Morgunblaðið - 14.03.1997, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 14. MARZ 1997
GREINARGERÐ
MORGUNBLAÐIÐ
Styrkjum
hjart-
veiku
bömin!
Avarp formanns
Landssamtaka
hj artasj úklinga
ÁGÆTU landsmenn.
Við félagar í Landssamtökum
hjartasjúklinga hvetjum ykkur til
að bregðast vel við, eins og svo oft
áður, þegar landssöfnun Neistans,
styrktarfélags hjartveikra barna,
fer af stað föstudaginn 14. mars
næstkomandi á Stöð 2 og Bylgj-
unni.
Það er afar mikilvægt að fá
skurðaðgerðir á hjartveikum böm-
um hingað heim. Bæði vegna þess
að við höfum á að skipa mjög fær-
um læknum og hjúkrunarfólki en
Gísli J. Eyland
Langþráður draumur er
að verða að veruleika,
segir Gísli J. Eyland,
þegar barnaskurðdeild á
Landspítalanum tekur
til starfa.
einnig er mikilvægt fyrir sjúklinga
og aðstandendur að geta verið á
heimaslóðum og losna þannig við
álag og kostnað sem ferðir til út-
landa hafa í för með sér. Nú er
æðsta ósk aðstandenda Neistans
og okkar allra að rætast. Langþráð-
ur draumur er að verða að veruleika
þegar barnaskurðdeild á Landspít-
alanum tekur til starfa.
Á landsþingi samtaka hjarta-
sjúklinga í september sl. varð Neist-
inn deild innan LHS. Við bjóðum
þetta dugmikla fólk velkomið til
starfa innan okkar vébanda og er-
um þess fullviss að koma þess inn
í samtökin muni efla starf okkar
og samstöðu.
Vonandi munu landsmenn gera
foreldrum hjartveikra barna kleift
að hafa böm sín hjá sér og hjálpa
börnunum til þess að lifa sem eðli-
legustu lífi utan sjúkrahúsa. Gefum
þeim von. - Tökum öll þátt í þessu
mikilvæga máli.
Höfundur er formaður
Landssamtaka hjartasjúklinga.
^emantaúú&iá
Fermingagjafir, glæsilegt úrval
DEMANTAHÚSIÐ
Nýju Kringlunni, sími 588 9944
Enn um vanhæfi
hæstaréttardómara
Ákveðið var að óska eftir endurupptöku
skattamáls Vífilfells ehf. í Hæstarétti Islands,
en þeirri beiðni hefur nú verið hafnað með sér-
stakri bókun réttarins. Hreinn Loftsson telur sér
skylt að skýra nánar forsendur beiðninnar fyrir
lesendum Morgunblaðsins.
MARGT hefur verið rætt og ritað
um ástæður og tildrög þess, að
ákveðið var að óska eftir endurupp-
töku skattamáls Vífilfells ehf. í
Hæstarétti íslands. Beiðni um end-
urupptöku hefur nú verið hafnað
með sérstakri bókun réttarins og
mér er skylt að skýra nánar for-
sendur beiðninnar fyrir lesendum
Morgunblaðsins. Þessi skylda er því
brýnni að ég hef orðið var við, að
beiðnin hefur verið virt mér á verri
veg. Mér hefur jafnvel verið bmgð-
ið um illgimi og að hafa verið keypt-
ur til verksins. Hvort tveggja er
fjarri sanni. Legg ég áherslu á, að
þó að í eðli sínu sé um að ræða
mál, sem snertir persónu eins dóm-
arans í Hæstarétti íslands, þá hef
ég leitast við að haga orðum mínum
um hann af eins mikilli varfærni
og mér er unnt. Þar hef ég reynt
að halda mig við staðreyndir.
Á síðustu ámm hefur Hæstirétt-
ur íslands mótað mun strangari
reglur um hæfi dómara en áður
tíðkuðust. í því efni gætir mjög
áhrifa aðildar íslands að Mannrétt-
indasáttmála Evrópu, en hann var
lögtekinn hér á landi með lögum
nr. 62/1994. Sem dæmi má nefna,
að á árinu 1990 felldi Hæstiréttur
íslands úr gildi dóm sakadóms
vegna þess, að dómarafulltrúi sá,
sem málið dæmdi, hafði haft þau
afskipti af rannsókn málsins, að
senda það til fýrirsagnar ríkissak-
sóknara. Dæmdi hann málið síðan
í sakadómi. 1 forsendum Hæstarétt-
ar í málinu kom fram m.a., að al-
mennt verði ekki talin nægjanleg
trygging fyrir óhlutdrægni í dóms-
störfum þegar sami maður vinnur
bæði að þeim og lögreglustjórn. í
kjölfarið voru stofnaðar 5 nýjar
dómarastöður til að tryggja, að
hæfum dómurum væri til að dreifa
í öllum umdæmum landsins í opin-
berum málum.
Annað dæmi má nefna, en á
árinu 1995 vísaði Hæstiréttur ís-
lands máli aftur heim í hérað til
löglegrar meðferðar og dómsá-
lagningar vegna þess, að í því hafði
dæmt dómarafulltrúi, sem ekki gat
talist sjálfstæður og óháður dóm-
ari í skilningi laga. í forsendum
Hæstaréttar Islands var sérstak-
lega tekið fram, að í málinu „hefur
ekki verið sýnt fram á ákveðin
atvik, sem bendi til þess, að dóm-
arafulltrúinn, sem kvað upp hér-
aðsdóminn, hafi verið vilhallur. Af
hálfu ákærða er j raun ekki gerð
tilraun til þess. Ákærði telur hins
vegar, að þegar aðstæður íslénskra
dómarafulltrúa séu virtar í heild á
hlutlægan mælikvarða, megi full-
yrða, að þeir séu svo háðir fram-
kvæmdarvaldinu, að full ástæða
sé til að draga sjálfstæði þeirra í
efa“. Hér var verið að treysta hina
nýju framkvæmd í sessi, þ.e. að
skipan dómstóla væri með þeim
hætti, að hlutlægni þeirra og sjálf-
stæði væri hafið yfir allan vafa.
Segir í forsendum dómsins, að
Mannréttindanefnd Evrópu og
Mannréttindadómstóil Evrópu hafi
talið kröfu 1. mgr. 6. gr. mannrétt-
indasáttmála Evrópu tvíþætta, þ.e.
kröfuna um óvilhallan dómstól. Til
skýringar er vísað í dóm Mannrétt-
indadómstólsins í máli Langborg-
ers gegn Svíþjóð frá 22. júní 1989
þar sem segir, að greina verði á
milli athugunar, er miði að því að
ganga úr skugga um, hvaða við-
horf hafi ráðið hjá dómara í til-
teknu máli (subjective test), og
athugunar á því, hvort svo sé
tryggilega um hnúta búið hlutlægt
séð, að engin ástæða sé til að draga
í efa, að dómari sé óvilhallur (objec-
tive test). Staða dómarafulltrúans
stóðst ekki þetta hlutlæga skilyrði.
í kjölfarið voru fjölmörg mál end-
urupptekin, þar sem dómarafull-
trúar höfðu dæmt. í því sambandi
virtist ekki skipta máli þó að um
fjölskipaðan dóm hafi verið að
ræða, dómarar hafi verið einhuga
og dómarfulltrúi hafi dæmt ásamt
tveimur héraðsdómurum, en um
slíkt eru dæmi.
Þessar aðgerðir hafa notið stuðn-
ings og skilnings meðal lögmanna
og dómara. Enginn hefur lagt þess-
ar aðstæður þeim einstaklingum til
lasts, sem í hlut áttu. Kjarni hinna
nýju viðhorfa er sá, að ekki er talið
nægjanlegt í réttarríki að tryggja,
að komist hafi verið að réttri niður-
stöðu í dómsmáli, heldur verður
almenningur að geta treyst því að
svo hafi verið. Fyrri viðhorf hvíldu
á sjónarmiðum öryggis þar sem
varð að sýna fram á þá hættu, að
dómari fengi ekki litið óhlutdrægt
á málavexti. En sönnunarfærsla í
því efni getur reynst torveld, þ.e.
að sýna fram á einhver raunveruleg
merki um hlutdrægni. Því hvíla hin
nýrri viðhorf á sjónarmiðum al-
menns trausts gagnvart dómstólun-
um, þ.e. að koma í veg fyrir, að
dómari dæmi í máli ef hann er
tengdur þvi eða aðilum þess með
þeim hætti, að út frá sjónarhóli
hlutlauss þriðja aðila megi draga
óhlutdrægni hans í efa. Eðli málsins
samkvæmt eru gerðar mjög strang-
ar kröfur i þessu tilviki þegar um
dómara er að ræða og þá einkum
dómara í Hæstarétti íslands þar
sem þar er um æðsta dómsstig að
ræða. Eru reglurnar um hæfi dóm-
ara strangari og mikilvægara að
þeim sé frapfylgt, að því er varðar
Hæstarétt íslands, heldur en t.d. á
sviði stjórnsýslunnar. Með þeim orð-
um er þó á engan hátt verið að
draga úr gildi’eða mikilvægi hæfis-
reglna á því sviði. Spurningunni um
vanhæfí innan stjórnsýslunnar
verður skotið til dómstóla, en erfið-
ara er um vik þegar efasemdir
vakna um hæfí dómara í æðsta
dómstól landsins. Hver á að hafa
eftirlit með eftirlitsmanninum?
Í grein í Tímariti lögfræðinga,
2. hefti 1993, bls. 99 o. áfr., JQallar
Pétur Kr. Hafstein, hæstaréttar-
dómari, um spurninguna hvort
sjálfstæði dómstóla sé nægjanlegt.
Meginniðurstaða hans er neikvæð.
Fjallar greinin í aðalatriðum um
þrjá þætti, er lúta að innra sjálf-
stæði dómstólanna, þ.e. valdi til
skipunar í embætti dómara og for-
stöðumanna dómstóla, valdi til að
ákveða fjárreiður dómstóla og til
meðferðar þess fjár, sem veitt er
úr ríkissjóði, og valdi til að beita
dómara aðhaldi og aga og víkja
þeim frá embætti. Er greinin vel
rökstudd og skilmerkileg í alla staði
og þær tillögur, sem þar er fram
settar, allar hinar skynsamlegustu.
í upphafi greinarinnar segir dómar-
inn á einum stað: „Hins vegar þurfa
dómarar sjálfir að varðveita sjálf-
stæði sitt í orði og verki og forðast
hvers konar hagsmunatengsl út í
þjóðfélagið, bæði gagnvart öðrum
greinum ríkisvaldsins, fjölmiðlum
og almenningi". Undir þessi orð
skal tekið, en þau eru haldlaus ef
ekki fara saman orð og athafnir.
Þegar forráðamenn Vífilfells ehf.
fengu í hendur dóm Hæstaréttar
íslands frá 30. janúar sl. í máli
fyrirtækisins gegn Gjaldheimtunni
í Reykjavík, vaknaði þegar spurning
um, hvort eðlilegt gæti talist, að
Pétur Kr. Hafstein hefði komið að
málinu sem dómari. Á vegum hans
sem forsetaframbjóðanda hafði ver-
ið falast eftir stuðningi fyrirtækis-
ins, bæði í formi fjárstuðnings og
afsláttar af drykkjarföngum. Hafði
fyrirtækið tekið mjög dræmt í slík-
an stuðning og hafnað beinum
Ijárstuðningi. Dómurinn laut að
mjög verulegum fjárhagslegum
hagsmunum fyrirtækisins. Niður-
staðan var því líkleg til að vekja
hörð viðbrögð, enda hefur sú verið
raunin. Telja forráðamenn fyrir-
tækisins, að réttur hafi verið á þeim
brotinn, þeir hafi einir verið teknir
út úr af fjölmörgum aðilum, sem
nýttu sér sömu heimildir skatta-
laga, jafnræðisreglan hafi því verið
brotin á þeim, lögum hafi verið
beitt með afturvirkum hætti, þar
sem bæði skattyfirvöld og aðrir
hafi talið slíkar aðgerðir, sem málið
snerist um að stærstum hluta, lög-
legar á sínum tíma. Þá hafi verið
gerðar sýndarkröfur um upplýs-
ingar til að komast framhjá ákvæð-
um skattalaga um fresti til að taka
málið upp, en nær fimm ár liðu frá
umræddum aðgerðum og þar til
skattyfirvöld hófust handa í málinu.
Fleira mætti nefna. Með allt þetta
í huga var fullkomin ástæða til að
tryggja sérstaklega, að ekki vökn-
uðu spurningar um vanhæfi. Hefði
Pétri Kr. Hafstein borið að kynna
sér samskipti stuðningsmanna
sinna og fyrirtækisins og segja sig
frá málinu í ljósi þeirra. Fyrir ligg-
ur, að dómarinn hefur vikið sæti í
skattamáli þar sem í hlut átti stuðn-
ingsmaður hans. í sem stystu máli
varð niðurstaðan sú, að seta Péturs
Kr. Hafstein sem dómara í þessu
máli stæðist vart hin nýju viðhorf
um atriði er valda vanhæfi dómara.
Þessi viðhorf eru studd skýringu
Mannréttindadómstóls Evrópu á
inntaki 6. gr. Mannréttindasáttmála
Evrópu í fjölmörgum málum. Ekki
væri síst mikilvægt í ljósi hinna
gríðarlegu hagsmuna í málinu, að
sjálfstæði dómsins og óhlutdrægni
væri hafin yfír allan vafa. Því væri
rétt að láta á málið reyna. Þetta
var erfið og óþægileg ákvörðun,
ekki síst í ljósi þess að um mætan
einstakling, góðan og gegnan dóm-
ara, er að ræða. En rétt skal vera
rétt og eitt skal yfír alla ganga.
Beiðni Vífilfells ehf. var sett
fram á þessum tímapunkti vegna
þess, að fyrirtækið vissi ekki fyrir-
fram hvaða dómarar myndu dæma
í málinu. Málið var flutt skriflega
og ekki kom í ljós fyrr en við dóms-
uppsögu, hverjir voru dómendur.
Fyrirtækið hafði hvorki tilefni né
tök á að gera athugasemd við skip-
an dómsins fyrirfram. Slíkt tíðkast
einfaldlega ekki og er óviðeigandi.
Um kærumál var að ræða og því
ákvörðunaratriði réttarins hvort
málið var flutt skriflega eða munn-
lega.
Ekki er rétt að skoða málið ein-
vörðungu út frá hagsmunum Péturs
Kr. Hafstein. Skoða ber málið út
frá sjónarmiðum réttaröryggis og
trausts borgaranna gagnvart dóm-
stólunum. Með því að taka þátt í
forsetakosningunum gerði Pétur
Kr. Hafstein sig að þátttakanda i
þjóðfélagslegri hringiðu, sem fylgir
framboði til forseta. Forsetakosn-
ingar eru í eðli sínu persónukosn-
ingar þar sem kjósendur skipa sér
í fylkingar um einstaka frambjóð-
endur og lýsa margir opinberlega
afstöðu sinni til persónu og fram-
boðs. Þar með verða slíkir aðilar
að tjá sig um persónuna Pétur Kr.
Hafstein, ýmist með eða á móti.
Það gengur einfaldlega ekki upp,
að frambjóðandi taki sæti í Hæsta-
rétti íslands að nýju, eins og ekk-
ert hafi í skorist, þegar litið er til
allra þeirra yfirlýsinga, vináttu-
tengsla og andúðar, loforða og af-
neitana, sem óhjákvæmilega fylgja
framboðinu. Hér verður að líta til
sjónarmiða almenns trausts gagn-
vart Hæstarétti íslands, en ekki til
huglægrar afstöðu Péturs Kr. Haf-
stein í einstaka málum. Hagsmunir
almennings vega hér þyngra en
hagsmunir dómarans.
Við mat á hæfi Péturs Kr. Haf-
stein í málinu koma ekki aðeins til
skoðunar atriði tengd samskiptum
Vífílfells ehf. og stuðningsmanna
forsetaframboðsins. Hér verður
einnig að skoða þá óþægilegu að-
stöðu í málinu, sem varðar viðhorf
frambjóðandans gagnvart gagnað-
ila Vífilfells ehf. Fyrir liggur, að
Pétur Kr. Hafstein hafði sérstak-
lega samband m.a. við fjármálaráð-
herra i aðdraganda ákvörðunar
sinnar um framboð til forseta. Hver
svo sem var hinn raunverulegi til-
gangur þess samtals og án tillits
til afstöðu ráðherrans til framboðs-
ins, þá virðist þessi framganga
benda til þess, að frambjóðandinn
teldi álit fjármálaráðherra mikil-
vægt fyrir ákvörðun sína. Þarna er
óþægileg nálægð í málinu við yfir-
mann skattheimtunnar í landinu,
en fjármálaráðherra er aðili málsins
sem Gjaldheimtan í Reykjavík hefur
rekið gegn Vífilfelli ehf. fyrir skatt-
yfirvöld. Hvernig lítur þessi fram-
ganga út ef litið er frá sjónarhóli
hlutlauss þriðja aðila? Þá liggur
fyrir, að frambjóðendur leituðu eft-
ir fjárstuðningi frá ríkinu með er-
indi til fjárlaganefndar. Fleiri dæmi
mætti nefna um þá aðstöðu, sem
dómarinn hefur sjálfur komið sér í
og varð þess valdandi, að Vífilfell
ehf. setti fram beiðni um endurupp-
töku málsins.
í réttarríki eiga borgararnir sjálf-
sagða kröfu um, að þeir geti treyst
hlutleysi dómstólanna í hvívetna.
Þessi krafa á ekki síst við um
Hæstarétt íslands. Dómum hans
verður ekki skotið annað. Itrekað
skal, að krafa borgaranna er óháð
persónulegri afstöðu dómaranna og
þeirri spurningu, hvort þeir hafi í
raun og veru látið vanhæfisástæður
hafa áhrif á sig í störfum sínum.
Hér gildir enska grunnreglan, sem
Mannréttindadómstóll Evrópu hef-
ur margsinnis byggt á í úrlausnum
sínum: „Justice must not only be
done, it must also be seen to be
done“.
Eins og áður greindi hefur
Hæstiréttur íslands nú hafnað
beiðni Vífilfells ehf. um endurupp-
töku málsins með sérstakri bókun.
Ekki skal fjölyrt um rökstuðning
réttarins í þeirri bókun, en hún
virðist hvíla á eldri sjónarmiðum
að þvi er varðar vanhæfi dómara.
Niðurstaðan er sú, að umbjóðandi
minn gengur sár frá viðskiptum
sínum við skattyfirvöld og dóm-
stóla landsins. Þegar svo er hefur
réttlætið beðið ósigur. Sú spurning
vaknar, hvort við Islendingar búum
við réttarríki eða ríkisrétt í skatta-
málum.
Höfundur er
hæstaréttarlögmaður.