Morgunblaðið - 21.06.1997, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 21. JLINÍ 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Tjaldbúðir í Arizona
ÞAÐ setti nokkum
óhug að flestum Islend-
ingum þegar spurðist
að gæsluvarðhaldsfang-
ar hefðu verið beittir
harðræði við rannsókn
sakamáls. Þó harkan
væri tæpast slík að
fréttnæmt þætti með
mörgum öðrum þjóðum,
féll athæfið illa að hug-
myndum íslendinga um
grundvallarrétt allra
manna; fanga jafnt sem
fijálsra.
A Islandi dvelja nú
fullorðin bandarísk
hjón, Connie og Donald
Hanes, eftirlýst af lög-
regluyfirvöldum í Ariz-
ona í Bandaríkjunum. Krafíst er
framsals hjónanna fyrir að hafa kom-
ið sér undan réttvísinni með lítið
bamabarn eiginkonunnar, en bamið
höfðu þau ættleitt að ósk móðurinnar
sjálfrar. Hér verður hvorki réttlætt
né gagnrýnt með hvaða hætti þau
stóðu að sínum málum í Bandaríkjun-
um. Forsjármál er einatt erfið úr-
lausnar og allt orkar tvímælis þá
gert er. íslensk stjórnvöld brugðust
hratt við beiðni um töku bamsins,
sóttu það í leikskóla og afhentu.
Ekki var hirt um lögvarinn rétt hjón-
anna til að halda uppi vömum.
Af sögu þessa ógæfusama fólks
er einsýnt hver þeirra
stærsti glæpur var: Þau
elskuðu þetta litla bam
meira en allt annað. Það
var stóra hlutverkið
þeirra í lífinu að koma
því til manns. Öllu öðru
var vikið til hliðar. Ég
tel að mikill meirihluti
íslenskra foreldra skilji
þján þeirra og óski þeim
góðs.
Hanes hjónin óttast
um rétt sinn, líf og
heilsu, lendi þau í klóm
lögreglunnar í Arizona.
Sá ótti er greinilega
ekki ástæðulaus. Þó
víða sé pottur brotinn í
bandarískum fangels-
um, em aðstæður í Arizona sennilega
hvað skelfilegastar. Þar ríkir fautinn
Joseph M. Arpaio, „America’s Toug-
hest Sheriff", („Harðasti lögreglu-
stjóri Ameríku“), eins og hann er
gjarnan kallaður. Umtöluð ævisaga
hans, með þessu heiti, kom út á síð-
asta ári. Enginn lögreglustjóri í öllum
Bandaríkjunum kemst með tærnar
þar sem hann hefur hælana, í at-
hygli og umtali. Hann elskar og dáir
kastljós fjölmiðla. Boðskapur hans
er harka og miskunnarleysi í með-
höndlun glæpamanna. Það fellur í
kramið hjá almenningi, sem er orðinn
fullsaddur á glæpum. „Sýnum glæpa-
mönnum fulla hörku. Höldum þeim
utan við Arizona,“ segir Arpaio. Verk
hans sýna að hugur fylgir máli. Það
yrði stórbrotin fjölmiðlaveisla hjá
Arpaio, fengi hann Hanes hjónin
framseld.
Joseph M. Arpaio hreykir sér af
því að kostnaður skattborgara af
hvetjum fanga sé hvergi minni en í
Arizona. Því takmarki hefur hann
Með því að veita Hanes
hjónunum griðastað á
íslandi telur Ragnar
Tómasson að við sláum
tvær flugur í einu höggi.
m.a. náð með því að vista stóran
hluta fanganna í tjöldum. Um 1.600
manns dúsa nú í tjaldbúðum í Ariz-
ona, þar af um 200 konur. Á sumrin
hefui- hitinn inni farið yfir 45 gráð-
ur. í mestu kuldaköstum vetrarins
er hent inn fleiri teppum. Arpaio
hefur tekist að spara umtalsvert í
matarkostnaði. Meðalkostnaðarverð
máltíðar er um 22 krónur. Arpaio
útvegar oft fanga til að aðstoða við
ýmis þjóðþrifamál. Eru þeir þá send-
ir á vettvang, fímm og fimm í kippu,
hlekkjaðir saman á fótum. Pyntingar
Ragnar
Tómasson
ISLENSKT MAL
Maður er nefndur Þórir Áskels-
son á Akureyri, seglasaumari með
meiru. Foreldrar hans, Laufey
Jóhannsdóttir og Áskell Hannes-
son, bjuggu í tvíbýli í Fagraskógi
1921-1925. Davíð skáld var ungur
á Ítalíu og sendi hann börnum
Áskels og Laufeyjar kort með vís-
um þeim sem hér koma brátt.
Sjálft kortið er glatað. Þórir átti
tal við Davíð skömmu fyrir lát
skáldsins, og vildi Davíð þá gjama
fá afrit vísnanna, en það komst
ekki í verk áður en Davíð dó.
Þórir Áskelsson hefur sýnt mér
þá vinsemd að leyfa mér að birta
þessar fallegu jólavísur sem hon-
um og systkinum hans voru
sendar og bárust í hendur þeirra
fyrir jólin 1921.
Er jólakertin brenna björt og skær,
þá biður mamma af öllu sinu hjarta,
uns æðri ljóma á loft og veggi slær
frá ljóssins herra, konunginum bjarta.
Þá kemur hann í hvítum klæðum inn
í kofann, þar sem móðurhjartað biður,
og brosir yfir barnahópinn sinn
og blessun hans er: „Friður sé með yður“.
★
Fræg er sú geit Heiðrún, sem
Snorri sagði frá í Eddu. Mjólkaði
hún miði og svo miklum, að fyllti
skapker hvem dag. Og það skap-
ker var svo stórt, að allir Einheij-
ar urðu fulldrukknir af.
Hvað er þá skapker? Skýringar
þær, sem ég hef séð, falla í tvo
meginála. Annars vegar em þeir
sem halda því fram, að úr skapker-
um hafi verið ausið í drykkjarílát.
Væri þetta þá skylt þýsku sögn-
inni schöpfen= ausa, sbr. miðlág-
þýsku scheppe=ausa.
En aðrir sjá þetta öðmvísi fyrir
sér. í fornsaxnesku kemur fyrir
skap=ker, skeppa, bátur, og í
fomháþýsku er scap eða scapf=
ílát, kommælir. Allt ætti þetta að
vera skylt sögninni að skapa og
líkl. orðinu skápur, hvort hann
er smíðaður af manna höndum eða
náttúmöflum.
Sem sagt: skapker væri þá ílát
sem hefði ákveðið sköpulag, eða
tæki ákveðið magn þess sem í er
látið.
Einhver hefur tekið eftir orðinu
skeppa í þessu orðahröngli. Það
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
906. þáttur
þekkjum við Ifka með stafsetning-
unni skeffa, og má það vera í
íslensku tökuorð úr dönsku. Það
merkir flát sem tekur áttunda
part úr tunnu. Títt var að mæla
kom og kartöflur i skepp-
um/skeffum. Þetta er hér rifjað
upp vegna þess, að ég var spurður
um þetta á förnum vegi og gat
ekki svarað bókarlaust.
★
En úr því sem komið er, langar
mig til þess að minnast ofurlítið
á nafnið Heiðrún. Ekki er hægt
að „þýða“ þessa samsetningu
beint. Þama em skeyttir saman
tveir vinsælir nafnliðir, þar sem
hinn fyrri merkir birtu, hinn síð-
ari leyndardóm. Getur leyndar-
dómur verið bjartur? Um slíkt og
þvílíkt var ekki alltjent spurt í
samsettum nöfnum. Menn skelltu
saman tveim vinsælum liðum og
hirtu aldrei hvaða „merking"
kæmi út. Svíar kalla þetta mekan-
íska varíasjón. Viljið þið ekki gefa
mér gott orð um þetta fyrirbæri.
Kristnir menn á íslandi vora
ekki ginnkeyptir fyrir hvaða nöfn-
um sem var í heiðinni goðafræði.
Seint tóku þeir að minnsta kosti
upp Heiðrún til að skíra dætur
sínar. Það er líka allt eins líklegt
að nafnið hafí orðið til með því
skeyta saman t.d. Ragnheiður
og Guðrún. Svo mikið er víst að
stúlka, sem átti upphaflega að
heita Ragnheiður Vigdís, hlaut
nafnið Heiðdís, fyrst síns nafns
(Eysteinsdóttir).
Þá hefur Ásgeiri Blöndal Magn-
ússyni hugkvæmst af lærdómi sín-
um að Heiðrún sé norræn gerð
að frankverska kvenheitinu Cha-
ideruna.
Heiðrún varð sem sagt seint
skírnamafn kvenna. Elst var (og
hin eina í manntalinu 1910) Heið-
rún Hákonardóttir Finnssonar á
Borgum, og hétu systkin hennar
einnig nöfnum sem ekki vora áður
notuð á fólk, það er Björk og
Skírnir. Nafninu Heiðrún hefur
vegnað prýðilega, þó að það hafi
ekki tærnar þar sem Björk hefur
hælana. Um Skírni er áður fjallað
í þáttum þessum.
★
Áslákur austan kvað:
Ekkert vér veitum nú til varnanna
og vér þörfnumst ekki höfuðkvarnanna;
í guðs eigin landi
er leystur vor vandi,
og „Jesús: er besti vinur bamanna."
I Tímariti Máls og menningar
(2. hefti ’97) er afbragðsgóð grein
eftir Ólaf Halldórsson handrita-
fræðing, sú sem umsjónarmanni
þykir full ástaeða til að þakka.
Tilefni greinar Ólafs er viðtal bók-
menntafræðings við konu. Birtist
það fyrir skömmu í sama tímariti.
Ólafur tekur upp úr viðtalinu:
„Eigum við ekki bara að byija á
nýju bókinni [...] Hvað hefur hún
verið lengi í burðarliðnum?"
Síðan segir Ólafur frá eigin
bijósti:
„Burðarliður er orðið mikið
tískuorð hjá fjölmiðlafólki. Auðvit-
að snýr sér enginn við og sér á
þeim sem talar um að eitthvað sé
í smíðum eða í undirbúningi, að
hann sé sigldur. En sá sem spyr
hvort eitthvað sé í burðarliðnum,
hann er að reyna að tala og skrifa
eins og fína fólkið, þetta siglda.
En hvað merkir þetta orð, burðar-
liður? „ytri hluti á sköpum konu
eða kvendýrs, fæðingarlimir“
stendur í íslenskri orðabók Menn-
ingarsjóðs. Hér spyr kona konu
hvað bók sem hún samdi hafi ver-
ið lengi í burðarliðnum. Ekki
mundi ég þora að spyija konu
þessarar spurningar, og ég læt
hjá líða að orða hana á manna-
máli.“
Auk þess þykir umsjónarmanni
það mjög hæpið líkingamál að
„stíga á stjórnvölinn“ um það er
hljómsveitarstjóri kemur inn og
lætur sveitina hefja upp list sína.
En Karl E. Pálsson fær stig fyrir
að segja sýnendur, þar sem ein-
hver daufmgi hefði trúlega sagt
?sýningaraðilar. Og ekki gladdist
ég minna að heyra Ara Kristins-
son segja: „Okkur þótti þetta mjög
forvitnilegur heimur að gægjast
inn í.“ Mikil hressing eftir allar
„kíkingarnar".
Ath. í síðasta þætti var á einum
stað skipt skakkt á milli lína og
olli lýti. Beðist er velvirðingar á
þessu.
og barsmíðar em daglegt brauð í
fangelsum Arpaios. Ofbeldinu beita
bæði fangar og fangaverðir. Ýmis
almenn réttindi hafa verið tekin af
föngum, s.s. tóbak og kaffí og að-
gangur að Ijölmiðlum er afar tak-
markaður. Föngum er ekki heimilt
að fylgjast með dagskrá stóru sjón-
varpsstöðvanna eða horfa á mynd-
bönd. Meðal þess vinsælasta sem
Ieyft er, em Disney-myndir og veð-
urfréttir. Allir fangar klæðast bleik-
um nærbuxum og sokkum. Lögreglu-
stjórinn segir það draga úr stuldi á
fatnaði. Eftirlit með vistmönnum
tjaldbúðanna er ekki stöðugt og fang-
ar því oft í hættu hver af öðmm.
Með myndbandstökuvélum og sjón-
varpsskjá geta fangaverðir hinsvegar
íylgst náið með konum í sturtu.
Framkoma og orðbragð fangavarða
við kvenfanga kæmist aðeins að hluta
í gegnum prófarkalestur Morgun-
blaðsins. Amnesty International og
bandaríska dómsmálaráðuneytið em
nú með málefni fangelsanna til sér-
stakrar rannsóknar.
Bandaríkjamenn hóta óspart við-
skiptabanni, þegar þeim fínnst troðið
á mannréttindum fólks. Ætli íslend-
ingar að hefja hvalveiðar þá er
Bandaríkjamönnum að mæta. Það
er fyrst þegar kemur að réttindamál-
um bandarískra fanga sem þeir setja
kíkinn fyrir blinda augað.
Framsal íslenskra stjómvalda á
fólki sem hér dvelur hlýtur að taka
mið af því að aðbúnaður á móttöku-
stað sé ekki í grófu ósamræmi við
íslenskar hugmyndir um Iágmarks-
aðbúnað og réttindamál fanga. Engir
ættu að skilja slíka afstöðu betur en
Bandaríkjamenn. Með því að veita
Hanes hjónunum griðastað á íslandi
sláum við tvær flugur í einu höggi.
Annars vegar sýnum við ólánsömu
fólki sjálfsagða miskunn. Hins vegar
gefum við pyntuðum og niðurlægðum
föngum, hvar í heimi sem er, nýja
von um að njóta lágmarksréttinda.
Hanes hjónin bíða nú örlaga sinna
og ákvarðana íslenskra yfírvalda.
Mikið hefur verið á þau lagt og frá
þeim tekið. Nóg er að gert. Bjóðum
þeim að dvelja hér svo lengi sem þau
sjálf kjósa.
Höfundur er Iögmaður.
Sterkara sveitar-
stjórnarstig
NÚ HEFUR sam-
starfsnefnd um samein-
ingu Reykjavíkur og
Kjalarneshrepps lokið
störfum og skilað tillög-
um sínum til borgar-
stjórnar Reykjavíkur og
hreppsnefndar Kjal-
ameshrepps. Kosið
verður um sameining-
artillöguna í dag, laug-
ardaginn 21. júní, í báð-
um sveitarfélögunum.
Tillögumar hafa verið
kynntar á nokkrum op-
inberum fundum í sveit-
arfélögunum. ítarleg
kynning á tillögunum
og umfjöllun um þær
er afar mikilvæg því hér
er um mikið hagsmunamál að ræða
fyrir bæði sveitarfélögin.
Sameining sveitarfélaga er eitt-
hvert mikilvægasta verkefnið á vett-
vangi sveitarstjómarmála. Stærri og
öflugri sveitarfélög em almennt hæf-
ari til að sinna vel þeim verkefnum
sem þeim era falin að lögum og jafn-
framt betur í stakk búin til að taka
við fleiri verkefnum frá ríki. Umræð-
an um stækkun og eflingu sveitarfé-
laga snýst um það hvert verður fram-
tíðarhlutverk sveitarfélaganna í að
treysta byggð í landinu með því að
færa fleiri verkefni, fjármagn og
aukna ábyrgð til þeirra. Með þeim
hætti leggjum við gmnn að sterkara
sveitarstjórnarstigi.
Aukin sameining sveitarfélaga er
að mínu mati ein helsta forsenda
þess, að hægt sé að efla og treysta
byggð í landinu. Það má færa fyrir
því almenn rök að ýmis viðamikil
verkefni bíði úrlausnar m.a. í at-
vinnu- og samgöngumálum og til að
annast þau þurfi að vera til staðar
sterkari félagsheildir en sveitarfélög-
in em nú mörg hver vegna smæðar
sinnar og lítillar fjárhagsgetu. Með
aukinni sameiningu sveitarfélaga
yrði ennfremur auðveldara að byggja
upp heildstæðari atvinnu- og þjón-
ustusvæði í einstökum landshlutum.
íbúarnir ráði - ekki
lögþvingun
Sú lýðræðislega Ieið sem viðhöfð
er við ákvörðun um sameiningu sveit-
arfélaga er vissulega seinfamari en
svokölluð Iögþvingunarleið, þ.e. að
hækka núverandi lágmarksíbúatölu
sveitarfélaga með lagaboði. Lýðræð-
isleg atkvæðagreiðsla um sameining-
artillögu, sem íbúamir hafa fengið
tækifæri til að kynna sér og fjalla
um, skilar meiri og betri árangri þeg-
ar til lengri tíma er litið. Mikilvægt
er að sveitarstjórnarmenn og aðrir
íbúar sveitarfélags eigi fmmkvæði
að og hafi forystu um sameiningu
þess við önnur sveitarfélög.
Með slíkum vinnubrögðum taka
íbúarnir aukinn þátt og fmmkvæði í
umræðu um framtíðarskipan stjórn-
sýslunnar í sínu byggða-
lagi og stuðla jafnframt
að aukinni hagkvæmni
og skilvirkni í rekstri
sveitarfélagsins.
Vandasamt
viðfangsefni
Sameining sveitarfé-
laga er í senn afar við-
kvæmt og flókið við-
fangsefni og mörg erfið
vandamál þarf að leysa
í tengslum við slíka
breytingu. Víða er sam-
eining sveitarfélaga
mikið tilfinningamál
enda oft verið að breyta
umdæmamörkum sveit-
arfélaga sem hafa verið
að mestu óbreytt um aldir. Reynsla
þeirra sveitarfélaga sem hafa sam-
einast á undanförnum ámm er al-
mennt góð og þau markmið sem að
var stefnt með sameiningunni hafa
í meginatriðum náðst.
Sameining sveitarfé-
laga er að mati Vil-
hjálms Þ. Vilhjálms-
sonar ein helsta for-
senda þess að efla og
treysta byggð í landinu.
Það hefur ávallt verið baráttumál
sveitarstjórnarmanna að efla sveit-
arfélögin og færa til þeirra aukin
verkefni, tekjur og völd. Til að færa
okkur nær þvi markmiði og jafnframt
til að auðvelda sveitarfélögunum yfir-
töku nýrra verkefna þurfa sveitarfé-
lögin að stækka og eflast. Það er
fyrst og fremst hlutverk sveitar-
stjórnarmanna og íbúa einstakra
sveitarfélaga að svara því hvaða hlut-
verki þeir vilja að sveitarfélögin gegni
í þjóðfélagsgerð framtíðarinnar.
Vandaður undirbúningur
Samstarfsnefnd um sameiningu
Reykjavíkur og Kjalarneshrepps hef-
ur lagt fram ítarlegar og vel unnar
tillögur um meðferð allra málaflokka.
Verður að telja að þar sé um mjög
viðunandi niðurstöðu að ræða fyrir
íbúa beggja sveitarfélaganna. Ef af
sameiningu verður, er með fram-
kvæmd þessara tillagna tvímælalaust
lagður grunnur að traustri og skyn-
samlegri sameiningu Reykjavíkur og
Kjalameshrepps þar sem allir íbúar
hins nýja sveitarfélags njóti jafnræð-
is.
Höfundur er borgarfulltrúi og
formaður Sambands íslenskra
sveitarfélaga.
ViHýálmur Þ.
Vilhjálmsson