Morgunblaðið - 05.06.1997, Side 34

34 FIMMTUDAGUR 5. JÚNÍ1997
MORGUNBLAÐIÐ
fKtqpiiiWaWfe
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ARFUR MARSHALL-
ÁÆTLUN ARINN AR
ÞESS HEFUR VÍÐA verið minnzt í Evrópu, að um þessar
mundir eru fimmtíu ár liðin frá því, að Bandaríkjamenn
hófu víðtæka efnahagsaðstoð við ríki Vestur-Evrópu, sem voru
í sárum eftir átökin í heimsstyrjöldinni síðari. Mannfall og eigna-
tjón var gífurlegt og efnahagslíf flestra landa meira og minna
lamað. Aðstoð Bandaríkjamanna, sem kennd er við utanríkisráð-
herrann, George C. Marshall, hafði þann megintilgang að reisa
úr rústum efnahagslíf Evrópulanda, skapa nýja markaði fyrir
bandarískar vörur og síðast en ekki sízt að hamla gegn út-
þenslu kommúnismans, sem gleypti hvert landið á fætur öðru
í austanverðri álfunni. Segja má, að sú nána samvinna, sem
skapaðist milli Vestur-Evrópulanda og Bandaríkjanna fyrir til-
stilli Marshall-aðstoðarinnar, hafi verið undanfari stofnunar
Atlantshafsbandalagsins, sem tryggði frelsi aðildarríkjanna og
hefti útbreiðslu kommúnismans í Evrópu. Stórhugur og örlæti
Bandaríkjamanna, sem lýsti sér svo vel í Marshall-áætluninni,
verður seint fullþakkað af þeim sextán þjóðum sem nutu hennar.
Mikilvægur tilgangur Marshall-áætlunarinnar var að vinna
gegn höftum í verzlun og viðskiptum, sem svo mjög höfðu ein-
kennt efnahagslíf flestra landa fyrir styrjöldina, en efla efna-
hagssamstarf og alþjóðaviðskipti í staðinn. Efnahagssamvinnu-
stofnun Evrópu, sem sett var á laggirnar til að skipuleggja
aðstoð Bandaríkjamanna, er talin fyrirrennari Efnahags- og
þróunarstofnunarinnar (OECD). Einn mikilvægasti ávinningur
Marshall-aðstoðarinnar er vafalaust sá að opna augu manna
fyrir nauðsyn alþjóðlegs viðskiptafrelsis til efnahagssóknar og
bættra lífskjara.
Það var ákvæðið um viðskiptafrelsi, sem gerði það að verk-
um, að Rússar og leppríki þeirra urðu ekki aðilar að Marshall-
áætluninni, eins og þeim stóð upphaflega til boða. Kommúnist-
ar um allan heim börðust því hatrammlega gegn henni, meðal
annars hér á landi. Marshall-áætlunin veitti 38,6 milljónum
dollara til íslands, þar af voru 29,8 milljónir óafturkræf fram-
lög. Efnahagur landsins var mjög bágborinn á þessum árum
og án aðstoðarinnar hefði þurft að grípa til þungbærra efnahags-
ráðstafana.
Bezt sést hver hvati Marshall-áætlunin var í efnahagslegri
uppbyggingu Vestur-Evrópu á sínum tíma, að þau lönd, sem
utan stóðu, njóta nú stórfelldrar vestrænnar aðstoðar, svo sem
Rússland.
SALA ABURÐARVERK-
SMIÐJUNNAR
Idag og á morgun taka stjórnvöld ákvörðun um, hvaða til-
boði verður tekið í Áburðarverksmiðjuna eða hvort báðum
verður hafnað. Sala Áburðarverksmiðjunnar er þáttur í þeirri
einkavæðingu, sem núverandi ríkisstjórn hefur beitt sér fyrir
og Davíð Oddsson, forsætisráðherra, lagði aukna áherzlu á fyr-
ir nokkrum mánuðum. Sú stefna ríkisstjórnarinnar er tvímæla-
laust rétt og jafnframt fullt tilefni til að hraða þeirri þróun
enda hægt að fá gott verð fyrir eignir ríkisins eins og nú árar.
Tveir aðilar hafa gert tilboð í Áburðarverksmiðjuna, annars
vegar fyrirtæki í einkaeign, sem nefnist Gufunes ehf., og hins
vegar hópur fjárfesta, þar sem saman koma Bændasamtökin,
afurðasölur bænda, borgarfyrirtæki o.fl. aðilar. Gufunes ehf.
hefur boðið töluvert hærra verð eða um 725 milljónir króna en
umræddur hópur um 617 milljónir króna. Munar því 108 milljón-
um króna á tilboðunum tveimur.
Miklu máli skiptir að sala ríkiseigna fari eftir réttum leikregl-
um. Ef ríkið vill setja sérstaka skilmála varðandi sölu einstakra
eigna verður að skýra frá þeim með eðlilegum hætti fyrir fram
en ekki eftir að tilboð hafa verið gerð og opnuð. Ástæða er til
að leggja áherzlu á þetta atriði vegna þess, að talsmaður land-
búnaðarráðuneytisins hefur gefið til kynna, að ráðuneytinu lít-
ist betur á lægra tilboðið út frá hagsmunum landbúnaðarins séð.
í útboðslýsingu var þess ekki getið, að slík sjónarmið mundu
blandast inn í mat á tilboðum. Gufunes ehf. hefur gert mun
hærra tilboð og fyrir liggur að fyrirtækið getur staðið við að
staðgreiða verksmiðjuna. Það eru hagsmunir skattgreiðenda,
eigenda verksmiðjunnar, að sem mest fé fáist fyrir hana. Þess
vegna væri fráleitt að ganga fram hjá hæstbjóðendum og taka
lægra tilboðinu. Þar með væri ekki gætt þeirra hagsmuna, sem
mestu skipta, hagsmuna fólksins í landinu, sem á verksmiðjuna.
Ef önnur sjónarmið yrðu látin ráða ferðinni er ljóst, að einka-
væðingaráform ríkisstjórnarinnar mundu bíða alvarlegan
hnekki. Þá mundu þeir, sem áhuga hefðu á að kaupa aðrar rík-
iseignir, sem væntanlega verða boðnar til sölu, spyija sjálfa
sig, hvort nokkur ástæða væri til að gera tilboð.
Sú ákvörðun, sem stjórnvöld taka í þessu máli, skiptir því
miklu máli um framtíð einkavæðingarstefnu núverandi ríkis-
stjórnar.
50 ára afmælis Marshall
Fjárfest-
• / p • x«
mg í iriði
sem bar
ávöxt
Fimmtíu ár eru liðin í dag frá því George
C. Marshall, þáverandi utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, kynnti áætlun sína um end-
urreisn Evrópu eftir eyðileggingu síðarí
heimsstyijaldar. Nú, þegar álfan er að gróa
saman á ný eftir meira en 40 ára skipt-
ingu, minnast 16 Evrópuríki áætlunarínn-
ar, sem að sögn Auðuns Arnórssonar
hjálpaði þeim að komast á þá braut vel-
gengni og velmegunar sem nú einkennir
þau, þar á meðal ísland.
EGAR George C. Marshall,
þáverandi utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna,
skýrði útskriftarnemum
Harvard-háskóla frá áætlun sinni
um endurreisn Evrópu eftir eyðilegg-
ingu seinni heimsstyijaldar, hinn 5.
júní 1947, var iðnaður Evrópuland-
anna í molum og íbúar þeirra liðu
sult og seyru. Ekki bætti úr skák
að veturinn 1946-1947 var sá harð-
asti sem riðið hafði yfir hina stríðs-
hijáðu álfu í heila öld.
Þegar Bill Clinton Bandaríkjafor-
seti ávarpaði leiðtoga Evrópuríkja á
hátíðarfundi sem haldinn var í Hol-
iandi um miðja síðustu viku til að
minnast 50 ára afmælis Marshall-
áætlunarinnar, hlýddu á orð hans
fulltrúar nokkurra af mestu efna-
hags- og viðskiptaveldum heims.
Þetta rifjaði á táknrænan hátt upp
hvernig Bandaríkin hjálpuðu Vest-
ur-Evrópu með margvíslegri efna-
hagsaðstoð að koma hjólum efna-
hagslífsins til að snúast á ný fyrir
hálfri öld.
Verðmæti þeirra vara, sem
Bandaríkin fluttu á árabilinu 1948
til 1951 til landanna 16 í Vestur-
Evrópu, sem nutu góðs af Marshall-
aðstoðinni, nam að meðtöldum bein-
um framlögum og hagstæðum lán-
um samtals hátt í 13 milljörðum
dala, sem að núvirði myndi sam-
svara nærri 6.000 milljörðum króna.
Þetta samsvaraði um það bil einum
hundraðshluta vergrar þjóðarfram-
ieiðslu Bandaríkjanna á þessu ára-
bili. Við lok tímabilsins var heildar-
framleiðsla í þátttökulöndunum um
65% meiri en við upphaf þess og
meðaltekjur á mann voru rúmlega
10% hærri en fyrir stríðið, og hag-
vöxtur sló öll fyrri met. Næstu ára-
tugina eftir 1948 var í Vestur-Evr-
ópu mesta hagvaxtarskeið í sögu
álfunnar.
Fyrir austan járntjaldið, sem féll
þvert í gegnum Evrópu, varð þróun-
in önnur. Á árunum 1948 til andláts-
árs Stalíns 1953 sugu Sovétríkin um
14 milljarða dala verðmæti út úr
löndunum á áhrifasvæði sínu í Aust-
ur-Evrópu. Þessar tölur eru gróf
tölfræði, en samanburður þeirra seg-
ir mikla sögu og verðskulda þær sinn
sess í sögu eftirstríðsáranna.
Bandaríkin, sem höfðu lagt svo
mikið af mörkum til að ráða niður-
lögum nazismans, gátu ekki tekið í
mál að yfirgefa Evrópu og láta hana
Rauða hernum eftir. Meðal orsaka
heimsstyrjaldarinnar síðari var sund-
urlyndi þjóða Vestur-Evrópu, sem
ekki hafði reynzt getað staðið nógu
vel saman og sú staðreynd, að
Bandaríkin skiptu ser ekki af örygg-
ismálum í Evrópu. Ástæðan fyrir því
var að þau höfðu tekið aftur upp
einangrunarstefnu, sem löng hefð
var fyrir vestra. Ráðamenn Banda-
ríkjanna voru staðráðnir í að læra
af reynslunni og gera ekki sömu
skyssurnar og eftir fyrri heimsstyij-
öldina. Á þetta bendir Stephen F.
Ambrose í grein í sérstöku auka-
blaði International Herald Tribune.
Bandaríkin snúa aftur
til Evrópu
Þremur mánuðum áður en Marsh-
all utanríkisráðherra kynnti áætlun-
ina um efnahagslega endurreisn
Evrópu hafði Harry S Truman, þá-
verandi Bandaríkjaforseti, lýst yfir
stefnu sem miðaði að því að hemja
útbreiðslu kommúnisma í heiminum
með því að Bandaríkin áskildu sér
rétt til að senda herlið til þeirra
landssvæða, sem talið væri ógnað
af útþenslu kommúnismans. Fyrstu
löndin þar sem Bandaríkjamenn
fylgdu þessari svokölluðu Truman-
kenningu eftir voru Grikkland og
Tyrkland. Sem utanríkispólitísk
stefna varð Truman-kenningin mjög
lífseig. Hver einasti Bandaríkjafor-
seti sem á eftir Truman kom fylgdi
henni næstu 42 árin.
En aðgerðir af hernaðarlegum
toga voru aðeins hluti þess sem að-
stæður kröfðust. Hættan á pólitískri
upplausn blasti við í mörgum lönd-
um, sem áttu þó ekki einu sinni
landamæri að hernámssvæði Rússa.
Einkum á Ítalíu og í Frakklandi áttu
kommúnistar miklu og vaxandi fylgi
að fagna í hinni sáru kreppu sem
ríkti innan um ijúkandi rústir stríðs-
ins, auk þess sem kommúnistar
höfðu verið atkvæðamiklir í and-
spyrnuhreyfingunni.
Hinn pólitíski þáttur Marshall-
áætlunarinnar var ekki síður
mikilvægur en hinn efna-
hagslegi. Óttinn við komm-
únisma - réttmætur eða
ýktur - lét Bandaríkjastjórn
í té þann pólitíska efnivið,
sem hafði nægan slagkraft
til að tryggja að áætlunin
hlyti samþykki bandaríska
þingsins, og hún skipti
stjórnmálum í Evrópu á ein-
faldan hátt í tvær fylkingar,
til vinstri og hægri.
„Útilokað er að hugsa sér
tilboð Georges C. Marshalls
og þau viðbrögð sem það
fékk í Evrópu nema með því
að taka með í reikninginn
hættuna, sem þá þótti stafa
af kommúnismanum,“ skrif-
ar Diane B. Kunz sagnfræð-
ingur í sérstakri úttekt For-
eign Affairs á sögu og gildi
Marshall-aðstoðarinnar.
Þannig eru margir sagn-
fræðingar þeirrar skoðunar
að Marshalláætlunin hafi
verið afgerandi þáttur í upp-
hafi kalda stríðsins.
Áætlun Bandaríkjastjórn-
ar um efnahagslega endur-
reisn Evrópu, sem kennd var við
utanríkisráðherrann, miðaði að því
að koma í veg fyrir pólitíska upp-
lausn í Evrópu með því að treysta
stjórnkerfi og efnahag Vestur-Evr-
ópuríkjanna og Bandaríkjanna
sjálfra, en langtímamarkmið áætlun-
arinnar má þó segja að hafi verið
fyrst og fremst að efla alþjóðavið-
skipti.
Clint
áætli
efni
kenn
Banc
herr: