Morgunblaðið - 15.03.1997, Blaðsíða 20

20 LAUGARDAGUR 15. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
NEYTENDUR
Sígaunar með feng sinn
BÚLGARSKIR sígaunar flytja
flakið af rússneskum ZAZ-bíl í
brotajára á hestvagni í höfuð-
borginni Sofíu til að verða sér úti
um aura í efnahagskreppunni,
sem Búlgarar eiga nú við að
stríða. Hundruð bilflaka liggja nú
meðfram vegum og götum borga
í Búlgariu, en mikill skortur er á
bílakirkjugörðum í landinu.
Rannsóknir á borkjörnum
úr Grænlandsjökli
Köld sumur sögð
hafa bundið enda á
norrænu
NOKKRIR þeirra vísindamanna,
sem hafa tekið þátt í rannsóknum á
borkjörnum úr Grænlandsjökli
kynna í nýjasta hefti vísindaritsins
Science nýjar tilgátur um hvað batt
enda á norrænu miðaldabyggðina
þar.
Segja þeir tuttugu óvenjuköld
sumur í röð hafa orðið þess vald-
andi, að byggðin lagðist af, og tíma-
setja endalokin á efri hluta 14. ald-
ar. Fullyrða þeir, að niðurstöður
fomleifarannsókna í Eystri- og
Vestribyggð bendi tii að hinir nor-
rænu Grænlendingar hafi að sára-
litlu leyti nærzt á fiski, og draga
af því þá ályktun að þeir hafi aldrei
lært vetrarveiðiaðferðir ínúíta, sem
veiddu sel og fisk í gegn um ísi lagð-
an sjóinn.
Þýzka dagblaðið Die Welt birti í
liðinni viku forsíðufrétt, þar sem
vitnað er til kenninga bandarísku
vísindamannanna. Sagt er, að nor-
rænu mennirnir, sem höfðu búið á
Grænlandi frá því á 10. öld, hefðu
hrakizt þaðan eftir að hin svokallaða
„litla ísöld“ skall á, sem hófst með
löngu kuldaskeiði upp úr miðri fjórt-
ándu öld. Meðalhitastig á norður-
hveli jarðar hélzt upp frá því, með
stuttum hléum, um meira en einni
gráðu lægri en það varð aftur á nítj-
ándu öldinni.
Út úr borkjörnunum má lesa, að
árið 1343 hófst á Grænlandi tímabil
með kaldari og styttri sumrum. Þeg-
ar vísbendingar þær, sem borkjarn-
amir gefa, eru bomar saman við
vísbendingar um hagi manna, sem
fást úr fornleifarannsóknum, má
draga ýmsar ályktanir. Heyfengur
virðist hafa brugðist ár eftir ár á
þessu tímabili, sem endaði með því
að hungrað fólkið neyddist til að
slátra mjólkurkúnum, en með því
svipti það sig jafnframt lífsbjörginni
til lengri tíma litið. í hungursneyð-
inni reyndi fólkið meira að segja að
tyggja hófa húsdýranna og slátraði
veiðihundunum. Þegar betri tíð gekk
loks í garð eftir tuttugu langa vetur
virðist fólkið hafa horfið á braut.
Hungur vegna siðafastheldni?
Tilgáta bandarísku vísindamann-
anna er sú, að hinir norrænu íbúar
Grænlands hafi dáið úr hungri að
segja má vegna fastheldni við siði
forfeðra sinna.
Á tólftu öld höfðu ínúítar frá Elle-
mere-eyju undan norðurströnd
.anada flutt sig um set til Græn-
lands og komizt í kynni við hina
norrænu menn. Þessir svokölluðu
byggðina
Thule-veiðimenn munu gjarnan hafa
tekið við afurðum frá norræna fólk-
inu en það aftur á móti virðist ekki
hafa kært sig um að þiggja neitt frá
aðkomumönnunum.
Af þeim hefði það hins vegar get-
að lært ýmislegt gagnlegt. Á sama
tíma og fólkið, sem hélt fast við siði
og matarvenjur norræna bændasam-
félagsins, svalt heilu hungri í lok
vetrar, veiddu ínúítamir bæði seli í
gegn um öndunargöt þeirra á ísnum
og fisk.
Nokkur kaldhæðni þykir liggja í
því, ef sú var raunin, að svo virðist
sem hinir norrænu Grænlendingar
lærðu hvoruga bjargræðisaðferðina
og sultu því án þess að nálgast björg-
ina sem næst var, handan íshellunn-
ar á hafinu í kring.
Ekki nýtt
Sigfús J. Johnsen, jarðeðlisfræð-
ingur, hefur tekið þátt í borkjarna-
rannsóknunum (GISP 1 og 2). Hann
birti árið 1975 ásamt dönskum
starfsfélögum grein í tímaritinu
Nature um veðurfar og áhrif þess á
lífshætti norrænna manna á Græn-
landi, sem byggð var á GISP 1. Þar
segir Sigfús hafa verið greint frá
því, hvernig lesa hefði mátt ná-
kvæmlega úr borkjarnanum hvernig
tíðarfar hefði verið frá ári til árs á
síðastliðnu árþúsundi og lengur.
Þannig hefði komið í Ijós, að um
sama leyti á fjórtándu öld og vitað
er að fólk hvarf frá Vestribyggð
bytjuðu kuldaskeið, sem mörkuðu
upphaf svokallaðrar „litlu ísaldar".
Þannig væri sú vitneskja ekki ný.
En samkvæmt síðustu rituðu heim-
ildum bjó fólk enn í Eystribyggð
árið 1410, sem Sigfús segir sanna
að það hafí lært að tileinka sér þá
lífshætti sem aðstæður kröfðust í
kaldari tíð. Hvað hafi riðið byggð-
inni að fullu væri enn ekki fullskýrt.
Sjóræningjakenningin
Með tilliti til þeirrar staðreyndar,
að mjög fáar beinagrindaleifar hafa
fundizt frá 14. og 15. öld telur hann
því „sjóræningjakenninguna" svo-
kölluðu allt eins líklega skýringu.
Sú kenning gengur út á, að íbúunum
hefði verið rænt af evrópskum sæ-
förum, sem slæðzt hefðu á hinar
norðlægu slóðir (í leit að hval eða
öðru verðmætu til sölu í Evrópu),
og þeim hafi jafnvel verið komið
fyrir sem landnemum á hinum suð-
lægari Atlantshafseyjum, sem Spán-
veijar og Portúgalir höfðu þá nýupp-
götvað.
Alþjóðadagur neytendaréttar
N eytendasamtökin
kynna leiðir til lausnar
deilum við seljendur
í dag, laugardag, er
alþjóðadagur neyt-
endaréttar. í tilefni
dagsins halda Neyt-
endasamtökin daginn
hátíðlegan með ýmsum
hætti.
Verða í verslunum
og kynna samtökin
„Við ætlum að nýta
daginn til að koma
þeim málum að sem við
teljum að skipti máli
fyrir íslenska neytend-
ur“, segir Jóhannes
Gunnarsson, fram- Jóhannes
kvæmdastjóri Neyt- Gunnarsson
endasamtakanna. Við
verðum á laugardaginn í nokkrum
verslunum og kynnum Neytenda-
samtökin og fyrir hvaða baráttumái
þau standa," segir hann. Jóhannes
segir að Neytendasamtökin hafi
verið að gefa út nýtt heimilisbók-
hald sem verður selt í verslun-
um í dag og einnig verða
starfsmennirnir með
Grænu bókina sem er
á sérstöku tilboðsverði. _
„Meginmálið er að ná P’
eyrum fólks. Því öflugri \
sem Neytendasamtökin
eru því sterkari er staða
neytenda almennt.
ákvörðunum sem
stjórnmálamenn taka
og varða neytendur og
segir að sér finnist
ekki óeðlilegt að ríkis-
valdið styrki slíkt
starf.
„Stjórnmálamenn
lækkuðu til dæmis ný-
lega vörugjald á ýms-
um varningi væntan-
lega svo neytendur
myndu njóta lægra
vöruverðs. Engar til-
raunir voru hinsvegar
gerðar til að fylgja
þessum ákvörðunum
eftir. Við ætlum hins-
vegar að reyna það
eftir mætt,i.“
Stærstu Neytendasamtök
í heimi
Lítill stuðningur
frá stjórnvöldum
Það sem einna helst stendur í
vegi fyrir öflugra starfi Neytenda-
samtakanna er fjárskortur. Jóhann-
es segir að sér reiknist til að stjórn-
völd hérlendis leggi til Neytenda-
samtakanna 40 krónur miðað við
höfðatölu en sambærileg tala er um
140 krónur í Noregi. „Það er auð-
velt að færa rök fyrir því að vegna
fæðar okkar þyrfti hlutfallslegur
stuðningur að vera hærri en annars-
staðar. Þessu er hinsvegar þveröf-
ugt farið.“
Jóhannes segir að þau 15-20 ár
sem hann hefur tekið þátt í neyt-
endamálum taki stjórnvöld vel við
sér og álykti ávallt að þurfi að gera
meira. „Það dapurlega er að þegar
kemur að efndum stranda þessar
yfirlýsingar.
Fulltrúar Neytendasamtakanna
hafa nýlega átt viðræður við full-
trúa viðskiptaráðherra og vissulega
gerum við okkur einlægar vonir um
viðhorfsbreytingar hjá stjórnvöld-
um varðandi neytendastarf í land-
inu.“
Jóhannes telur nauðsynlegt að
Neytendasamtökin fylgist með þeim
Hver er staða Neytendasamtak-
anna núna?
„Hún er sterk að því leyti
að miðað við íbúafjölda
eru Neytendasamtökin
þau stærstu í heimi.
Islenskir neytendur
& kunna að meta starf
okkar.“ Hann segir þó
y að félagafjöldinn dugi
„ _____ Jy ekki til að halda uppi
Ö°4DAGU9. ^ öflugu neytendastarfi í
landinu. „Félagsmenn okkar
eru of fáir til að bera uppi öflugt
neytendastarf. í Bretlandi er um
ein milljón félagsmanna í Neytenda-
samtökunum og það er hlutfallslega
lakari árangur en við getum státað
okkur af. Þessi fjöldi gerir hinsveg-
ar gæfumuninn í rekstri svona sam-
taka._
- Á hveiju bitnar aðallega bág-
borin fjárhagsstaða samtakanna?
„Fjárskorturinn gerir til dæmis
að verkum að við getum ekki ráðið
ALÞJÓÐADAGUR neytenda-
réttar. Þar er minnst sögulegr-
ar yfirlýsingar fyrrum forseta
Bandaríkjanna John F.
Kennedy frá 15. mars árið
1962 um grundvallarréttindi
neytenda. Komu þar fram sjö
lágmarksréttindi neytenda
Réttur til öryggis
Réttur til upplýsinga
Réttur til að velja
Réttur til áheymar
Réttur til bóta
Réttur til fræðslu
Réttur til heilbrigðis og sjálf-
bærs umhverfis
til okkar viðskiptafræðing. Við
þurfum að velta fyrir okkur hverri
krónu. Við getum ekki fýlgst með
samkeppni sem skyldi og ég minni
á að fijáls verðlagning og verð-
myndun byggir á að neytendur fái
eðlilegt upplýsingastreymi þannig
að þeir geri sér grein fyrir markaðn-
um. Það þyrfti að auka upplýsingar
til neytenda. Við getum ekki sinnt
því eins og við vildum.
Við vildum gera meira á ýmsum
sviðum, tryggja neytendum aðgang
að leiðum til að ná fram rétti sínum
og svo framvegis."
Alþjóðleg úrskurðarnefnd
í neytendamálum
- Hvar telur þú brýnast að sam-
tökin láti til sín taka?
„Neytendasamtökin þurfa að
koma því á að neytendur eigi greiða
leíð að úrlausnarleiðum í deilum við
seljendur. Erlendis er kvörtunar-
þjónusta rekin af stjórnvöldum enda
litið á hana sem samfélagsþjónustu.
Með greiðari aðgangi að úrlausnar-
leiðum eigum við við að neytendur
geti leitað til ákveðinnar skrifstofu,
t.d. Neytendasamtakanna, með öll
deilumál við seljendur hvort sem
varan var keypt í verslun við Lauga-
veg eða í öðrum löndum á EES
svæðinu." Jóhannes segir að
tryggja þurfi skjóta afgreiðslu mála
með úrskurðarnefndum á öllum
sviðum viðskipta. „Það er okkar
sjónarmið að hér beri að byggja á
þeirri þekkingu og reynslu sem
Neytendasamtökin hafa aflað sér á
þessu sviði.
Það er mikilvægt að samtökin
auki upplýsingastreymi til neytenda
þegar verðlagning á vöru og þjón-
ustu er nánast í öllum tilvikum fijáls
og ákvörðunaratriði seljenda. Neyt-
endur verða að hafa yfirsýn yfir
markaðinn. Ef hana vantar njóta
þeir ekki þeirrar hagkvæmni sem
virk samkeppni á að geta skilað.
Það er mikilvægt að Neytendasam-
tökin geti sinnt gæðakönnunum.
Við erum meðlimir í Intemational
testing sem er samstarfsvettvangur
Neytendasamtaka í Vestur-Evrópu
um gæðaprófanir. Því virkari sem
við erum á þeim vettvangi því meira
kostar það.“
Þá segir Jóhannes í lokin að ekki
sé hvað síst mikilvægt að veita
markaðnum aðhald og eftirlit. „Því
miður er fákeppni og einokun enn
á fjölmörgum svipum íslensks við-
skiptalífs. Við viljum veita slíkum
fyrirtækjum eðlilegt aðhald þannig
að hagsmunir neytenda séu tryggð-
ir sem best.“
Nýtt
Mentadent
í pumpum
MENTADENT tannkreminu er
ætlað að vinna gegn tannholds-
bólgu, tannsteini og tann-
skemmdum. Nú ertannkremið
fáanlegt í pumpum en það hefur
verið á markaðnum í venjulegum
túpum.
Dömubindi og
buxnahlífar
SKIPHOLTS apótek hefur hafið
sölu á Natracare dömubindum,
buxnahlífum og tíðatöppum frá
Bodywise Ltd. á Bretlandi. í
fréttatilkynningu frá Bergfelli ehf.
segir að tíðatapparnir séu ray-
onfríir og framleiddir úr 100%
súrefnisbleiktri bómull. Þeir inni-
halda engin yfirborðsvirk efni,
bindiefni, gerviefni né aukaefni og
eiga því að draga úr hættu á sjúk-
dómum tengdum notkun á klór-
bleiktum töppum.
Dömubindin og buxnahlífarnar
eru einnig framleidd úr 100% súr-
efnisbleiktri bómull. Buxnahlíf-
amar eru ekki með plastbotni og
henta því fyrir konur með sveppa-
sýkingu í leggöngum eða á ytri
kynfærum. Tuttugu stykki af
þunnum Matracare bindum kosta
151 krónu. Innflutning og dreif-
ingu annast Bergfell ehf.
Sykurpúðar
FARIÐ er að selja
sykurpúða frá fyrir-
tækinu Taveners.
Sykurpúðarnir eru
notaðir í bakstur,
kakó og á grillið. Þá eru þeir
þræddir á spjót og brúnaðir yfir
eldinum. Sykurpúðarnir fást í
hvítu og bleiku og Ásgeir Sigurðs-
son ehf. flytur þá inn. Þeir fást
í mörgum matvöruverslunum.