Morgunblaðið - 22.12.1996, Page 28

28 SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
OPIN, VÍÐSÝN OG SJÁLF-
STÆÐ ÞJÓÐKIRKJA
Á ALÞINGI á Þingvöllum árið
1000 var í lög leitt að íslendingar
skyldu vera kristin þjóð. Síðan hefur
ísland verið kristið þjóðfélag, löggjöf
og siður byggt á kristinni trú. Um
þetta hefur æ síðan ríkt sátt og ein-
ing í þjóðfélaginu. Hér hefur verið
þjóðkirkja í þúsund ár. Hvort sem
kirkjan laut páfanum í Róm eða
valdi kóngsins í Kaupmannahöfn,
hvort sem hún taldist rómversk ka-
þólsk eða evangelísk lúthersk, var
hún þjóðkirkja, kirkja og þjóð voru
eitt, saga og örlög samofín svo vart
var að skilið. Frá alda öðli voru ís-
lensk þjóð og kirkja eitt í þessu landi,
og það var gæfa okkar þjóðar og
er mikilvægur þáttur sjálfsmyndar
okkar og menningararfs.
Kristnitakan á alþingi árið 1000
og skipan samskipta ríkis og kirkju
allar götur síðan á sér djúpar rætur
í evrópskri menningu. Allt frá því
er Konstantínus mikli, keisari, lög-
leiddi kristna kirkju í veldi sínu um
miðja 4. öld hefur Evrópa byggt á
kristnum grunni og samskipti ríkis-
valds og kirkju oftast og yfirleitt
verið náin og sáttmálsbundin. Það
var fyrst með frönsku stjómarbylt-
ingunni að tilraun var gerð að
byggja ríki á öðrum grunni en lagð-
ur var með ákvörðun Konstantínus-
ar. Við lifum enn í eftirskjálftum
þeirrar byltingar.
Ríki og kirkja
Frá sextándu öld og fram á þá
nítjándu var ríkiskirkja á íslandi eins
og víðast í Evrópu. Var vart greint
milli stjómkerfis ríkis og kirkju.
Kirkjan hér á landi var þó um
margt sjálfstæðari en annars staðar
í veldi Danakonungs og naut þar
bæði fjarlægðar frá valdastöðum og
stefnumörkunar og áhrifa fmm-
kvöðla siðbótarinnar hér.
Með stjómarskránni 1874 verður
sú breyting á að trúfrelsi þegnanna
er tryggt og forboðnar allar hömlur
á trúariðkun og trúboð svo lengi sem
það brýtur ekki í bága við almennt
velsæmi og allsheijarreglu. En þar
er þó gengið út frá þeim gmndvelli
sem lagður var árið 1000. Það birt-
ist í þeirri grein stjómarskrárinnar
(62. gr. stjómarskrár lýðveldisins)
sem kveður á um að „hin evangelisk
lútherska kirkja skal vera þjóðkirkja
og ber ríkisvaldinu að því leyti að
styðja hana og vemda“. Samkvæmt
því fer alþingi með æðsta vald í
málefnum kirkjunnar. í kjölfar
stjómarskrárinnar var unnið mark-
visst að því að skilja milli stjóm-
Ég tel mig knúinn til
að rita þessa grein
vegna þeirrar óvissu
sem gætir um stöðu
og framtíð íslensku
þjóðkirkjunnar í um-
ræðu manna á meðal
og opinberlega. Finnst
mér nauðsynlegt að leit-
ast við að varpa Ijósi á
stöðu mála og gera
grein fyrir nokkrum
grundvallaratriðum,
skrifar Karl Sigur-
b.iörnsson í þessum
hugleiðingum um ríki
og kirkju við aldahvörf.
kerfa, sett lög um sóknamefndir,
um kosningu presta, um rétt utan-
þjóðkirkjumanna o.fl. Hin evangel-
ísk-lútherska þjóðkirkja var ekki
lengur hluti hins opinbera stjórn-
kerfís, heldur trúfélag við hlið ann-
arra í landi hér, jafnvel þótt hún
nyti sérstöðu og bæri skyldur vegna
sögu sinnar og meirihlutafýlgis.
Ákvæði stjómarskrárinnar um þjóð-
kirkju merkir að gengið er út frá
því að íslensk þjóð eigi sér sameigin-
legan siðagrundvöll, sem er kristin
trú og siður. Að í því sjái þjóðin
sjálfsmynd sína og rætur menningar
sinnar og að því skuli hlúð. Þjóðar-
sátt hefur ríkt í trúmálum hér á
landi.
Aðskilnaður ríkis og kirkju
Sl. vor kom fram þingsályktunar-
tillaga á alþingi um undirbúning
aðskilnaðar ríkis og kirkju. Síendur-
teknar skoðanakannanir hafa sýnt
að vaxandi meirihluti þjóðarinnar
telur sig samþykkan slíkum aðskiln-
aði, 58% landsmanna samkvæmt
skoðanakönnun Gallups nú á nýliðnu
sumri. Bendir það til þess að þjóðar-
sáttin sé að rofna? Deilur og átök
innan kirkjunnar hafa ýtt undir kröf-
ur um aðskilnað. En á
hvaða forsendum?
Margir svara spurn-
ingunni um aðskilnað
játandi af umhyggju
fyrir kirkjunni, af ósk
um að kirkjan eflist og
megni betur að sinna
hlutverki sínu án íhlut-
unar stjómmála-
manna. Aðrir vilja á
hinn bóginn gera hlut
trúar sem minnstan í
menningu okkar og
þjóðlífi og þrengja
kosti trúfélaga sem
mest. Undanfarið hef-
ur þó umræðan um
aðskilnað ríkis og
kirkju framar öllu verið rekin á for-
sendum fijálshyggjunnar og sam-
keppnissjónarmiða sem haldið hefur
verið fram sem æðsta rétttrúnaði.
Hvað merkir aðskilnaður ríkis og
kirkju með þjóð þar sem fleiri en
níu af hveijum tíu tilheyra kirkj-
unni, níu af hveijum tíu bömum em
skírð í þjóðkirkjunni, ámóta mörg
eru fermd og nánast allir kvaddir
hinstu kveðju innan vébanda henn-
ar? Merkir aðskilnaður ríkis og
kirkju að krossinn verði afmáður úr
fána okkar, að við hættum að syngja
„Ó, Guð vors lands“, að kristnifræði-
kennsla í skólum verði bönnuð,
helgidagalöggjöfín úr gildi felld,
verslanir og skólar opnir á jóladag
og bíóin á aðfangadagskvöld, því
öllum dögum er gert jafnhátt undir
höfði? Tæpast. Reyndar gæti vel
orðið formlegur aðskilnaður ríkis og
kirkju án þess að við þessum þáttum
væri hróflað til muna - að sinni.
Þjóðkirkja á leið til
aukins sjálfstæðis
Á síðustu öld var gerður aðskiln-
aður milli sveitarstjórna og kirkju-
sókna. Um aldamót voru fræðslu-
málin færð af höndum þjóðkirkj-
unnar og síðar manntalið. Lög voru
sett um kirkjuráð 1931 sem kveða
á um frelsi kirkjunnar í innri málum
og lög um afhendingu Skálholts
1963 eru viðurkenning þess að þjóð-
kirkjan sé sjálfstæður lögaðili.
Frá öndverðu og allt fram á þessa
öld var kirkjan á Islandi fjárhags-
lega sjálfstæð, og stóðu jarðeignir
og hlunnindi undir allri þjónustu
hennar. Árið 1907 yfirtók ríkisvald-
ið umsjá kirkjujarða. í staðinn tók
ríkið að sér að greiða prestum laun,
gegn því að prestsembættum væri
fækkað umtalsvert. Rúmum áratug
fyrr hafði hið opinbera tekið að sér
að innheimta gjöld til reksturs sókn-
arkirkna, sóknargjöld.
Á okkar öld hefur lagasetning æ
meir miðað að því að gera þjóðkirkj-
una mynduga í stjórnun og Ijármál-
um og er nú stefnt að því að stíga
mikilvægt skref í þá átt með víðri
rammalöggjöf um stöðu og starfs-
hætti þjóðkirkjunnar sem samþykkt
var á kirkjuþingi 1995. Undanfarin
ár hafa átt sér stað viðræður milli
ríkis og kirkju um eignamál kirkj-
unnar og er aðkallandi að leiða þær
viðræður til lykta. Þótt framlag rík-
isins til prestslauna og yfirstjórnar
kirkjunnar sé í eðli sínu arðgreiðsla
af kirkjueignum segir það þó ekki
nema hálfa sögu. Það er menning-
arstefna í því fólgin, viðurkenning
á því að kirkjan og boðskapur henn-
ar, uppeldi og fræðsla hafí mikil-
vægu hlutverki að gegna í samfé-
laginu, og viðleitni að viðhalda hér
einingu menningar okkar og samfé-
lags.
Sóknargjöld - félagsgjöld
Mörgum vex í augum það fé sem
gengur til kirkjunnar í formi sókn-
argjalda, um 400 kr. á
mánuði á mann 16-65
ára. En innheimta
sóknargjalda er ekki
kirkjuskattur heldur
félagsgjöld, og þau eru
ekki í þágu þjóðkirkj-
unnar einnar. Hér á
landi hafa sóknargjöld
jafnan verið innheimt
fyrir öll löggilt trúfélög
í landinu og þar sitja
allir við sama borð.
Þannig hefur það ekki
verið á hinum Norður-
löndunum og verður
fyrst nú í Svíþjóð eftir
hinn væntanlega að-
skilnað ríkis og kirkju
um aldamótin. Einnig er vert að
minnast þess þegar rætt er um það
hvað þjóðkirkjan kostar að oft er
þar blandað inn í kirkjugarðsgjald-
inu sem er í þágu landsmanna allra
og væri innheimt eftir sem áður
jafnvel þótt sveitarfélög sæju um
þann þátt. Innheimta sóknargjalda
- félagsgjalda - gegnum skatta-
kerfið, gjalda sem ganga til allra
löggiltra trúfélaga, stuðlar að rétt-
læti og að ekki sé um mismunun
að ræða og með því er hamlað
gegn þeirri samkeppni og baráttu
milli trúfélaga sem leiða til skarp-
ari andstæðna og ófriðar í samfé-
laginu. Frá og með næstu áramót-
um mun ríkisvaldið gjaldfæra
sóknargjöld á ríkisreikningi sem
framlag til kirkjunnar. Þjóðkirkjan
hlýtur að mótmæla því eindregið,
vegna eðlis sóknargjaldanna. Þau
eru félagsgjöld, þótt þau séu reikn-
uð og innheimt í tengslum við
skattheimtuna. Með þessari boð-
uðu aðgerð fjármálaráðuneytisins
er þjóðkirkjan gerð að ríkiskirkju,
þvert ofan í boðaða stefnu um
aukið sjálfstæði kirkjunnar. Hér
er verið að stíga stórt skref aftur
á bak að mínu mati.
Hin hlið þess að hér
er þjóðkirkja
Einhver vitur maður sagði að
þegar samskipti ríkisvalds og
kirkju eru slæm sé eitthvað að rík-
isvaldinu. En ef samskipti ríkis og
kirkju séu sérstaklega _góð sé eitt-
hvað að kirkjunni. Ákvæði 62.
greinar stjórnarskrárinnar um
þjóðkirkjuna hefur vissulega tvær
hliðar. Onnur snertir stöðu evang-
elísk- lútherskrar kirkju sem kirkju
alþjóðar. Hin hliðin er ekki síður
mikilvæg, sú að kirkjan skal styðja
og vernda ríkisvaldið. Þjóðkirkj-
unni ber að styðja og vernda ríkis-
valdið í þeirri viðleitni þess að halda
við lýði réttlæti og jöfnuði, mannúð
og öðrum grundvallar þáttum sið-
gæðis og almennrar velferðar,
stuðla að lotningu fyrir lífinu og
virðingu fyrir sköpunarverkinu.
Það er reyndar einn mikilvægasti
arfur lútherskrar kirkju; áherslan
á skyldur ríkisins að viðhalda al-
mennri velferð þegnanna og sam-
hjálp.
Tilvera þjóðkirkju er viðurkenn-
ing þeirrar forsendu að siðaboðin
séu altæk og geri kröfu til allra
manna og viðurkenning þess að
velferð og velsæld sé ekki aðeins
efnahagslegs eðlis heldur líka and-
legur veruleiki. Þjóð þar sem æ
fleiri finna lífsfyllingu í andlegri
iðkun og í skapandi list, bókmennt-
um, leikhúsi, ljóðum; slík þjóð
stuðlar að lausn hinna sáru meina
sem hijá heiminn okkar og verður
auðugri þjóð. Að því hefur þjóð-
kirkjan hlúð með trúariðkun sinni
og boðun, list og menningarstarf-
semi sem gefa sýn til dýpri gilda
og varanlegri, þeirra sem mölur
Karl
Sigurbjörnsson
og ryð fær ei eytt né grandað.
Þjóðkirkjan sem með sóknum sín-
um og helgistöðum nær ystu land-
senda-á milli heldur þessu á lofti
með iðkun sinni og boðun, fræðslu
og sálgæslu. Þjóðkirkjan á jafn-
framt því að vera rödd spámanns-
ins, rödd hrópandans í eyðimörk
ofbeldis og sjálflægni, og kalla til
afturhvarfs og helgunar. Kirkjan á
að benda á valkosti sem stuðla að
umhyggju um lífið, umfram allt
hið varnarlausa og gagnrýna það
sem gert er á hluta þess og til
þess þarf kirkjan frelsi, svo predik-
un hennar sé ekki háð veraldlegum
hagsmunum. Þjóðkirkjan er líka
alþjóðleg, hluti hinnar almennu
kirkju og þátttakandi í alþjóðlegum
samtökum sem gegna mikilvægu
hlutverki á sviði hjálparstarfs og á
sviðum mannréttindamála, réttlæt-
is og friðar.
Þjóðkirkja - kirkja þjóðar
íslensk þjóð er kristin þjóð - um
það vitna lög og réttur, siðferðisvit-
und, samviska, samfélagsgerð mót-
að og meitlað og gagnsýrt af 2000
ára kristinni menningu. Og um það
vitnar taktföst hrynjandi helga og
hátíða í lífí þjóðar árið um kring,
ómissandi eyktamörk í lífi einstakl-
inga og fjölskyldna, sem tengja
okkur við rætur okkar og grund-
völl þjóðmenningar í þúsund ár.
Hin evangelísk-lútherska kirkja á
íslandi er þjóðkirkja, kirkja þjóðar,
í þágu þjóðarinnar. Hún vill helga
þjóðlífið og skuldbindur sig því að
fagnaðarerindið um Jesú Krist sé
boðað um landið allt, sakramentin
um hönd höfð og öllum landsins
börnum til boða, óháð búsetu, aldri,
kynferði, efnahag, skoðunum. Þjóð-
kirkja gengur út frá þvi að hinir
ungu séu uppfræddir í kristinni trú
og siðfræði, þeim sem bera hita og
þunga dagsins veitt sálgæsla og
andlegur stuðningur og leiðsögn,
þeim sjúku og deyjandi veitt hugg-
un náðarmeðalanna og hinum látnu
búið leg sem tjáir virðingu okkar
við einstaklinginn og sögu hans.
Það felst í hugtakinu þjóðkirkja
að hún er opin og víðsýn og mætir
fólkinu þar sem það er, án strangra
skilyrða. Þjóðkirkjan horfist í augu
við það að fjölhyggja er staðreynd
nútímaþjóðfélags og að vaxandi
fjöldi fólks játar önnur trúarbrögð.
Þjóðkirkjan á að hlusta á það og
viðurkenna rétt þess og frelsi í þjóð-
félaginu um leið og hún er trú þeim
grundvelli sem lagður er að lífi
hennar og boðun, Jesú Kristi og
kærleiksboðskap hans. Það að hér
er þjóðkirkja ætti að stuðla í senn
að kjölfestu og hefðarfestu sem og
umburðarlyndi og friði í þjóðlífinu.
Algjör aðskilnaður ríkis og kirkju
gæti leitt til hins gagnstæða, eflt
andstæður og skerpt víglínur. Þátt-
ur þjóðkirkjunnar í menningu okkar
og sögu verður seint ofmetinn;
þjónusta hennar við landsmenn alla
án tillitis til skoðana, stéttar og
stöðu, kristnifræðikennsla í skóla-
kerfinu sem fræðir um rætur menn-
ingar okkar og siða. Þetta megum
við ekki missa. Þegar samhengið
við söguna rofnar leiðir það til þess
að við finnum okkur ekki lengur
sem hluta stærri heildar siðmenn-
ingar. Sögulaus þjóð verður ekki
lengi fijáls þjóð. Fólk sem þekkir
ekki grundvöll sinn, trúar sinnar,
helgitákna, sagna og siða verður
berskjalda gagnvart áreitni ofsa-
trúarpostula og spámanna sem
telja sig eiga lausnir og svör við
öllu og hneppa fólk í fjötra.
Þjóðkirkja er eðli sínu samkvæmt
víðsýn og opin og á að taka undir
með öllu góðviljuðu fólki í viðleitni
þess að stuðla að réttlæti og friði
í samskiptum manna og þjóða og
lotningu fyrir lífinu á jörð. Það er
mikilvægur þáttur sáttmálans sem
gerður var árið 1000 og varðar
gæfuveg þjóðar til framtíðar. Þvl
skulum við ekki spilla.
Höfundur er sóknarprestur í
Reykjavík.