Morgunblaðið - 25.01.1997, Page 40

40 LAUGARDAGUR 25. JANÚAR 1997
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
ÞORVALDUR
ÁGÚSTSSON
+ Þorvaldur Ág-
ústsson fæddist
I Ásum í Gnúpverja-
hreppi 8. ágúst
1919. Hann lést á
Vífílsstaðaspítala 3.
janúar síðastliðinn
og fór útfðr hans
fram frá Hallgríms-
kirkju i Reykjavík
15. janúar.
„Minns du hur ödet
oss förde till-
hopa...?“
(Gunnar Wennerberg)
Ótal minningar, sveipaðar
gullnum ljóma liðinna æskudaga,
en blandnar söknuði eftir góðan
dreng, tóku að leita fram í hug-
ann, þegar ég spurði lát vinar
míns og náins félaga frá skólaár-
unum, Þorvalds Ágústssonar frá
Ásum. Þessi ljónmúsíkalski ný-
sveinn sunnan úr Hreppum vakti
þegar athygli nemendahópsins í
Menntaskólanum á Akureyri fyrir
Ijúflyndi, glæsimannlega fram-
komu og fallega, djúpa bassa-
rödd, þegar hann hóf þar skóla-
göngu. Það verður að viðurkenna,
að þátttaka hans og forysta í
skólakórnum hans Björgvins
Guðmundssonar og ágætum
söngkvartett skólapilta kveikti í
senn aðdáun og öfund ýmissa,
sem hugsuðu sem með sjálfum
sér, að gaman hlyti það að vera
að geta slegist í slíkan félagsskap
með svo hæfileikaríku fólki við
svo skemmtilega iðju. Ekki spillti
heldur nálægð annars Sunnlend-
f ings, gulltenórsins Eyþórs Óskars
Sigurgeirssonar.
Það var upphaf vináttu okkar
Valda, að við bekkjarbræður
fengum hann til að kenna raddir
í fáeinum lögum, sem syngja
skyldi fjórrödduð á dansleik í MA
á nýársnótt 1941/1942. Meira að
segja urðu úr þessu tveir kvart-
ettar, sem kváðust á þarna á
ballinu að góðum og gömlum sið.
Næsta vetur vorum við hvor á
sínu landshorni, en haustið 1943
kom Valdi suður að loknu stúd-
entsprófi og settist í Háskóla ís-
lands. Þá gengum við báðir í
Karlakór Reykjavíkur, þar sem
Eyþór Óskar var orðinn félagi
árinu áður. Samstarfið hófst aft-
ur, og vináttan endurnýjaðist. Þar
að auki fórum við þrír að æfa
saman kvartettsöng, fyrst með
Magnúsi Árnasyni, en síðar Guð-
mundi Ámundasyni frá Sandlæk,
sem 2. tenór. Guðmundur varð
eiginmaður Stefaníu Ágústsdótt-
ur, systur Valda, og merkisbóndi
í Ásum. Hann gekk síðar í Karla-
kór Reykjavíkur.
Kvartettinn hlaut nafnið „Fjór-
ir félagar" og kom fram á ótal
skemmtunum næstu árin, stúd-
entasamkomum, árshátíðum, átt-
hagamótum, stjórnmálafundum
og hvers kyns mannamótum og
mannfagnaði í Reykjavík og ná-
grenni og víða um Suðurland.
Við bar, að við önnuðumst söng
við hjónavígslur og útfarir, og
nokkrum sinnum sungum við í
útvarp, og þá vitanlega „beint“.
Valdi var sjálfkjörinn stjórnandi
okkar, enda lék hann sér að því
að skrifa upp eftir eyranu
skemmtileg og viðráðanleg lög,
sem hann heyrði í útvarpi eða
annars staðar, raddsetja þau og
kenna okkur hinum. Af sjálfu
ieiðir, að hann var miklu meir en
bænabókarfær á stofuorgel og
píanó, tóneyrað var óbrigðult og
smekkurinn næmur með taugar
alla leið til hjartans ekki síður
en heilans. Fyrst í stað var Guð-
mundur K. Jóhannsson undirleik-
ari, en síðar Páll Kr. Pálsson og
þá jafnframt útsetjari og leiðbein-
andi. Flestar æfingar fóru fram
í litlu stofunni á heimili hans og
Margrétar Árnadótt-
ur við Lindargötu.
Einnig hittumst við
oft heima hjá Höllu
Lovísu Loftsdóttur
skáldkonu, móður
Guðmundar Ámunda-
sonar, og þeim Sand-
lækjarsystkinum á
Barónsstíg 27. Svo
langt náði þessi starf-
semi okkar, að eitt
vorið héldum við
sjálfstæða söng-
skemmtun í Keflavík
með heillangri söng-
skrá. Þegar upp var
staðið, munum við hafa átt hátt
á annað hundrað lög æfð og til-
tæk. Allt þetta, söngurinn sjálfur
og félagsskapurinn, veitti okkur
ómælda gleði og lífsfyllingu.
Svo bar til um miðjan vetur
1944/1945, að herbergisfélagi
Valda á Nýja-Garði veiktist og
varð að fresta námi, en herbergi-
snautur minn var að hefja próf-
lestur og þarfnaðist einbýlis. Það
varð því úr, að við Valdi bjuggum
saman á herberginu Stóra-Núpi
það sem eftir lifði vetrar í besta
bróðerni, enda féllu mjög saman
skoðanir okkar á mörgum málum,
og smekkur okkar á tónlist, og
þá ekki síst meðferð sönglaga,
var mjög á sömu lund. Þennan
tíma áttum við oft til að renna
yfir nokkra „Glúnta“ á síðkvöld-
um, og gripum stundum til þeirra
á góðri stund, þegar undirleikari
gafst.
Enn er gott að minnast þess,
að Valdi stofnaði þá um veturinn
lítinn karlakór, skipaður Árnes-
ingum, eiginlega styrktan tvö-
faldan kvartett, í tilefni Árnes-
ingamóts. Æfingar voru haldnar
á Sjafnargötu 4, heima hjá Skúla
Ágústssyni frá Birtingaholti og
hans góðu konu, Elínu Kjartans-
dóttur frá Hruna, sem veitti kaffi
og rjómapönnukökur á hverri
æfingu til þess að mýkja hálsana.
Þetta var mjög valinn hópur með
fágaðan söng og valda söngskrá,
flest lögin eftir Árnesinga, enda
var söngnum forkunnarvel tekið
af áheyrendum. Ég fékk að fljóta
með vegna kunningsskapar, og
var þátttaka mín réttlætt með
því, að einn langafa minna var
Árnesingur, meira að segja fædd-
ur á Ásólfsstöðum eins og Kristín
Stefánsdóttir húsfreyja í Ásum,
móðir Valda.
En fleiri voru undarlegir
tengslaþræðir fólks af fámennri
þjóð. Móðurbróðir Valda, séra Jón
Stefánsson, var prestur í Lundar-
brekkusókn í Bárðardal um alda-
mótin síðustu, skammlífur,
berklaveikur heiðursmaður. Illa
haldinn lét hann búa um sig á
hestasleða, þegar komið var fram
undir jólaföstu, og flytja sig þess-
ar tvær bæjarleiðir frá Halldórs-
stöðum út í Stóruvelli til þess að
geta skírt Gunnar föðurbróður
minn á afmælisdegi Sigurgeirs
afa míns. Það varð síðasta prests-
verk séra Jóns, sem átti þá sex
vikur einar ólifaðar.
Nú streyma minningarnar
fram í hugann, og af nógu er að
taka. Útreiðartúr frá Ásum sól-
ríkan ágústdag með viðkomu hjá
Steini bónda í Fossnesi alla leið
upp á Hestfjallahnjúk. Hann er
yfirlætislaus hæð í landslaginu,
en býður gestum sínum ótrúlegt
útsýni um allt Suðurland, út á
sjó og inn um allar afréttir allt
til meginjökla. Við áðum þar um
stund undir heiðríkum himni og
drukkum hin djúpu áhrif víðernis
og öræfafrelsis, en létum svo
klárana lötra austur af og niður
brekkurnar ofan í Þjórsárdal og
gegnum Ásólfsstaðaskóg til
Asólfs bónda Pálssonar, sem nú
er nýlega látinn, en þeir Valdi
voru systkinasynir. Um kvöldið
riðum við þaðan niður með Þjórsá
um Gaukshöfða og Bringu í kyrru
og hlýju veðri. Það var mjög tek-
ið að rökkva, og fíngerð sunn-
lensk sallarigning vætti þyrsta
jörðina. Við sprettum af hestun-
um utan við túnið f Ásum, sleppt-
um þeim í grösugan haga, óðum
rennvotan puntinn og bárum
hnakkana á bakinu heim til bæj-
ar. Þá var alrokkið. Þar heima
beið okkar flatbrauðs- og kæfu-
veisla í búrinu hjá Kristínu hús-
freyju, þar sem hún veitti okkur
fijálsar hendur til athafna og
ekki í það eina skiptið.
Laut við litla tjörn nálægt
Marteinstungu í Holtum undir
björtum Jónsmessuhimni. Við
Fjórir félagar höfðum dregið okk-
ur í hlé frá kosningasamkomu og
sungum af innileik og aðeins fyr-
ir sjálfa okkur kvæðið Nótt úr
Eiðnum eftir Þorstein Erlingsson
í minningu Ragnheiðar biskups-
dóttur og Daða frá Hruna, síðast
prests í Steinsholti í Eystrihrepp.
Engir áheyrendur, ekkert klapp,
en gífurlega sterk og stund með
undarlegum áhrifum, sem við
fengum að njóta, en enginn okkar
gat útskýrt og enginn okkar gat
gleymt upp frá því.
Samkoma í sal Mjólkurstöðvar-
innar í Reykjavík. Við félagarnir
fjórir sungum þar nokkur lög,
þeirra á meðal „Inn um
gluggann" eftir vin okkar og
meistara, Sigurð Þórðarson, ofur-
viðkvæmt lag og undurblítt, það
varð eiginlega að anda því út úr
sér, helst í óslituinni lotu. Ein-
hvern veginn held ég, að það
hafi tekist, að minnsta kosti urðu
áhrifin geysisterk, í öfugu hlut-
falli við styrkleika söngsins og
lagsins. Spenna hlóðst upp í
langri forte-þögn að laginu loknu,
en leystist síðan út í dynjandi
klappi.
Við Valdi stóðum saman að
tjaldabaki í troðfullri 6.000
manna sönghöll í námabænum
Hibbing í Minnesota, þar sem
Karlakór Reykjavíkur hélt tón-
leika. Stefán íslandi var að ljúka
sínum þætti söngskrárinnar, var
stórvel fyrir kallaður, fyllti salinn
gullnum tónum hinnar fögru
raddar sinnar, og áheyrendur
trylltust af fögnuði. Hann var að
syngja þriðja aukalagið, sem var
aría úr óperunni Werther eftir
Massenet. Þá var eins og rigndi
yfir salinn stjörnum, perlum og
demöntum, slík voru áhrifin af
þessum dýrlega söng. Við fundum
þau báðir og bjuggum að þeim
lengi.
Karlakór Reykjavíkur er að
syngja sem aukalag og án undir-
leiks á söngskemmtun í Gamla
bíó lag Bortnianskys við ljóðið
„Nú hnígur sól“ eftir vin okkar
og söngbróður Axel Guðmunds-
son. Kórinn fylgir nákvæmlega
taktslætti og bendingum söng-
stjórans, Sigurðar Þórðarsonar.
Menn skiptast á um að anda til
að slíta ekki laglínuna, og styrk-
leiki rís með mjúkum teygjanleik
frá veikasta píanissímó eftir vilja
stjórnandans og hjaðnar í lokin
aftur í sama far. Stjórnandinn
og hljóðfæri hans, kórinn, eru
eitt í auðmjúkri þjónustu við list-
ina og túlkun hennar. Ekki of
hratt, ekkert liggur á, tíminn líð-
ur hægt og rólega „í hljóðrar
nætur ástarörmum“ og slitnar
ekki sundur. Oft og víða hefi ég
heyrt þetta lag flutt, en hvergi
jafnfagurlega fram reitt í alla
staði og af Sigurði og kór hans.
Um þetta vorum við Valdi á einu
máli eins og fleira og þakklátir
fyrir að hafa tekið þátt í þeim
flutningi og fengið að njóta svo
góðra augnablika.
Við vorum staddir á Hagaflöt-
um við Þjórsá um miðnæturbil í
aprílbyijun 1947, og með okkur
Ágúst Sveinsson, faðir Valda, og
Vigfús, föðurbróðir minn. Við
horfðum á rauðar eldgusurnar
þeytast úr iðrum Heklu upp á
biksvartan næturhimininn með
hroðalegum sprengingum, eldg-
læringum og glumrugangi í að-
eins 20 kílómetra fjarlægð og
glóandi hraunstraumana steypast
ofan hlíðar hennar með fossaföll-
um. Jörðin nötraði undir fótum
okkar við átök fjallsins, og loftið
skalf. Ágúst hafði orð á því, að
þá fyrst hefði hann skilið til fulls
orðið „þórdunur“. Við hinir vor-
um hjartanlega sammála því,
enda yrði látunum ekki betur lýst
með neinu öðru orði. Eftir að
heim að Ásum var komið, sofnuð-
um við við glamrið í gluggarúðun-
um, því að jörð var aldrei kyrr
þá nótt. Mögnuð reynsla.
Röskum mánuði síðar sungum
við Fjórir félagar í Ásaskóla, á
heimaslóðum Valda, eftir að hafa
notið gestrisni Sigríðar og Sig-
urðar í Birtingaholti. Jörð var
tekin að grænka og bjart í lofti,
en Hekla gamla dró þó svört
öskutjöld fyrir austurfjöll. Þarna
sungum við síðast saman opinber-
lega. Senn sundraðist hópurinn.
Við tóku ný viðfangsefni, ný að-
setur og þáttaskil á lífsferlinum.
En vinátta okkar hélst ófölskvuð.
Þeir félagar, Eyþór Óskar,
Gummi og Valdi sungu svo um
haustið við brúðkaup okkar Ellen-
ar í Síðumúlakirkju, og tveir
þeirra báru brúðina meira að
segja á gullstól úr bæ til kirkju.
Lengi söng Valdi í Karlakór
Reykjavíkur og fór með honum
nokkrar langar ferðir til útlanda.
Síðar gekk hann í söngsveit gam-
alla kórfélaga. En hann kom víð-
ar við. Á unga aldri var hann
virkur félagi í Hreppakórnum,
sem Sigurður Ágústsson í Birt-
ingaholti stjórnaði, og á stúdents-
árunum söng hann í Stúdenta-
kórnum og stjórnaði honum um
tíma. Síðar á ævinni gekk hann
í Samkór Reykjavíkur og eitthvað
söng hann í Dómkórnum. Mun
þó tæpast allt upp talið.
Valda fór eins og mörgum
þeim, sem margt er vel gefið og
til lista lagt, að hugurinn leitaði
víða og hreifst af mörgu. Tónlist-
in skipaði þar hæstan sess, en sú
dýra drottning tók líka meiri tíma
en ströngu læknisnámi var hollt.
Því leitaði vinur minn annarra
ráða til að sjá sér farborða. Um
skeið vann hann hjá íslendinga-
sagnaútgáfunni og Norðra, gerð-
ist síðan auglýsingastjóri SÍS, en
mörg síðustu starfsárin var hann
fulltrúi hjá ríkisféhirði. Hvar-
vetna reyndist hann viðmótsgóð-
ur, dyggur og gegn starfsmaður
og naut virðingar og trausts
starfsfélaga sinna, yfirmanna og
allra, sem til hans þurftu að leita.
í tómstundum stundaði hann
meðal annars ljósmyndun og bók-
band og fórst hvort tveggja
snilldarvel úr hendi. En það var
engu líkara en sjálf lífsgæfan
vildi ekki verða honum við hendur
föst til lengdar þrátt fyrir hátt-
prýði, glæsileik og gervileik, og
hefði þó margur haldið, að slíkur
Ijúflingur hefði átt margfaldlega
skilið að fá að njóta hennar.
Þar kom, að heilsunni tók að
hraka og þrekið að minnka. Ann-
að lungað þurfti að nema burt
fyrir nokkrum árum, og hann
þoldi illa að lesa. Þess í stað hlust-
aði hann mikið á góðar hljóðritan-
ir tónverka og hljóðsnældur með
upplestri skáldverka. Þá hafði
hann yndi af að koma í Hallgríms-
kirkju og heyra Hörð fara snill-
ingshöndum sínum um orgelið
góða, því að með breyttum orðum
Guðmundar sögu góða, sem höfð
eru um Ingimund prest, má segja,
að þar var yndi hans, sem tónlist-
in var. Átthagatryggur Árnesing-
ur og Hreppamaður var hann alla
ævi, og aldrei brást heldur at-
hvarfið, sem hann átti jafnan víst
hjá systur sinni og mági heima í
Asum.
Við Ellen kveðjum nú vin okkar
að leiðarlokum hans með hjartan-
legri þökk fyrir gamla og gróna
vináttu og biðjum honum allrar
blessunar á nýju tilverustigi.
Börnum hans, Jóni og Steinunni
Kristínu, Stefaníu systur hans og
öllum öðrum vandamönnum hans
sendum við bestu kveðjur með
djúpri samúð.
Sverrir Pálsson.
Nýlega er látinn maður einn á
efri árum. Títt er að heyra lát
þeirra, sem fyllt hafa sjöunda
áratuginn. Einmitt núna þessi
árin eru þeir að kveðja, sem
fæddust á árum fyrri heimsstyij-
aldar, 1914 til 1918. sá mannlífs-
gróður, sem óx upp á fyrstu
tveimur áratugum þessarar ald-
ar, hnígur nú sem óðast til þeirr-
ar moldar, sem hann er kominn
af.
Þorvaldur Ágústsson, fyrrum
gjaldkeri og skrifstofumaður,
ólst upp á Asum í Gnúpveija-
hreppi þar sem hann fæddist. Á
uppvaxtarárum vann hann öll
algeng sveitastörf, eins og vænta
má. En ekki hugðist hann gerast
bóndi í sveit sinni eða annars
staðar, heldur lagði hann út á
menntabraut. Varð Menntaskól-
inn á Akureyri fyrir valinu, þó
að sýnt sé, að MR liggi nær.
Þorvaldur varð stúdent frá MA
1943, með góðri einkunn. I hópi
stúdentssystkina Þorvaldar, sem
voru næstum fjörutíu að tölu,
urðu nokkur þjóðkunn, eins og
Steingrímur St. Th. Sigurðsson
rithöfundur og listmálari; Her-
mann Pálsson prófessor; Margrét
Indriðadóttir fréttastjóri; Björn
Bjarman rithöfundur; Geir Krist-
jánsson þýðandi og rithöfundur;
Arngrímur Jónsson prestur; Úlf-
ur Ragnarsson læknir; og Tómas
Á. Tómasson sendiherra. Fleiri
mætti auðvitað telja úr hópnum,
sem urðu þekktar persónur, en
ég læt hér staðar numið.
Kynni mín af Þorvaldi urðu
nokkur. Fyrst sá ég hann í gjald-
kerastóli hjá ríkisféhirði í Arnar-
hváli, en þar gegndi hann um
nokkurt árabil þessu ábyrgðar-
starfi. Margir munu hafa þurft
að hitta Þorvald þarna, því að
þá var sú venja, að ríkisstarfs-
menn tækju út laun sín mánaðar-
lega á þessum stað, en fengju
þau ekki lögð inn á bankareikn-
inga, eins og nú er algengast.
Nóg hafði Þorvaldur að gera
þarna; það gat ég greint.
En Þorvaldur sinnti fleiru en
skrifstofustörfum. Hann tók
ungur að leggja fyrir sig ljós-
myndun, og var eftirsóttur til að
taka myndir í ýmis rit, sem víða
fóru. Þar á meðal er mánaðarrit-
ið Heima er bezt, sem komið
hefur út frá ársbyijun 1951. Og
það var einmitt á vegum þess
rits, sem ég kynntist honum
mest. Ég hafði tekið viðtöl við
tvo bændahöfðingja í Rangár-
þingi fyrir ritið, og birtust þau
1970 og 1971. Þorvaldur var
fenginn til að taka ljósmyndir,
til að lífga upp á þessi viðtöl.
Ég varð honum samferða úr
Reykjavík í bifreið hans tvívegis
í þessum erindagjörðum. Gaman
var við Þorvald að ræða, því að
hann var léttur í máli og sagði
vel frá mönnum og málefnum.
Myndatökurnar tókust vel. Á
öðrum bænum vildi það hins veg-
ar til, að húsfreyjan neitaði að
vera á mynd með bónda sínum.
Sagðist ekki eiga erindi til alþjóð-
ar. Nú voru góð ráð dýr. Ég taldi
mig vera búinn að gera það sem
ég gæti í þessu efni. Þá leitaði
ég til Þorvaldar, en gekk sjálfur
út úr bænum og lét ráðast, hvern-
ig málin kynnu að þróast. Hafði
skilið eftir bijóstbirtu, sem átti
að gera sitt gagn. Og sjá, þegar
ég kom inn í bæinn á ný, hafði
Þorvaldi tekist að ná ágætis
mynd af hjónunum. Vafalítið
mun Þorvaldi hafa þarna tekist
með lagni sinni og ljúfmennsku
að fá konuna til að sitja fyrir.
Hann var ljúfmenni, með bros á
vör. Þannig man ég þennan
ágæta mann, og þannig er mynd
hans í huga mér.
Auðunn Bragi Sveinsson.