Morgunblaðið - 19.04.1997, Side 12

12 LAUGARDAGUR 19. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Ný landgræðsluáætlun til aldamóta kynnt á ráðstefnunni Landgræðsla á tímamótum
Alvarleg
viðvörun
Ný landgræðsluáætlun sem kynnt var á
ráðstefnu á Akureyri í gær hefur að geyma
tillögur um forgangsröðun framkvæmda við
landgræðslu. Mest áhersla er lögð á stöðvun
hraðfara jarðvegsrofs, en einnig þarf víða
að bæta landkosti. Helgi Bjamason og
Kristján Kristjánsson segja frá ráðstefn-
unni o g glugga í landgræðsluáætlunina.
Morgunblaðið/Þorkell Þorkelsson
FRÁ setningu landgræðsluráðstefnu, f.v. Þorsteinn Gunnarsson rektor, Guðmundur Bjarnason land-
búnaðarráðherra, Olafur Ragnar Grímsson forseti ísiands og Sveinn Runólfsson landgræðslustjóri.
FORSETI íslands, Ólafur Ragnar
Grímsson, sagði í ávarpi sínu við
upphaf ráðstefnunnar Landgræðsla
á tímamótum, að niðurstöður heild-
arathugana Landgræðslu ríkisins og
Rannsóknarstofnunar landbúnaðar-
ins af jarðvegsrofi á íslandi sýndu
að við værum búin að breyta okkar
ástkæru fóstutjörð í stærstu eyði-
mörk í Evrópu. „Hnignun íslenskra
gróðursvæða er líkust þeirri landeyð-
ingu sem nefnd er eyðimerkurmynd-
um á alþjóðlegum vettvangi. Jarð-
vegsrof á íslandi er með því mesta
sem gerist á jörðinni allri, utan
þurrkasvæða. Skýrsla Landgræðslu
ríkisins og Rannsóknarstofnunar
landbúnaðarins um aðför okkar ís-
lendinga að eigin ættjörð var ein-
hver alvarlegasta viðvörun sem þjóð-
inni hefur borist um langa hríð.“
Ólafur Ragnar sagði nauðsynlegt
að ijúfa hið fyrsta þá þögn sem fljót-
lega umlukti áðurnefnda skýrslu.
Hann sagði til lítils að hljóta sjálf-
stæði ef stjórnleysi og skammsýni
verða til að breyta stórum hluta
ættjarðarinnar í eyðimörk á líftíma
okkar kynslóðar og þeirrar næstu.
„Vísindamenn telja að um 80%
af landgæðum sem fólust í gróðri
og jarðvegi við landnám hafí síðan
tapast. Og líklega hafi mestar gróð-
urbreytingar orðið á þeirri öld sem
senn er á enda, tuttugustu öldinni.
Við aldamót er gjarnan spurt um
ætlunarverk og þá enn frekar þegar
nýtt árþúsund gengur í garð. Við
íslendingar verðum líkt og aðrir að
svara fyrir okkur á slíkum tímamót-
um. Er nokkurt verk brýnna en að
hefja nýja landvörn - að breyta ís-
landi úr stærstu eyðimörk álfunnar
í það gróðurland sem fagnaði forfeð-
rum okkar á fyrri tíð? Ráðstefna
dagsins ber heitið Landgræðsla á
tímamótum en í raun er það þjóðin
öll sem gengur til móts við þá próf-
raun að verðskulda þetta land,“
sagði Ólafur Ragnar Grímsson.
Guðmundur Bjarnason, landbún-
aðarráðherra sagði í sínu ávarpi að
lög sem sett voru árið 1907 um skóg-
rækt og varnir gegn uppblæstri
landsins, hafí markað upphaf skipu-
legs landgræðslustarfs á íslandi og
er jafnframt einhver elsta löggjöf í
heiminum um þessi málefni. „Mikið
hefur áunnist á þessum 90 árum
þrátt fyrir allt. Ber þar ekki síst að
þakka dugmiklu starfi starfsfólks
Landgræðslunnar og þó einkum eld-
hugum þeim sem leitt hafa starf
stofnunarinnar. Engu að síður blasir
sú staðreynd_ við ef litið er á landið
í heild, eiga íslendingar enn við lan-
deyðingarvandamál að etja. Þessi
staðreynd er að koma æ betur í ljós,
eftir því sem vistkerfi landsins er
meira rannsakað. Þekking á vist-
kerfum landsins og ástandi þeirra
er ein af megin forsendum þess að
við getum náð markmiðum okkar
við sjálfbæra landnýtingu í framtíð-
inni.“
Guðmundur sagði að til þess að
ná varanlegum tökum á varðveislu
landgæða þurfi þjóðin öll að leggja
sig fram. Fyrirbyggja verði frekari
hnignum vistkerfa með öllum tiltæk-
um ráðum. „Á undanförnum árum
hefur komið í ljós að bændur sýna
landgræðslustarfmu mikinn áhuga
sem best sést á þeim fjölda bænda
sem taka þátt í verkefninu; Bændur
græða landið.“
Guðmundur sagði að landnýting
í sátt við land og þjóð sé sá grund-
völlur sem landgræðslustarfið mun
byggjast á í framtíðinni. Stöðva þurfi
jarðvegseyðingu eða jarðvegsrof eft-
ir því sem í mannlegu valdi stendur,
klæða landið gróðri í samræmi við
gróðurskilyrði og tryggja sátt um
skynsamlega nýtingu landsins.
„Sjálfbær iandnýtingarstefna er og
verður markmið íslensks landbúnað-
ar,“ sagði Guðmundur.
Breyttar áherslur
Sveinn Runólfsson landgræðslu-
stjóri kynnti markmið og leiðir land-
græðsluáætlunarinnar og helstu
verkefni.
I áætluninni eru þijú meginmark-
mið sett fram. í fyrsta lagi að stöðva
hraðfara jarðvegsrof og gróðureyð-
ingu og fyrirbyggja frekari eyðingu
og landspjöll. í öðru lagi að endur-
heimta gróður og jarðveg í samræmi
við gróðurskilyrði og landnýtingar-
þörf. Og í þriðja lagi að öll landnýt-
ing verði sjálfbær, það er að nýting
rýri ekki landkosti. Þessi markmið
tengjast innbyrðis og stuðla hvert
að öðru. Fram kemur það sjónarmið
að mikilvægt sé að vinna að þeim
öllum samhliða.
Það eru taldar forsendur þess að
settum markmiðum í jarðvegs- og
gróðurvernd að allir notendur og
eigendur lands axli ábyrgð á með-
ferð gróður- og jarðvegsauðlinda
landsins og að allir landsmenn taki
virkan þátt í landgræðslustarfinu.
Bent er á mikilvægi þess að lög og
reglugerðir sem snerta verndun
gróðurs og jarðvegs verði samræmd,
gerð markvissari og felld að settum
markmiðum og að fjárveitingar verði
í samræmi við sett markmið. Þá er
lögð áhersla á að aukin verði þekk-
ing á þeim vandamálum sem við er
að etja og leitað hagkvæmustu leiða
við lausn þeirra.
Landgræðsluaðgerðum forgangsraðað í framkvæmdaáætlun um landgræðslu 1997-2000
Vörn snúið í sókn
í FRAMKVÆMDAÁÆTLUN eru
skýrðar leiðir að settum markmið-
um í landgræðsluáætlun og gerð
grein fyrir helstu verkefnum á ár-
unum 1997-2000 ásamt kostnaðar-
áætlun fyrir fyrsta árið. „Til að ná
tökum á þeim vanda sem við er að
etja er nauðsynlegt að veita auknu
fjármagni til fjölþættra aðgerða.
Áætlunin miðast við að snúa vörn
í sókn um aldamótin," segir í
skýrslu um landgræðsluáætlunina.
í umfjöllun um landgræðsluáætl-
anir segir að stór hluti landgræðslu-
verkefna séu langtímaverkefni og
mörg þeirra þurfi nokkurn aðdrag-
anda, meðal annars vegna samn-
inga um beitarstjórnun eða friðun,
auk þess sem taka þurfi tillit til
markaðrar stefnu í náttúruvernd
og skipulagsmálum. „Þau verkefni
sem áætlunin gerir ráð fyrir á árun-
um 1997-2000 ná einungis til lítils
hluta þeirra svæða þar sem aðgerða
er brýn þörf. Stærð þessara svæða
er mjög mismunandi, frá nokkrum
tugum upp í þúsundir hektara. Á
stærri svæðum er aðeins gert ráð
fyrir fjármagni til að vinna á litlum
hluta þeirra. í sumum tilvikum
verða einu aðgerðirnar að leita sam-
komulags um friðun fyrir búfjár-
beit.“
Verkefnum forgangsraðað
Verkefnum er forgangsraðað í
samræmi við úttekt á jarðvegsrofi
á landinu öllu sem kynnt var á sér-
stakri ráðstefnu á dögunum. Hins
vegar er tekið fram að í þessari
landgræðsluáætlun sé aðeins gert
ráð fyrir fjármagni til að ráðast í
lítinn hluta af brýnustu verkefnun-
um.
Megináherslan er lögð á þijá
þætti: Landgræðsluframkvæmdir á
rofsvæðum þar sem jarðvegsrof er
mikið eða mjög mikið, neðan 500
metra yfir sjávarmáli, en þó sér-
staklega þar sem rof er í grónu
landi og þar sem sandur ógnar
mannvirkjum eða öðrum verðmæt-
um. Um 17.500 ferkílómetrar fá
þessa rofeinkunn eða um 17%
landsins. Þar af eru 3.300 ferkíló-
metrar neðan 200 metra yfir sjó
en það eru að langstærstum hluta
sjávarsandar. A hæðarbilinu
200-500 m.y.s. eru hins vegar 4.300
ferkílómetrar sem fá þá einkunn
að rof sé mikið eða mjög mikið en
svo mikið jarðvegsrof á þessu hæð-
arbili er talið sýna glöggt hversu
alvarlegt ástandið er. Hinir þættirn-
ir sem lögð er mest áhersla á við
forgangsröðun verkefna er að ná
samkomulagi um friðun verst förnu
afrétta landsins og að bæta stjórn
landnýtingar á svæðum sem fá þá
einkunn að jarðvegsrof sé talsvert.
Hér á eftir fara upplýsingar um
nokkur af þeim verkefnum sem
Landgræðslan setur í forgang í
áætlun sinni.
Vesturland
í Krýsuvík er um 3.000 ha svæði
þar sem rofabörð eru ríkjandi. Þar
verður unnið að grassáningu, upp-
græðslu rofabarða, plöntun víðis og
birkis og styrkingu gróðurs.
í Hafnarskógi eru slæm rofa-
barðasvæði. Brýnt er að varðveita
þau gróðurlendi sem enn eru til
staðar.
í Hallmundarhrauni og nágrenni
þess er um 18.000 ha sandflæmi
neðan 500 m.y.s. og rofabörð á um
1.800 ha svæði. Sandur berst í
hraunið frá nágrenni jöklanna og
safnast þar fyrir og fyllir m.a. hella
sem þar finnast. Þegar sandur hef-
ur náð að fylla hraunið verður sand-
fokið örara yfir á landið handan
þess.
Hítardalur er eitt stærsta rofa-
svæðið á Miðvesturlandi. Botn dals-
ins er orfoka hraun og foksands-
svæði og mikið jarðvegsrof er einn-
ig í hlíðum dalsins. Illa hefur geng-
ið að halda svæðinu friðuðu fyrir
búfjárbeit vegna erfiðs girðingar-
stæðis.
Norðurland
Sigríðarstaðasandur er rúmlega
900 ha sandfokssvæði. Þar berst
sandur stöðugt úr fjöru inn á gróið
land. Stór hluti Eyvindarstaðaheiðar
er auðnir. Meðfram gróðuijaðrinum,
allt frá norðausturhluta heiðarinnar
suður að gróðurmörkum, er verulegt
jarðvegsrof og gróðureyðing.
Á Vaðlaheiði er stærð rofsvæða
um 1.200 ha, aðallega rofabörð og
vatnsrásir. Leirdalsheiði er um
2.000 ha svæði þar sem aðallega
eru jarðsig og dílarof en einnig
vatnsrásir.
í Bárðardælahreppi er mikið
jarðvegsrof á ásunum beggja vegna
dalsins. Suðurhluti dalsins og af-
réttarlönd eru með mestu rofsvæð-
um landsins.
í Aðaldal eru sandfokssvæði tæp-
lega 1.000 ha, frá Skjálfandafljóti
og austur að Laxá. Landið er friðað
en sandur sækir á gróið land. I
nágrenni Húsavíkur eru melar og
rofsvæði um 2.200 ha.
Tjörnes. Land er víða ákaflega
illa farið og eru rofabarðasvæðin
um 3.230 ha. Á Reykjaheiði er víð-
áttumikið rofabarðasvæði, tæplega
5.000 ha.
Hólasandur er um 13.000 ha
sandsvæði með miklu jarðvegsrofi
á jöðrum sandsins. Landið er friðað
en mikið land ógrætt.
Skútustaðahreppur er stærsta
rofsvæði landsins. Brýnasta verk-
efnið er að friða öræfin frá Skjálf-
andafljóti austur að Jökulsá á Fjöll-
um og rofsvæði á Austurafrétt
umhverfis Jörund.
Á Grjóthálsi og í þjóðgarðinum
í Jökulsárgljúfrum er víða mikið
jarðvegsrof sem gengur á gróið land
og gæti ógnað náttúruperlum þjóð-
garðsins í óhagstæðu árferði.
Á Öxarfjarðarheiði er víða hrað-
fara jarðvegsrof og gróðureyðing.
Hólsfjöll eru annað stærsta rof-
svæði landsins og er þar hraðfara
gróðureyðing. Afrétt er tæplega
7.000 ha svæði vestan Þistilfjarðar.
Víðfeðm rofabarðasvæði eru þar en
einnig dílarof og sandar.
Austurland
Héraðssandur er víðáttumikið
sandfokssvæði frá fjöruborði inn á
gróið land.
í Jökuldal og Hrafnkelsdal eru
víðáttumikil rofsvæði sem bera
merki gróðurrýrnunar og víða
hraðfara eyðingar.
Suðurland
í Skaftárhreppi fýkur sandur
víða út frá farvegum Skaftár og
Hverfisfljóts og brýnt er að grípa
til aðgerða á mörgum svæðum því
alls eru sandfoks- og rofsvæði um
197.000 ha. Sandfok hamlar oft
umferð um Mýrdalssand en unnið
verður að sáningu melfræs og lúp-
ínu í samræmi við áætlun sem gerð
hefur verið.
Rangárvallaafréttur er einn verst
farni afréttur landsins. Vinna þarf
að friðun afréttarins og sáningu á
verstu svæðunum. Hrunamanna-
og Biskupstungnaafréttir eru mikil
rofsvæði. Vinna þarf að tímabund-
inni friðun.
Haukadalsheiði hefur verið eitt
mesta uppblásturssvæði landsins á
þessari öld. Áður fyrr var byggð
víða þar sem nú er auðn. Á Haga-
vatnssvæðinu hefur útfall Haga-
vatns færst til við hopun jökla og
er vatnið mun minna en áður. Mik-
ið sandfok er úr eldri vatnsbotni.
Verulegt jarðvegsrof er á öllu svæð-
inu sunnan og suðvestan Langjök-
uls og gengur ört á þær gróðurleif-
ar sem enn eru eftir. Stefnt er að
gerð stíflu við núverandi útfall til
að hækka yfirborð vatnsins og sam-
hliða því miklar melsáningar sunn-
an vatnsins.