureglur. Enginn
lifandi maður getur vænst þess að
gígur sé kallaður eftir honum. Trúar-
leiðtogar og pólitíkusar þurfa jafnvel
að hafa verið dauðir i 300 ár til að
fá nafn sitt skrifað í himininn. Lúther
horfir á ástandið í íslensku þjóðkirkj-
unni af tunglinu. Þótt enginn lofthjúp-
ur hafi mælst á Merkúr, er sennilega
óviða vitsmunalegra andrúmsloft. Þar
heita öll kortlögð kennileiti (nánast
eingöngu gígar) eftir skáldum og
listamönnum. Frá Hómer séð glittir
í Handel og Byron. Uppi á Renoir
sést til Ibsens. Og frá Haydn gefur
að líta Rafael og Snorra.
Snorri Sturluson var í Noregi þeg-
ar hann sagði „Út vil ek“ og hugsaði
heim til íslands. En þegar maður sér
gíginn Snorra á korti af Merkúr, er
eins og orð hans hafi fengið nýja
merkingu. Þama er hann í
réttum félagsskap með Hó-
mer, Dante, Shakespeare...
Manni hlýnar um hjartaræt-
urnar að vita af honum í
Klúbbi hinna stóru. Þarna
„úti“ á hann heima. Á sólbök-
uðu yfirborði Merkúrs er
Snorra sjálfum líka hlýrra en
í kerinu í Reykholti. Meðalhit-
inn á daginn er 427 gráður.
Þessi reikistjama hefur enn
ekki verið kortlögð nema að
hluta, svo að mörg önnur
skáld og listamenn geta hugs-
að sér gott til glóðarinnar.
Raunar eru furðu mikið um
nöfn af norrænum toga í sól-
kerfinu. Á Io, eldfjallatungli
Júpíters, gjósa t. a. m. Loki,
Völundur og Surtur annað
slagið. E. t. v. veldur þar nokkm um,
að formaður ömefnanefndarinnar er
norskur stjarneðlisfræðingur, dr. Ka-
are Aksnes. Ólíkt því sem við eigum
að venjast af frændum okkar á Norð-
urlöndum, reynir dr. Aksnes ekki að
eigna sér Snorra. Snorri er ekki „gam-
alnorskur" (eða danskur eða sænskur
ef þeirra þjóða menn hefðu átt í hlut)
á ömefnalistanum, heldur íslenskur.
Vísindamenn, sem sjaldnast njóta
þess heiðurs sem þeim ber, em auðvit-
að hátt skrifaðir á plánetunum. Svo
er einnig um landkönnuði. Myndar-
legir gígar em kenndir við Magellan,
Vasco di Gama, Kólumbus.. En ein
gloppa stingur í augu: Leifur er
hvergi. Vonandi sér dr. Aksnes þama
farsællega lausn á deilu íslendinga
og Norðmanna um þjóðerni Leifs Ei-
ríkssonar. Honum er í lófa lagið að
úrskurða að Leifur sé hvorki norskur
né íslenskur, heldur Marsbúi. í næsta
nágrenni á rauðu plánetunni væri svo
kletturinn Eiríkur rauði sem bæri
nafn með rentu. Og etanólþokan W3
á ystu nöfum hins sýnilega heims,
sem gæti haldið öllu mannkyni á fyll-
irii til loka sólkerfisins, væri rétt-
nefndari Vínland.
íslendingar hafa ætíð talið áfengi
þeim mun eftirsóknarverðara sem
erfiðara er að nálgast það, og því
gegnir furðu að fleiri fóm ekki á
hæla Leifs. Marsferðimar, sem fram-
undan em, verða ekki auðveldar. En
ávinningurinn af þeim fyrir mannkyn-
ið verður sambærilegur við fund
Ameríku. Um það verður fjallað í
seinni hluta þessarar greinar.
Höfundur er
kvikmyndagerðarmaður og
áhugamaður um geimferðir.
í ÁRDAGA mótuðu fljót og flóð yfirborðið
á Mars. Þessi mynd var tekin úr Mariner 9
geimfarinu.
Verð kr. 1.995
RDC50 standur RDA50 standur
fyrir 50-1 OO fyrir 50-100
diska. diska.
Verð kr. 2.795
DP1 taska fyrir
geislaspilara og
geisladiska.
Verð kr. 1.795
CDT508 taska
fyrir 50 geisladiska
og 8 kassettur.
Verð kr. 2.995
CP1 taska fyrir
vasadiskó og
fjórar spólur.
Verð kr. 1.795
CC24 veski fyrir CC60 veski fyrir
24 diska. 60 diska.
Verðkr. 1.195 Verð kr. 1.895
geisladiskageymslur
og töskur eagNLeg gjöf
á gó»u veRöi
Henaa og feaHageymsIa
Algjör nýjung í geisladiskageymslum.
Tekur fjórum sinnum minna pláss
og mjög auðvelt að finna diskana.
BflDÍÚBÆR
ÁRNIÚLA 38 SÍMI5531133
DPC2 taska fyri
geislaspilara oc
12 diska.
Verð kr. 1.995